"Adyrna" ulttyq portaly Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń magıstranty Yqylas Ádilettiń belgili ǵalym Mekemtas Myrzahmetulynan alǵan suhbatyn nazarlaryńyzǵa usynady.
Qazir adamzat balasy jaýyzdyqtan basqany oılamaı ketti. Al, biz «adamdy qalaı izgi etemiz?» dep talpynýdamyz. Iaǵnı Tolyq adamdy tolyq meńgergen bala ózin-ózi rýhanı tazalaıdy. «Myna jeriń qate, mynaýyń bylaı eken...» dep muǵalim túsindiredi, odan keıin jetesine jetedi. Abaıtanýdy jalpy 8 ýnıversıtette oqytyp júrmiz. Negizi búkil Qazaqstan boıynsha oqytý kerek. Keıin bul ilim búkil túrki halyqtaryna jaıylady. Álemde bundaı ilim joq, tipti Eýropada da. Bular qudaıyn tanymaıtyn ateıstter, olardan adamgershilik shyqpaıdy. Olardyń dúnıetanymy bes ǵasyr boıy zatshyldyq kózqaraspen qalyptasqan. Kvantofızıkter kvant arqyly biz turǵan úlken keńistikte – energetıkalyq óristiń ústinde «uly aqyl ıesi» baryn aqyry dáleldedi. Endi, baǵyttyń barlyǵy solaı baǵdarlanady – Abaıdy da sol relske qoıýymyz qajet.
- Jazýshy M. Maǵaýın zııalylardyń bir konferenııasynda: «M. Áýezov Abaıdy tanýda Abaıdyń tizesine jetse, men tobyǵyna jetken adammyn» degen eken. Osy jóninen Abaıtaný ǵylymy jolyndaǵy izdenisińizdi baǵamdap ótseńiz.
- Meniń toqtalǵan salam – Abaıdyń shyǵysy. Buny ashqanda akademııadaǵylardyń bári qarsy bolǵan. M. Gorbochevtyń «árbir uıym basshysyn ózi saılasyn» degen kezinde men probkom bolatynmyn. Akadamııada S. Qırabaev dırektor bolǵan soń, 1989 jyly doktorlyǵymdy qorǵap, eń qıyn salaǵa sanaly túrde bardym. 1949 jyly «kosmopolıtızm» týraly qaýly shyǵyp, shyǵys pen batysty dáriptegenderdi aıyptaǵan. Olardyń ishinde álem ádebıetin jazǵan evreılerdi aıamady. Shyǵystanýshy ázirbaıjan ǵalymy Daýlat Gaspremı qýǵynǵa ushyrap, aqyry ómirden ótti. M. Áýezov pen Á. Qońyratbaevty da qýdalady. M. Áýezov: «meniń aıtyp júrgen shyǵysym – sovettik shyǵystyń aqsaqaldary, ırandy, arabty aıtpaımyz» dep jaltaryp jol taýyp ketti. Á. Qońyratbaev jeti jylǵa jer aýdarylyp, alystan úıinen qatynap, sabaq berip júrip kúnin kórgen. Keıin Á. Ermekov kómektesip kandıdattyǵyn, doktorlyǵyn qorǵap ǵalym bolyp shyqty. Sol ýaqytta meniń kitabymdy shyǵarmaı tastaǵan edi – osylardyń bárin bile turyp, keıin Láılá Muhtarovna arqyly ótkizdim. Redaktory ǵalym Zákı Ahmetov boldy. Ol kisi saıasatqa qıǵash taqyrypqa barýdan seskendi. Sol sebepti, doktorlyq taqyrybyn saıasat júrmeıtin óleń qurylysynan qorǵaǵan. Keıin akademık bolǵan soń, ýnıversıtettiń vıe-prezıdenti bolyp taǵaıyndaldy. Alǵash doktorlyq qorǵaý tusynda Z. Ahmetov bul taqyrypty kótersem barlyǵy qarsy shyǵatyndyǵyn aıtty. Qulmat Ómirálıev ekeýimiz sol kezde túk taısalmadyq. Ol taqyrybyn Dýlat Babataıulynan alǵan. I. Keńesbaevpen alysyp júrip, aqyry qorǵady. Keıin qýdalaýǵa tústi, qatty qyspaqqa alynǵandyqtan aýrýdan 55 jasynda dúnıeden qaıtty. Ǵalymnyń ózi maǵan «Abaıdyń shyǵysyn kótereıik, ýaqyt keldi, bulaı qashanǵy jata beredi» dep, qoldaý bildirgen. Abaıdy basynda qazaq halqy teris túsindi, keńes kezinde Abaıdy ateıst-materıalıst sanap kandıdattyq qorǵaǵandar boldy. 