"Adyrna" ūlttyq portaly Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ magistranty Yqylas Ädılettıŋ belgılı ǧalym Mekemtas Myrzahmetūlynan alǧan sūhbatyn nazarlaryŋyzǧa ūsynady.
Qazır adamzat balasy jauyzdyqtan basqany oilamai kettı. Al, bız «adamdy qalai ızgı etemız?» dep talpynudamyz. Iаǧni Tolyq adamdy tolyq meŋgergen bala özın-özı ruhani tazalaidy. «Myna jerıŋ qate, mynauyŋ bylai eken...» dep mūǧalım tüsındıredı, odan keiın jetesıne jetedı. Abaitanudy jalpy 8 universitette oqytyp jürmız. Negızı bükıl Qazaqstan boiynşa oqytu kerek. Keiın būl ılım bükıl türkı halyqtaryna jaiylady. Älemde būndai ılım joq, tıptı Europada da. Būlar qūdaiyn tanymaityn ateistter, olardan adamgerşılık şyqpaidy. Olardyŋ dünietanymy bes ǧasyr boiy zatşyldyq közqaraspen qalyptasqan. Kvantofizikter kvant arqyly bız tūrǧan ülken keŋıstıkte – energetikalyq örıstıŋ üstınde «ūly aqyl iesı» baryn aqyry däleldedı. Endı, baǧyttyŋ barlyǧy solai baǧdarlanady – Abaidy da sol relske qoiuymyz qajet.- Jazuşy M. Maǧauin ziialylardyŋ bır konferensiiasynda: «M. Äuezov Abaidy tanuda Abaidyŋ tızesıne jetse, men tobyǧyna jetken adammyn» degen eken. Osy jönınen Abaitanu ǧylymy jolyndaǧy ızdenısıŋızdı baǧamdap ötseŋız. - Menıŋ toqtalǧan salam – Abaidyŋ şyǧysy. Būny aşqanda akademiiadaǧylardyŋ bärı qarsy bolǧan. M. Gorbochevtyŋ «ärbır ūiym basşysyn özı sailasyn» degen kezınde men probkom bolatynmyn. Akadamiiada S. Qirabaev direktor bolǧan soŋ, 1989 jyly doktorlyǧymdy qorǧap, eŋ qiyn salaǧa sanaly türde bardym. 1949 jyly «kosmopolitizm» turaly qauly şyǧyp, şyǧys pen batysty därıptegenderdı aiyptaǧan. Olardyŋ ışınde älem ädebietın jazǧan evreilerdı aiamady. Şyǧystanuşy äzırbaijan ǧalymy Daulat Gaspremi quǧynǧa ūşyrap, aqyry ömırden öttı. M. Äuezov pen Ä. Qoŋyratbaevty da qudalady. M. Äuezov: «menıŋ aityp jürgen şyǧysym – sovettık şyǧystyŋ aqsaqaldary, irandy, arabty aitpaimyz» dep jaltaryp jol tauyp kettı. Ä. Qoŋyratbaev jetı jylǧa jer audarylyp, alystan üiınen qatynap, sabaq berıp jürıp künın körgen. Keiın Ä. Ermekov kömektesıp kandidattyǧyn, doktorlyǧyn qorǧap ǧalym bolyp şyqty. Sol uaqytta menıŋ kıtabymdy şyǧarmai tastaǧan edı – osylardyŋ bärın bıle tūryp, keiın Läilä Mūhtarovna arqyly ötkızdım. Redaktory ǧalym Zäki Ahmetov boldy. Ol kısı saiasatqa qiǧaş taqyrypqa barudan seskendı. Sol sebeptı, doktorlyq taqyrybyn saiasat jürmeitın öleŋ qūrylysynan qorǧaǧan. Keiın akademik bolǧan soŋ, universitettıŋ vise-prezidentı bolyp taǧaiyndaldy. Alǧaş doktorlyq qorǧau tūsynda Z. Ahmetov būl taqyrypty