1965 jyly kandıdattyǵymdy qorǵaý kezinde professor Qasym Beısenbek meni qatty synady. Úlken tartys bolyp, meniń qorǵaýym alty jarym saǵatqa sozyldy. Komıssııa músheleriniń kóbisi maǵan qarsy sóıledi. Olarǵa «sizder Abaıdy qalaısha ateıst jasaısyzdar?! «Allanyń ózi de ras, sózi de ras, quran da ras, paıǵambar da ras...» dep otyr ǵoı, taǵdyryna qarasańyz da ateıst bolmaıdy» degen edim, aqyry jeńildi. Ol kezde bir jaqsysy – syrttan kelgender daýys bermeıtin, QazPI-diń adamdary daýys beretin. Keıin, áskerge baryp kelip, qaıta qorǵap kandıdattyqty áreń alǵanmyn. Doktorlyǵymdy birinshi ret qorǵaǵanda qabyldamaı «anany alyp tasta, mynany jazba», tipti «qorǵamaısyń» dep júrip segiz jyl boıy ustady. Ústimnen bir qapshyq aryz túsip jala japty. Únemi qabyldamaı qoıdy, biraq óz kózqarasymnan qaıtpadym. Kitap qylyp shyǵaryp alǵan soń, shabyttana tústim. Qoǵamdyq pikir qalyptasyp úlgergendikten, kitap kúıinde doktorlyǵymdy qorǵaýǵa BAQ-qa jazyp júrip ruqsat aldym. Sondaı kúrespen júrgende Abaıtaný ǵylymyn túrki álemin biriktirý maqsatynda jolǵa qoıdym. Oǵan qosa Túrkistanda «Iasaýı» labaratorııasyn, ǵylymı zertteý ıstıtýtyn ashtym. Sóıtip júrip A. Iasaýı álemin jaryqqa shyǵardyq. Áıtpese ony teris burmalaǵan. 1988 jyldan bastap qoǵamdyq kózqaras ózgere bastady. Biraq, áli de ashylmaǵan dúnıe kóp. Abaıdyń Tolyq adamyn jıyrma jyldaı zerttep júrip ashtym. Zertteý úshin Abaıdyń shyǵarmalaryn túgeldeı bilýiń qajet. Abaıda bes júzdeı termın bar. Kópshiligi oqyǵanda osy termınderdi bilmeıdi. Meniń bir qınalǵanym: «Aqylmen qaýas barlyǵyn, Bilmeıdúr júrek, sezedúr. Mýtákálımın, mantıkın Beker bosqa ezedúr» deıdi, túsine almadym. Sonda baıqap qarasam, «qaýas» degenniń ózi úsh túrge bólinedi eken. Adamnyń ishki jáne bes sezimi birikkende, ony – «qaýas» dep alynady jáne onyń joǵarǵy jaǵynda Allany da «qaýas» deı beremiz. Munda «Aqyl men Qaýastyń barlyǵyn bilmeı, sezimińmen sezesiń» degen sopylardyń fılosofııalyq kredosy tur. «Mýtákálımın, mantıkın» degeni – ertedegi sholostıkalyq (Qudaıtaný) logıka. «Mýtákálımın», túbiri Mýta bul, «logos» degen sóz – ǵylym, sony taratýshylar, ıaǵnı din, dúnıeniń qubylysy týraly ilimdi halyqqa úıretýshiler. Osyny Abaı teristep otyr. Qandaı erekshe dúnıetanym – osyny ashtym, bári qarsy bolǵan. Keıin Abaıdyń eki tomdyǵyn shyǵardyq. «Aqyl» men «Qaýasty» eki bólek alyp S. Muqanov zerttedi. Biraq, onyń logıkasy durys kelmedi. Keıin ózim zerttegenimde «Aqylyńmen Qudaıdy tanı almaısyń, júrekpen sezesiń» degen sopylardyń fılosofııasy shyǵa keldi. Buǵan adamdar qorqaqtap áli bara almaı júr. Abaıdyń «otyz segizinshi qara sózi» búkil shyǵarmalaryn qorytyp aıtqany bolyp tabylady. Ony kóbi túsine almaıdy. Termın kóp onda, sol termınderdiń bárin ashyp berdim. 86 sózge túsinik beretin «Abaı luǵaty» degen kitap shyǵardym. Men «jáýánmártlik» degendi úsh jyl izdedim. Ózbekterge bardym, tatar ǵalymdaryna bardym, orystardy qaradym. Sóıtsem, ol Júsip Balasaǵunnyń «Qutty biliginde» bar eken. «Jáýánmártlik» ilimininiń tórt negizi bar: aqyl, ádilet, qaırat, qanaǵat. Buny babalarymyz XI ǵasyrda-aq jazyp ketken. Odan soń, dúnıejúzi boıynsha salystyrdym: izgilik qaıdan shyqqan?! Qazaqtyń boıynda baýyrmashyldyq anaǵan da, mynaǵan da týysqandy da, basqasyn da qoltyǵyna ala beredi. Bul – úlken qasıet. Qaıdan kelgen bul desek, bunyń tamyry b. z. b 626 jyly qaıtys bolǵan Alyp Er Tońadan bastaý alǵan. Ol kisini dushpandary toıǵa shaqyryp, mas qylyp, ý berip óltirgen. Óler aldynda: «meni Aqı deńder, ol meniń jalpaq atym bolsyn» dep aıtqan sózi bar. Sonyń sheshimi túrikterde bar. Aqı degen jomart degen maǵynany beretin túriktiń kóne sózi. Alyp Er Tońa keremet myrza bolǵan. Júrgen jerinde dúnıesin shashyp júrgen. Soǵan sol kezde túriktiń balalary eliktegen. Olar bizdegideı kásiporyn ashyp, aqsha tabýdy emes, olardyń prınpi basqa – óziniń otbasyna ǵana keregin alyp, barlyǵyn halqyna berip otyrǵan. Sodan bastalǵan «aqı ilimi» XI ǵasyrdaǵy Qutty biliktegi «jáýánmártlik» ilimine negiz boldy. Odan keıin Ál-Farabıdiń «Parasatty adam» ilimi, odan soń Ahmet Iasaýıdyń «Hal ilimi» shyǵady. Ol «hal ilimin» bilmegen adam qyryq esektiń júgin máńgi arqalap ótedi» degen. Ol qazir biz aıtyp otyrǵan «Tolyq adam».