kötersem barlyǧy qarsy şyǧatyndyǧyn aitty. Qūlmat Ömıräliev ekeuımız sol kezde tük taisalmadyq. Ol taqyrybyn Dulat Babataiūlynan alǧan. I. Keŋesbaevpen alysyp jürıp, aqyry qorǧady. Keiın qudalauǧa tüstı, qatty qyspaqqa alynǧandyqtan aurudan 55 jasynda dünieden qaitty. Ǧalymnyŋ özı maǧan «Abaidyŋ şyǧysyn kötereiık, uaqyt keldı, būlai qaşanǧy jata beredı» dep, qoldau bıldırgen. Abaidy basynda qazaq halqy terıs tüsındı, keŋes kezınde Abaidy ateist-materialist sanap kandidattyq qorǧaǧandar boldy. 1965 jyly kandidattyǧymdy qorǧau kezınde professor Qasym Beisenbek menı qatty synady. Ülken tartys bolyp, menıŋ qorǧauym alty jarym saǧatqa sozyldy. Komissiia müşelerınıŋ köbısı maǧan qarsy söiledı. Olarǧa «sızder Abaidy qalaişa ateist jasaisyzdar?! «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras, qūran da ras, paiǧambar da ras...» dep otyr ǧoi, taǧdyryna qarasaŋyz da ateist bolmaidy» degen edım, aqyry jeŋıldı. Ol kezde bır jaqsysy – syrttan kelgender dauys bermeitın, QazPİ-dıŋ adamdary dauys beretın. Keiın, äskerge baryp kelıp, qaita qorǧap kandidattyqty äreŋ alǧanmyn. Doktorlyǧymdy bırınşı ret qorǧaǧanda qabyldamai «anany alyp tasta, mynany jazba», tıptı «qorǧamaisyŋ» dep jürıp segız jyl boiy ūstady. Üstımnen bır qapşyq aryz tüsıp jala japty. Ünemı qabyldamai qoidy, bıraq öz közqarasymnan qaitpadym. Kıtap qylyp şyǧaryp alǧan soŋ, şabyttana tüstım. Qoǧamdyq pıkır qalyptasyp ülgergendıkten, kıtap küiınde doktorlyǧymdy qorǧauǧa BAQ-qa jazyp jürıp rūqsat aldym. Sondai kürespen jürgende Abaitanu ǧylymyn türkı älemın bırıktıru maqsatynda jolǧa qoidym. Oǧan qosa Türkıstanda «Iаsaui» labaratoriiasyn, ǧylymi zertteu istitutyn aştym. Söitıp jürıp A. Iаsaui älemın jaryqqa şyǧardyq. Äitpese ony terıs būrmalaǧan. 1988 jyldan bastap qoǧamdyq közqaras özgere bastady. Bıraq, älı de aşylmaǧan dünie köp. Abaidyŋ Tolyq adamyn jiyrma jyldai zerttep jürıp aştym. Zertteu üşın Abaidyŋ şyǧarmalaryn tügeldei bıluıŋ qajet. Abaida bes jüzdei termin bar. Köpşılıgı oqyǧanda osy terminderdı bılmeidı. Menıŋ bır qinalǧanym: «Aqylmen qauas barlyǧyn, Bılmeidür jürek, sezedür. Mutäkälimin, mantikin Beker bosqa ezedür» deidı, tüsıne almadym. Sonda baiqap qarasam, «qauas» degennıŋ özı üş türge bölınedı eken. Adamnyŋ ışkı jäne bes sezımı bırıkkende, ony – «qauas» dep alynady jäne onyŋ joǧarǧy jaǧynda Allany da «qauas» dei beremız. Mūnda «Aqyl men Qauastyŋ barlyǧyn bılmei, sezımıŋmen sezesıŋ» degen sopylardyŋ filosofiialyq kredosy tūr. «Mutäkälimin, mantikin» degenı – ertedegı sholostikalyq (Qūdaitanu) logika. «Mutäkälimin», tübırı Muta būl, «logos» degen söz – ǧylym, sony taratuşylar, iaǧni dın, dünienıŋ qūbylysy turaly ılımdı halyqqa üiretuşıler. Osyny Abai terıstep otyr. Qandai erekşe dünietanym – osyny aştym, bärı qarsy bolǧan. Keiın Abaidyŋ ekı tomdyǧyn şyǧardyq. «Aqyl» men «Qauasty» ekı bölek alyp S. Mūqanov zerttedı. Bıraq, onyŋ logikasy dūrys kelmedı. Keiın özım zerttegenımde «Aqylyŋmen Qūdaidy tani almaisyŋ, jürekpen sezesıŋ» degen sopylardyŋ filosofiiasy şyǧa keldı. Būǧan adamdar qorqaqtap älı bara almai jür. Abaidyŋ «otyz segızınşı qara sözı» bükıl şyǧarmalaryn qorytyp aitqany bolyp tabylady. Ony köbı tüsıne almaidy. Termin köp onda, sol terminderdıŋ bärın aşyp berdım. 86 sözge tüsınık beretın «Abai lūǧaty» degen kıtap şyǧardym. Men «jäuänmärtlık» degendı üş jyl ızdedım. Özbekterge bardym, tatar ǧalymdaryna bardym, orystardy qaradym. Söitsem, ol Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Qūtty bılıgınde» bar eken. «Jäuänmärtlık» ılımınınıŋ tört negızı bar: aqyl, ädılet, qairat, qanaǧat. Būny babalarymyz XI ǧasyrda-aq jazyp ketken. Odan soŋ, düniejüzı boiynşa salystyrdym: ızgılık qaidan şyqqan?! Qazaqtyŋ boiynda bauyrmaşyldyq anaǧan da, mynaǧan da tuysqandy da, basqasyn da qoltyǧyna ala beredı. Būl – ülken qasiet. Qaidan kelgen būl desek, būnyŋ tamyry b. z. b 626 jyly qaitys bolǧan Alyp Er Toŋadan bastau alǧan. Ol kısını dūşpandary toiǧa şaqyryp, mas qylyp, u berıp öltırgen. Öler aldynda: «menı Aqi deŋder, ol menıŋ jalpaq atym bolsyn» dep aitqan sözı bar. Sonyŋ şeşımı türıkterde bar. Aqi degen jomart degen maǧynany beretın türıktıŋ köne sözı. Alyp Er Toŋa keremet myrza bolǧan. Jürgen jerınde düniesın şaşyp jürgen. Soǧan sol kezde türıktıŋ balalary elıktegen. Olar bızdegıdei käsıporyn aşyp, aqşa tabudy emes, olardyŋ prinspı basqa – özınıŋ otbasyna ǧana keregın alyp, barlyǧyn halqyna berıp otyrǧan. Sodan bastalǧan «aqi ılımı» XI ǧasyrdaǧy Qūtty bılıktegı «jäuänmärtlık» ılımıne negız boldy. Odan keiın Äl-Farabidıŋ «Parasatty adam» ılımı, odan soŋ Ahmet Iаsauidyŋ «Hal ılımı» şyǧady. Ol «hal ılımın» bılmegen adam qyryq esektıŋ jügın mäŋgı arqalap ötedı» degen. Ol qazır bız aityp otyrǧan «Tolyq adam». - Mekemtas aǧa, Abai synaǧan, Abai jany aşyǧan qazaq qoǧamy älı sol küiınde me? - Abai synaǧan qoǧam, paraqormyz, ädılettılıkke bara almaimyz, jeke bastyŋ qamyn oilaimyz – söitıp jürmız. Qazır dünietanym özgerıp kettı. Sebebı qazırgı kvantofizikter būrynǧy ateisttık közqaras jalǧan dep tauyp, bızdı üstınde «Ūly aqyl iesı» bar