- Mekemtas aǵa, Abaı synaǵan, Abaı jany ashyǵan qazaq qoǵamy áli sol kúıinde me?
- Abaı synaǵan qoǵam, paraqormyz, ádilettilikke bara almaımyz, jeke bastyń qamyn oılaımyz – sóıtip júrmiz. Qazir dúnıetanym ózgerip ketti. Sebebi qazirgi kvantofızıkter burynǵy ateısttik kózqaras jalǵan dep taýyp, bizdi ústinde «Uly aqyl ıesi» bar energetıkalyq óris basqaratyndyǵyn dáleldep berdi. Abaıdyń realısin materıalızmnen ózgertip osy jolǵa qoıýymyz kerek. Sonda Abaı tereń ashylady. Sebebi, Abaı dindi tereń bilgen. Ákesi dinshil, shyqqan ortasy da dinshil, medresede oqyǵan. Sondyqtan, halyqqa shyndyqty jetkizýmiz kerek. Oǵan akademııadaǵy adamdar jaramaıdy. Barlyǵy jýrnalısttik stılmen jaza beredi. Oǵan tereń kirip, dúnıetanymynyń kletkalaryna boılaýmyz kerek. Oǵan eshkimniń batyly jetip bara almaı otyr. Kezinde orystar qytaılarmen birigip otyryp qazaqty qazaqqa aıdap saldy. Patsha úkimetiniń generaly Speranskıı patshaǵa hat jazady: «Qazaqtyń dalasynda sekseýil degen aǵash ósedi, ony temirmen ursań da, baltamen ursań da jara almaısyń, ózin-ózine ursań kúl-talqany shyǵady. Osyny qazaqqa qoldanaıyq» deıdi. Patsha osy ádis boıynsha qazaqty bıleýdiń júıesin jasaýdy Túrkistandy bılep turǵan nemis Gýrevke tapsyrady. Sol kezdegi bolystyq júıeni jasaıdy da, sekseýil ádisin ishine kirgizedi. Bir bolysta júz myńdaǵan adam bolady, onyń quramynda on eki aýyl, on eki rý bolady. Qyryq elýbasy bolady. Eki júz onbasy bolady. Tórt starshın bir bolys bolady. Sonda eki júz elýden astam shtat bar. Saılaýda osyǵan jetý úshin jantalasady. Kádimgi ash ıtterge súıekti laqtyrǵandaı, bolystyqqa otyrý úshin talasqanda qazaqtardyń minez-qulqy buzylady. Biz osydan ótirikshi, zorlyqshyl, bále qýǵysh psıhologııany qabyldadyq. Sony kórgen Abaı qalaı bul eldi durys jolǵa qoıamyn dep izdengende baryp, jańaǵy «Tolyq adam» ilimi týǵan. Bul alty satydan turady: «Aqılar», «Parasatty adam», «Qutty bilik», A. Iassaýıdyń «Ósıet sózderi», besinshi Abaıdyń «Tolyq adamy», altynshy Shákárimniń «Ar ǵylymy». Bundaı sıstema Qytaıda joq, Iran men Úndistanda da joq. Biraq, qytaılar b. z. d 500 jyldary «Uly shýńı shaýlet» degen ilimin bastaǵan, biraq Konfýıı buny ary qaraı damytqan joq. Parsylarda «Avesta», odan «Shahnama» týyndaǵan. Bul týyndydaǵy áıel qudaı Tara únemi izgilikti dáriptep otyrady. Olar osyny paıdalanady, biraq bizdegideı sıstema joq. Bul bir-birine amanat etiletin dástúr. Alty satydan beri Abaı qosylady. Bundaı ǵylym dúnıejúzinde joq. Bizde ǵana bar jáne bunyń Turan jerinde paıda bolǵanyn dáleldedim. Osy sıstemany jasap, Abaıdyń Tolyq adam ilimin taptym. Bul «otyz segizinshi qara sózinde» bir ǵana jerinde aıtylyp ketken. Abaı oılarynyń damý evolıýııasy kóz aldymda: adamgershilik, aǵartýshylyq ıdeıa, fılosofııa qaıdan bastaldy – bári aıqyn. Ol úshin Abaıdy jatqa bilip, taldaı alýyń kerek. M. Áýezov Abaıdyń rýhanı úsh qazynasy bar dep kórsetti. Sony qaıdan alǵandyǵyn izdedim, sonda «Sáýleń bolsa keýdeńde, myna sózge kóńil ból» degen óleńinde tur: «kóp shýyldaq ne tabar, bılemese bir kemel?» – bul qazaqtyń fılosofııasy. Ekinshi «Imamsyzdyq namazda – Qyzylbastyń salǵan jol» dep Úndistan men Irandy aıtyp otyr. Sony men taba almaı júr edim. Túrkiler Irandy jaýlap alǵan kezde parsylardyń Áziret áliniń eki balasyna qan shyǵaryp qurbandyq beretin «shahsı-bahsı» degen on kún ótetin meıramy bar. Ol meıramda adamdar basyn krest qylyp tilip bılegende basyn qan jaýyp ketedi, sondaǵy qyzylbas sózi osy rásimnen jetken. Imamsyzdyq namazada degeni meshitke barǵanda olarda molda (ımam) oqymaıdy, árqaısysy bólek óz aldyna oqı beredi. Al, bizde meshitte ımamǵa baǵynamyz, ıaǵnı bizde bılik bar jáne sıstema bar. Al, olarda sıstema joq. Bulardy (qyzylbastardy) «shıı» (ıslam aǵymy) deıdi. Shıı degen sóz bóreneni baltamen jarǵanda shyǵatyn jańqa, ıaǵnı «shashylǵan jańqa» degendi bildiredi. Álemde 90 proentten astam musylmandar – biz. Olar ekinshi orynda. Biraq, tas bolyp qatyp qalǵan, buny olar saıası máseleden shyqqandyǵyn aıtady. Muhammed paıǵambar qaıtys bolǵannan keıin arab elderi halıfat bola alatyn tek paıǵambardyń urpaqtary dep sanady. Al, biz tek kez-kelgen oqyǵan aqyldy musylman adam halıfat bolady dedik. Osy talastan keıin shıı bólinip ketti. Biz bólingen joqpyz. Qazirge deıin shııttikterge Amerıka qysym jasap keledi. Iran qural jasap shyǵarǵannan keıin olar mańaıyna da jolaı almaı otyr. Amerıka atom bomba jasap alýy múmkin dep alańdaýda. Jasyratyny joq, qazaq halqyn kapıtaldy zaman qurtty. Qazaq dalasyn máńgúrttendirýge Goloekınniń jospary boldy. Stalınge jazǵan haty bar: «Qazaq halqynyń irgesi myqty, sol úshin bulardy bir-birine aıdap salyp jaýlastyryp, sosyn túgel joıý kerek. Solardyń ıdeıasy kelesi urpaqqa ótip ketý úshin jazýyn eki ret ózgertý kerek. Birinshi latynshaǵa alyp keleıik, onan keıin orysshaǵa alyp keleıik, oryssha oqyǵan adam latynshany da bilmeıdi, tarıhyn bilmeı ketedi» dedi. Tarıhtyń betin ashpaıtyn sebebi osy – bizdiń ulttyq sanamyz oıanyp ketýi múmkin. Alashorda kezinde oıanǵan, olardy bizge jetkizbeı qoıdy. Orta azııany jaýlaǵanda orys polkovnıgi «biz orta azııany júz elý jylda zorǵa jaýlap aldyq, endi azııaǵa barýǵa qorqamyz, olardyń zamanaýı qarýy, turaqty áskeri bar. Al qazaqtarda bir ortalyqqa baǵynǵan handyǵy joq, biraq qazaqtardyń batyrlary bizdi alǵa jyljytpaı qoıdy. Bulardyń ulttyq sanasy bıik deńgeıde. Bizdiń orystyń sharýasyna qaraǵanda, qazaqtardyń sharýasynyń jaǵdaıy artyq» dep baǵalady. Endi mynaǵan barǵanda (qazaqtan basqa túrki halyqtary) qalaı bolady dep turyp, bulardy eki jylda bárin tas-talqanyn shyǵardy. Sonan keıin qortyndy jasady: «qazaqtardyń ulttyq sanasy oıanǵan kúshti halyq, al mynalarda eshqandaı ulttyq ıdeologııa joq. Sebebi bárin jaýlap alǵannan keıin ne tájiktiń, ne sarttyń, ne ózbektiń, túrkimenniń bir batyry qol bastap qarsy shyqqan joq. Al, qazaqtar aıaǵyna deıin qarsy shyǵyp jatyr. Sondyqtan, qazaqtardyń ulttyq sanasyn shaıý kerek». Buny keıin kompartııa da qostady. Bizdiń qatarymyz kóbi máńgúrttengen, jasyratyny joq. Keıin Stalın ólgen 53-inshi jyly on segiz balany Ózbekstanǵa jiberdi. Men bir jyl syrttaı oqydym, keıin raıkom stýdenti boldym. Tórt jyl istegennen keıin men «raıkomda perishteler otyrady» dep oılaıtynymyn, sóıtsem jańaǵy paraqorlar, báleqorlardyń ortasy eken. Men tańǵaldym.