energetikalyq örıs basqaratyndyǧyn däleldep berdı. Abaidyŋ realisın materializmnen özgertıp osy jolǧa qoiuymyz kerek. Sonda Abai tereŋ aşylady. Sebebı, Abai dındı tereŋ bılgen. Äkesı dınşıl, şyqqan ortasy da dınşıl, medresede oqyǧan. Sondyqtan, halyqqa şyndyqty jetkızumız kerek. Oǧan akademiiadaǧy adamdar jaramaidy. Barlyǧy jurnalisttık stilmen jaza beredı. Oǧan tereŋ kırıp, dünietanymynyŋ kletkalaryna boilaumyz kerek. Oǧan eşkımnıŋ batyly jetıp bara almai otyr. Kezınde orystar qytailarmen bırıgıp otyryp qazaqty qazaqqa aidap saldy. Patşa ükımetınıŋ generaly Speranskii patşaǧa hat jazady: «Qazaqtyŋ dalasynda sekseuıl degen aǧaş ösedı, ony temırmen ūrsaŋ da, baltamen ūrsaŋ da jara almaisyŋ, özın-özıne ūrsaŋ kül-talqany şyǧady. Osyny qazaqqa qoldanaiyq» deidı. Patşa osy ädıs boiynşa qazaqty bileudıŋ jüiesın jasaudy Türkıstandy bilep tūrǧan nemıs Gurevke tapsyrady. Sol kezdegı bolystyq jüienı jasaidy da, sekseuıl ädısın ışıne kırgızedı. Bır bolysta jüz myŋdaǧan adam bolady, onyŋ qūramynda on ekı auyl, on ekı ru bolady. Qyryq elubasy bolady. Ekı jüz onbasy bolady. Tört starşin bır bolys bolady. Sonda ekı jüz eluden astam ştat bar. Sailauda osyǧan jetu üşın jantalasady. Kädımgı aş itterge süiektı laqtyrǧandai, bolystyqqa otyru üşın talasqanda qazaqtardyŋ mınez-qūlqy būzylady. Bız osydan ötırıkşı, zorlyqşyl, bäle quǧyş psihologiiany qabyldadyq. Sony körgen Abai qalai būl eldı dūrys jolǧa qoiamyn dep ızdengende baryp, jaŋaǧy «Tolyq adam» ılımı tuǧan. Būl alty satydan tūrady: «Aqilar», «Parasatty adam», «Qūtty bılık», A. İassauidyŋ «Ösiet sözderı», besınşı Abaidyŋ «Tolyq adamy», altynşy Şäkärımnıŋ «Ar ǧylymy». Būndai sistema Qytaida joq, İran men Ündıstanda da joq. Bıraq, qytailar b. z. d 500 jyldary «Ūly şuŋi şaulet» degen ılımın bastaǧan, bıraq Konfusii būny ary qarai damytqan joq. Parsylarda «Avesta», odan «Şahnama» tuyndaǧan. Būl tuyndydaǧy äiel qūdai Tara ünemı ızgılıktı därıptep otyrady. Olar osyny paidalanady, bıraq bızdegıdei sistema joq. Būl bır-bırıne amanat etıletın dästür. Alty satydan berı Abai qosylady. Būndai ǧylym düniejüzınde joq. Bızde ǧana bar jäne būnyŋ Tūran jerınde paida bolǧanyn däleldedım. Osy sistemany jasap, Abaidyŋ Tolyq adam ılımın taptym. Būl «otyz segızınşı qara sözınde» bır ǧana jerınde aitylyp ketken. Abai oilarynyŋ damu evoliusiiasy köz aldymda: adamgerşılık, aǧartuşylyq ideia, filosofiia qaidan bastaldy – bärı aiqyn. Ol üşın Abaidy jatqa bılıp, taldai aluyŋ kerek. M. Äuezov Abaidyŋ ruhani üş qazynasy bar dep körsettı. Sony qaidan