- M. Áýezovten keıingi Abaıtaný ǵylymynyń damýy qanshalyqty qarqyn aldy?
- Muhtar Áýezov Abaıdyń shyǵysyn asha almaı ketken. «Abaı jáne Shyǵys», «Abaıdyń adamgershilik muraty», «Abaıdyń sopylyqqa tanysy» jáne úlken eki kitabymdy Qytaıda Qazaqstannyń atynan basyldy. Ony kórgen Elbasy N. Nazarbaev mınıstirlikke tapsyrma berip, eki tomdy tórt myń dana etip shyǵaryp berdi. Seksen jyldyq mereıtoıyma baılanysty Qazaqstannyń 400 mektebine oqytýǵa engizdi. «Abaıtaný tarıhy» degen eńbegimde 175 jylda Abaıdy tanýdyń kezeńderi júıelengen. Men negizi Abaıdy mektep jasymda bilmeıtinmin. Keıin aspırantýraǵa túskenimde Abaıtanýǵa barýyma akademık Q. Jumalıev sebep boldy. Abaıdy ateıst-materıalıst degen fılosoftardyń dalbasasyn tyńdaýdyń qajeti joq. Ol qaıtip ateıst bolady?! Abaı «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» dep aıtyp ketken. Abaıdyń dúnıetanymyna tereń úńilýimiz qajet. Ishinde birnesheýi ǵana bolmasa, oǵan myna akademııadaǵylar jaramaıdy. Shymkentke barǵanymda 950 mln aqsha alyp 400 tomdy shyǵarý týraly másele qoıdym. Qarjylyq jaǵynan Jambyl oblysynyń burynǵy ákimi Asqar Myrzahmetov qoldady. 310 tomy shyqty, onyń ishinde VIII – XVIII ǵasyr aralyǵyndaǵy bizdiń babalardyń muralary bar. Ony sheteldegi muraǵattardan ár betin jıyrma dollordan satyp alyp, aýdaryp shyǵardyq. Sondaı qıyn jumysqa ózimdi saldym, olaı istemesek, bizdiń ótken rýhanı muralarymyzdy keler urpaq bilmeı ketetin edi. Shyqpaı qalǵan toqsan tomy qaldy, oǵan D. Isabekov pen Aıan degen aqyn ústimnen aryz jazyp toqtatyp tastady. Josparlanǵan toqsan tomnyń ishinde VIII – XVIII ǵasyrdaǵy arabsha, shaǵataısha jazylǵan qazaqtar bar. Ál-Farabıdi ǵalymdardyń kóbi qypshaq dep júr, biraq onyń zamanynda Otyrardy qańlylar bılegen. Ol kezdegi Horezm handyǵyn Shyńǵyshan qurtqany durys boldy, óıtkeni olar Orta Azııany parsylandyryp jiberetin edi. Ál-Farabı sol jerdiń túrki-qazaǵy, biraq qaı rýǵa jatatyndyǵyn bilmeımiz. V ǵasyrda Eýropany bılegen Atıllany (Edil) biz bertinge deıin kim ekendigin bilmeı keldik. Keıin bir bolgar tarıhshysynyń úsh tom kitaby shyqty, sony qaraǵanymyzda kózimiz shaıdaı ashyldy. Atılla búkil slavıan halqyn bılegen, sonymen qatar saıası strýktýradan habary joq, memleket qurýdy bilmeıtin Eýropany aıaqqa turǵyzǵan. Atıllanyń rýy Dýlat. Bizdiń bir túp otanymyz Enıseıge quıatyn Alash ózeniniń saǵasy. Qazaqtar sol jerden taraǵan. Qazir ol jerdegi toponımıkalyq ataýlardyń bári tur: «Alash» ózeni, «Turan» qalasy... Ol jaqqa orystar tıispegen. Bizdi jaýlar jeti ret taptap ótken: birinshi qytaılar, ekinshi parsylar, úshinshi grekter, tórtinshi arabtar, besinshi monǵoldar, altynshy qalmaqtar, jetinshi orystar – jeti qabat jatyr.
- Ózińizdiń izbasaryńyz, búginde myqty Abaıtanýshy retinde kimderdi ataı alar edińiz?
- Qazir myqty Abaıtanýshy Maqsat Áliphan bar. Odan keıin magıstratýrada bir jigit oqyp jatyr, kelesi jyly bitiredi, ol da myqty biledi. Odan soń QazUÝ-de oqıtyn Beket degen balany Abaıtanýǵa daıarladym. Ol úshinshi kýrsta 150 bettik «tek» týraly monografııa berdi. «Tek» teorııasyna fılosoftar da bara almaıdy. Onyń daıarlyǵy myqty boldy. Bitirgennen keıin magıstratýraǵa túsedi, túbinde sol bala Abaıtanýǵa keledi. Túlkibas aýdanynda Abaıdy jaqsy biletin bir qyz bar, S. Demırel oqý ornyna baryp sóıleseıin dep júrmin. Buǵan Abaıdy bilgen adam barý kerek. Abaıdan ǵylymı jumystar qorǵaıtyndar kóp, biraq ishine tolyq kire almaıdy. Kóbisi Abaıdyń orys ádebıetine qatynasyn qaraǵan. Ol jaǵyn qashanǵy qorǵaı beredi? Qazir Abaıdyń «shyǵysyn» zertteýshilik nysany etip jatyr. Qazyna sonda jatyr, buǵan arab-parsy, shaǵataı tilderin bilgen adam kerek. Qazir akademııadaǵy Abaıtaný ońtústikke aýysyp ketti. On eki adam qorǵattym, kóbi sonda júr. Maǵan aspırant bermedi, Túrkistanǵa ketip qalǵanym da sol sebepti. Keıin 2000 jyldary Tarazǵa kelip on eki kandıdat, úsh doktor qorǵattym. Al, úsh mıllıon halqy bar ońtústik Qazaqstanda jýrnalıst Q. Ergóbekten basqa doktor joq. Ol S. Muqanovty taqyryby etip aldy.
- El prezıdenti Q. Toqaev «Abaıdyń 175 jyldyq» mereıtoıyn álemdik deńgeıde ótkizemiz dedi. Osy oraıda Abaıdy tanýda bolashaqqa qandaı usynystaryńyz bar?
- Bul bastama durys. Abaıdy tanýda birinshi qoıar sheshýshi usynys – qazirgi býyn ateıstik-materıalıstik kózqarastan arylyp, «uly sananyń» jolyna túsýi kerek. Barlyq kózqarasqa ózgeris kerek. Qazirgi tarıhı qoǵamdyq ǵylymdar daǵdarysta. Olar baǵytyn «uly sananyń» jolyna qoıǵanda ǵana daǵdarystan shyǵady. Eýropa júz jyldan keıin kelesi urpaq kelgende solar sezinse, sonda ǵana beri qaraı bet burady. Al, biz qazaq, túrki halyqtary jıyrma-otyz jylda túgeldeı bet bura alamyz. Ony kvantofızıkterdiń ózi aıtyp otyr. Nemistiń bir fızıgi taıaý ýaqytta ońalmaıtyndyǵyn aıtqan. Biraq, bizdiń fılosoftar buǵyp sóılemeı otyr. Sóıleý kerek endi, jarııalaı berý kerek. Men bastap, Semeıde «Abaıtanýdyń ushar bıigi» degen baıandama jasadym. Jurt onsha qabyldaı qoımady. Odan keıin Eýrazııada konferenııa bolyp, onda da osy máseleni qoıdym. Sosyn jurt túsine bastady, biraq, pikir bildirmeı jatyr. Eshqaıda ketpeıdi, báribir osyǵan keledi. Eýropa júz-júz elý jyldan keıin baryp qudaıdy tanıtyn bolady. Oǵan deıin Eýropa da, Amerıka da ateıstik-materıalıstik kózqaraspen júre beredi. Bul kózqarastyń eń jaman jeri – ol aqshaǵa qurylady, sol úshin soǵys bolady. Baılyqty tartyp alý úshin jerdi jaýlap alady. Bundaıdy túrki halyqtary tez qabyldady. Jıyrma úsh jasymnan bastap ult máselesinde kózqarasym ózgere bastady. Sol kezdegi «ulttar teńdigi» degen