alǧandyǧyn ızdedım, sonda «Säuleŋ bolsa keudeŋde, myna sözge köŋıl böl» degen öleŋınde tūr: «köp şuyldaq ne tabar, bilemese bır kemel?» – būl qazaqtyŋ filosofiiasy. Ekınşı «İmamsyzdyq namazda – Qyzylbastyŋ salǧan jol» dep Ündıstan men İrandy aityp otyr. Sony men taba almai jür edım. Türkıler İrandy jaulap alǧan kezde parsylardyŋ Äzıret älınıŋ ekı balasyna qan şyǧaryp qūrbandyq beretın «şahsi-bahsi» degen on kün ötetın meiramy bar. Ol meiramda adamdar basyn krest qylyp tılıp bilegende basyn qan jauyp ketedı, sondaǧy qyzylbas sözı osy räsımnen jetken. İmamsyzdyq namazada degenı meşıtke barǧanda olarda molda (imam) oqymaidy, ärqaisysy bölek öz aldyna oqi beredı. Al, bızde meşıtte imamǧa baǧynamyz, iaǧni bızde bilık bar jäne sistema bar. Al, olarda sistema joq. Būlardy (qyzylbastardy) «şii» (islam aǧymy) deidı. Şii degen söz börenenı baltamen jarǧanda şyǧatyn jaŋqa, iaǧni «şaşylǧan jaŋqa» degendı bıldıredı. Älemde 90 prosentten astam mūsylmandar – bız. Olar ekınşı orynda. Bıraq, tas bolyp qatyp qalǧan, būny olar saiasi mäseleden şyqqandyǧyn aitady. Mūhammed paiǧambar qaitys bolǧannan keiın arab elderı halifat bola alatyn tek paiǧambardyŋ ūrpaqtary dep sanady. Al, bız tek kez-kelgen oqyǧan aqyldy mūsylman adam halifat bolady dedık. Osy talastan keiın şii bölınıp kettı. Bız bölıngen joqpyz. Qazırge deiın şiittıkterge Amerika qysym jasap keledı. İran qūral jasap şyǧarǧannan keiın olar maŋaiyna da jolai almai otyr. Amerika atom bomba jasap aluy mümkın dep alaŋdauda. Jasyratyny joq, qazaq halqyn kapitaldy zaman qūrtty. Qazaq dalasyn mäŋgürttendıruge Goloşekinnıŋ jospary boldy. Stalinge jazǧan haty bar: «Qazaq halqynyŋ ırgesı myqty, sol üşın būlardy bır-bırıne aidap salyp jaulastyryp, sosyn tügel joiu kerek. Solardyŋ ideiasy kelesı ūrpaqqa ötıp ketu üşın jazuyn ekı ret özgertu kerek. Bırınşı latynşaǧa alyp keleiık, onan keiın orysşaǧa alyp keleiık, orysşa oqyǧan adam latynşany da bılmeidı, tarihyn bılmei ketedı» dedı. Tarihtyŋ betın aşpaityn sebebı osy – bızdıŋ ūlttyq sanamyz oianyp ketuı mümkın. Alaşorda kezınde oianǧan, olardy bızge jetkızbei qoidy. Orta aziiany jaulaǧanda orys polkovnigı «bız orta aziiany jüz elu jylda zorǧa jaulap aldyq, endı aziiaǧa baruǧa qorqamyz, olardyŋ zamanaui qaruy, tūraqty äskerı bar. Al qazaqtarda bır ortalyqqa baǧynǧan handyǧy joq, bıraq qazaqtardyŋ batyrlary bızdı alǧa jyljytpai qoidy. Būlardyŋ ūlttyq sanasy biık deŋgeide. Bızdıŋ orystyŋ şaruasyna qaraǧanda, qazaqtardyŋ şaruasynyŋ jaǧdaiy artyq» dep baǧalady. Endı mynaǧan barǧanda (qazaqtan basqa türkı halyqtary) qalai bolady dep tūryp, būlardy ekı jylda bärın tas-talqanyn şyǧardy. Sonan keiın qortyndy jasady: «qazaqtardyŋ ūlttyq sanasy oianǧan küştı halyq, al mynalarda eşqandai ūlttyq ideologiia joq. Sebebı bärın jaulap alǧannan keiın ne täjıktıŋ, ne sarttyŋ, ne özbektıŋ, türkımennıŋ bır batyry qol bastap qarsy şyqqan joq. Al, qazaqtar aiaǧyna deiın qarsy şyǧyp jatyr. Sondyqtan, qazaqtardyŋ ūlttyq sanasyn şaiu kerek». Būny keiın kompartiia da qostady. Bızdıŋ qatarymyz köbı mäŋgürttengen, jasyratyny joq. Keiın Stalin ölgen 53-ınşı jyly on segız balany Özbekstanǧa jıberdı. Men bır jyl syrttai oqydym, keiın raikom studentı boldym. Tört jyl ıstegennen keiın men «raikomda perışteler otyrady» dep oilaitynymyn, söitsem jaŋaǧy paraqorlar, bäleqorlardyŋ ortasy eken. Men taŋǧaldym. - M. Äuezovten keiıngı Abaitanu ǧylymynyŋ damuy qanşalyqty qarqyn aldy? - Mūhtar Äuezov Abaidyŋ şyǧysyn aşa almai ketken. «Abai jäne Şyǧys», «Abaidyŋ adamgerşılık mūraty», «Abaidyŋ sopylyqqa tanysy» jäne ülken ekı kıtabymdy Qytaida Qazaqstannyŋ atynan basyldy. Ony körgen Elbasy N. Nazarbaev ministırlıkke tapsyrma berıp, ekı tomdy tört myŋ dana etıp şyǧaryp berdı. Seksen jyldyq mereitoiyma bailanysty Qazaqstannyŋ 400 mektebıne oqytuǧa engızdı. «Abaitanu tarihy» degen eŋbegımde 175 jylda Abaidy tanudyŋ kezeŋderı jüielengen. Men negızı Abaidy mektep jasymda bılmeitınmın. Keiın aspiranturaǧa tüskenımde Abaitanuǧa baruyma akademik Q. Jūmaliev sebep boldy. Abaidy ateist-materialist degen filosoftardyŋ dalbasasyn tyŋdaudyŋ qajetı joq. Ol qaitıp ateist bolady?! Abai «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras» dep aityp ketken. Abaidyŋ dünietanymyna tereŋ üŋıluımız qajet. Işınde bırneşeuı ǧana bolmasa, oǧan myna akademiiadaǧylar jaramaidy. Şymkentke barǧanymda 950 mln aqşa alyp 400 tomdy şyǧaru turaly mäsele qoidym. Qarjylyq jaǧynan Jambyl oblysynyŋ būrynǧy äkımı Asqar Myrzahmetov qoldady. 310 tomy şyqty, onyŋ ışınde VIII – XVIII ǧasyr aralyǧyndaǧy bızdıŋ babalardyŋ mūralary bar. Ony şeteldegı mūraǧattardan är betın jiyrma dollordan satyp alyp, audaryp şyǧardyq. Sondai qiyn jūmysqa özımdı saldym, olai ıstemesek, bızdıŋ ötken ruhani mūralarymyzdy keler ūrpaq bılmei ketetın edı. Şyqpai qalǧan toqsan tomy qaldy, oǧan D. İsabekov pen Aian degen aqyn üstımnen aryz jazyp toqtatyp tastady. Josparlanǧan toqsan tomnyŋ ışınde VIII – XVIII ǧasyrdaǧy arabşa, şaǧataişa jazylǧan qazaqtar bar. Äl-Farabidı ǧalymdardyŋ köbı qypşaq dep jür, bıraq onyŋ zamanynda Otyrardy