bolatyn. Báribir sol barlyq jerde orystar istep, biz sonyń qolshoqpary esebinde boldyq. Raıkomda «saıası sabaq» degen bolatyn, ol jerde men ulttyq máseleden sabaq berdim. Sol kezde raıkomnyń birinshi hatshysy Iýsýpýv degen boldy. Meniń kózqarasym sol jerden bastap qatty ashyldy. Dúnıe júzinde ne bar jazylǵan – bárin konspektilep, analız jasadym. Sosyn jańaǵydaı qortyndyǵa keldim. Keıin meni Túrkistandaǵy túrik-qazaq ýnıversıteti shaqyrdy. Onda ketkendegi maqsatym – keńes odaǵy túrki halyqtaryn bir-birine qarsy qoıyp, ydyratyp tastady, endi rýhanı tutastyrýymyz qajet. Men ony Abaıdyń ilimimen dáleldep shyqtym. Tolyq adamdy ómir boıy zerttedim. Onyń kózqarasy men óleńderi kóz aldymda: qaı jyldan bastaldy, qalaı bastaldy – damý evolıýııasyn baıqaı alamyn. Keńes úkimetiniń qaınap turǵan 1989 jyly «Qazaq qalaı orystandyryldy?» degen kitap jazdym. Keıin orys tilinde shyqty. Bul kitapqa arazdyq týdyrdyń dep qarsy bolǵandar boldy. Eshqandaı arazdyq týdyrý maqsatynda emes, bul eńbek reseıdiń arhıvterinde saqtalǵan dúnıeler negizinde jazyldy. Bar nárseni halyqqa aıtý kerek. Endi oqýlyqtarǵa irikteý kerek bolyp tur. Ulttyq namysy bar, Abaıdy tereń biletin adamdardy oqýlyqqa kirgizýge bolady. Qur maqtanǵa qýǵandardy bolmaıdy. Oqýlyqty túzeýge bolmaıdy. Birneshe jyl buryn J. Dádebaev ekeýimizge orta mektepke oqýlyq jazyp ber dep usynys tústi. Oqýlyq jazýǵa ǵylymı negizde kirisip jatqanymyzda «Abaıtanýdyń negizi salyndy, oqýlyq bar» dep toqtatyp tastady. Sóıtsek bizge qalamaqy bergisi kelmegen. Basqa bireýler Abaı týraly maqalalardy jınady da kitap etip shyǵardy. Ol ne hrestomatııa bolmaıdy, ol ne oqýlyq bolmaıdy. Bizdegi qazirgi pedagogıka bizge jaramaıdy. Ol – batystyń bolmysynan týǵan pedagogıka. Bizdiń ózimizdiki ulttyq shyǵystyq pedagogıka. Biz pedagogıkany qaıta jasaýymyz kerek. Oǵan akademıkter kerek. Qazir pedagogıkada paıdasyz doktorlar kóbeıip ketken. Bul qazir úlken memlekettik problema bolyp tur. Men buny prezıdentke kirsem aıtam.
- Abaı qaı jaǵynan tolyq zertteldi, endi, qaı jaǵynan zertteýimiz kerek?
- Abaıdyń eki jaǵy zerttelmeı tur. Abaıdyń tolǵaý ádebıetke qatysy – bul taqyrypta Q. Jumalıev doktorlyq qorǵady, sodan keıin toqtap qaldy. Abaıdyń shyǵysy aıtarlyqtaı ashylǵan joq. Men ashqan boldym, bastap berdim, joldaryn uzarttym. M. Áýezov Abaıdyń batysynan shyǵysy basym ekenin ózi aıtqan. Buny zertteımin dep qýdalaýǵa da ushyrady. Sonda, endigi baǵyt – Shyǵys. Abaıdyń týǵan eline qatysyn zertteýimiz kerek: ol búkil qazaqtyń bolmysynan shyqty. Ózi qazaqty janyndaı jaqsy kórdi, shyryldap talaı daýǵa da tústi. Sol zamandaǵy bolystyq saılaý eldi búldirip jiberdi. Otarshyldarǵa bir-birimizdi qurtyp jabaıy bolýymyz kerek. Abaıdyń kezindegi sol psıhologııa bizde áli bar. Sondyqtan, Abaıdyń «Tolyq adam» negizine kelýine osyndaı sebep bar.
Abaıdyń orys ádebıetine qatysy týraly eki júzdeı eńbek jazyldy. Odan artyq endi kerek emes. Abaı shyǵys pen óziniń týǵan ádebıetiniń ókili. Osynyń basyn ashý kerek. Sonan keıin Abaıdyń óziniń týǵan mádenıetindegi úlesin zertteýimiz kerek: aqyndarǵa áseri, pedagogıkasy, fılosofııasy tolyq ashylmady. Kezindegi ateıstik-materıalıstik kózqarasta jazylǵan eńbekterdiń bári jaramsyz. Endi, jańa kúnde «Uly sanaǵa» qaraı baǵyttalady jáne búkil qoǵam tur. Qazir qoǵamdyq sana daǵdarysta, fılosoftar úndemeı otyr. Tarıhshylar da ún-túnsiz otyr – barýǵa qorqady. Men batyl aıtyp júrmin, biraq men bir-aq adammyn. Ideıa bergenmen qolymda quralym joq. Aldynda «Qazaqstan» kanalyna suqbat bergende bul máseleni tereń ashtym. Biraq, bir másele bar: bizdiń qoǵam úzdik shyqsań artyńa túsedi.
Abaıtanýda áli ashylyp zerttelmegen bir másele, ol – Jan ilimi. Abaı ony ómiriniń sońynda álemde tuńǵysh ret fılosofııada kóterdi. Bul ilim batysta da, musylmandyq shyǵysta da joq. Abaı ilimin Shákárim jalǵastyrdy, odan soń Maǵjan qol jalǵady. Maǵjan: «Eýropa ımandy bilmeıdi, jandy bilmeıdi» deıdi, nege? Imandy bilmeıdi degeni – olar eshnársege senbeıdi, tek aqshaǵa, zatqa senedi. Jandy bilmeıtini – olardyń adam ólgende barlyǵy bitedi, toqtalady dep sanaıdy. Al, bizdiń ǵulamalardyń aıtýy boıynsha adamnyń jany ólmeıdi, «ana jaqqa» ketedi eken. Olardyń anyqtaýynsha, aspanda adamdardyń jany jınalatyn bir jer bar. Jan eki-aq gramm, tútin sııaqty ushyp ketedi, ony qazirgi ǵylym apparatqa túsirgen. Jan máńgi ólmeıdi. «Meniń janym máńgi ólmeıdi» dep senetin adam ýaıymdamaı óledi. Ateıst-materıalıster qudaıdy tanymaǵandyqtan «barlyǵy bitti, budan keıin eshteńe joq» dep ketedi. Bunyń barlyǵy ǵylymı turǵyda dáleldengen. Al, bizdiń fılosoftar únsiz otyr. Sebebi, bári materıalıster. Sondyqtan, biz Abaıtanýdy «túpki jan» nysanasyna qaraı qoıýymyz qajet. Sonda ǵana Abaı keremet ashylady.
- Abaıtanýǵa búkil ǵumyryńyzdy arnadyńyz, ózińizdi Abaı tanýdyń shyńyna shyqtym dep oılaısyz ba?
- Olaı aıtýǵa bolmaıdy. Abaıdyń jan týraly ilimi, dúnıetanýy jatyr – olar áli qozǵalǵan joq. Sondyqtan ony ǵaryshtyq deńgeıde zertteıtinder, atap aıtqanda jańa býyn, jańa kózqaras kerek. Jańaǵy kvantofızıkter aıtqan: bizdi «Uly sana» bıleıdi. Qazaqtyń túsinigindegi «Táńir» uǵymy. Sony moıyndaýy kerek. Halyqqa moıyndatýymyz kerek. Basqa dinsiz halyqtar ǵasyrdan asqannan keıin oılanýy múmkin. Abaıdy taný úshin jan-jaqty bolýymyz kerek. Tek qana Abaıdyń ózinde júrseń eshqaıda bara almaısyń. Men onomastıka salasyna da bardym. Tipten, mıssıonerlerdi de qaradym. Men Abaıtanýǵa jan-jaqty daıarlanǵan adammyn. Bir jolmen ǵana júrgen joqpyn. Sondyqtan da Abaıdyń ishki álemin kóre bildim. Sonyń bireýi Tolyq adam ilimin ashtym. Biraq, áli óz deńgeıinde emes. Taǵy izdenis kerek, keıbir máselelerin bilmeı qalýym múmkin. Sosyn oqýlyq jazý kerek. Abaıdyń «jan ilimin» áli ashyp bolǵan joqpyz. Abaı – jumbaq adam. Jumbaqtaryn birtindep ashyp jatyrmyz. Eń jumbaǵy jan iliminde jatyr. «Jantaný» ilimin qazaqta birinshi Abaı bastady. Soǵan barýǵa táýekel ete almaı otyrmyn. Fılosof emespin, biraq, taldap biraz deńgeıge kóterermin. Ol úshin psıholog, fılosof bolýyń da jetkiliksiz.
Abaı – bizdiń ultty saqtap qalýdyń birden-bir kepili. Bul tek qana qazaq halqyna ǵana emes, búkil túrki halqyna ortaq ilim.
Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan Yqylas Ádilet,
Abaı atyndaǵy QazUPÝ-niń magıstranty,
Almaty qalasy