qaŋlylar bilegen. Ol kezdegı Horezm handyǧyn Şyŋǧyshan qūrtqany dūrys boldy, öitkenı olar Orta Aziiany parsylandyryp jıberetın edı. Äl-Farabi sol jerdıŋ türkı-qazaǧy, bıraq qai ruǧa jatatyndyǧyn bılmeimız. V ǧasyrda Europany bilegen Atillany (Edıl) bız bertınge deiın kım ekendıgın bılmei keldık. Keiın bır bolgar tarihşysynyŋ üş tom kıtaby şyqty, sony qaraǧanymyzda közımız şaidai aşyldy. Atilla bükıl slavian halqyn bilegen, sonymen qatar saiasi strukturadan habary joq, memleket qūrudy bılmeitın Europany aiaqqa tūrǧyzǧan. Atillanyŋ ruy Dulat. Bızdıŋ bır tüp otanymyz Eniseige qūiatyn Alaş özenınıŋ saǧasy. Qazaqtar sol jerden taraǧan. Qazır ol jerdegı toponimikalyq ataulardyŋ bärı tūr: «Alaş» özenı, «Tūran» qalasy... Ol jaqqa orystar tiıspegen. Bızdı jaular jetı ret taptap ötken: bırınşı qytailar, ekınşı parsylar, üşınşı grekter, törtınşı arabtar, besınşı monǧoldar, altynşy qalmaqtar, jetınşı orystar – jetı qabat jatyr. - Özıŋızdıŋ ızbasaryŋyz, bügınde myqty Abaitanuşy retınde kımderdı atai alar edıŋız? - Qazır myqty Abaitanuşy Maqsat Älıphan bar. Odan keiın magistraturada bır jıgıt oqyp jatyr, kelesı jyly bıtıredı, ol da myqty bıledı. Odan soŋ QazŪU-de oqityn Beket degen balany Abaitanuǧa daiarladym. Ol üşınşı kursta 150 bettık «tek» turaly monografiia berdı. «Tek» teoriiasyna filosoftar da bara almaidy. Onyŋ daiarlyǧy myqty boldy. Bıtırgennen keiın magistraturaǧa tüsedı, tübınde sol bala Abaitanuǧa keledı. Tülkıbas audanynda Abaidy jaqsy bıletın bır qyz bar, S. Demirel oqu ornyna baryp söileseiın dep jürmın. Būǧan Abaidy bılgen adam baru kerek. Abaidan ǧylymi jūmystar qorǧaityndar köp, bıraq ışıne tolyq kıre almaidy. Köbısı Abaidyŋ orys ädebietıne qatynasyn qaraǧan. Ol jaǧyn qaşanǧy qorǧai beredı? Qazır Abaidyŋ «şyǧysyn» zertteuşılık nysany etıp jatyr. Qazyna sonda jatyr, būǧan arab-parsy, şaǧatai tılderın bılgen adam kerek. Qazır akademiiadaǧy Abaitanu oŋtüstıkke auysyp kettı. On ekı adam qorǧattym, köbı sonda jür. Maǧan aspirant bermedı, Türkıstanǧa ketıp qalǧanym da sol sebeptı. Keiın 2000 jyldary Tarazǧa kelıp on ekı kandidat, üş doktor qorǧattym. Al, üş million halqy bar oŋtüstık Qazaqstanda jurnalist Q. Ergöbekten basqa doktor joq. Ol S. Mūqanovty taqyryby etıp aldy. - El prezidentı Q. Toqaev «Abaidyŋ 175 jyldyq» mereitoiyn älemdık deŋgeide ötkızemız dedı. Osy oraida Abaidy tanuda bolaşaqqa qandai ūsynystaryŋyz bar? - Būl bastama dūrys. Abaidy tanuda bırınşı qoiar şeşuşı ūsynys – qazırgı buyn ateistık-materialistık közqarastan arylyp, «ūly sananyŋ» jolyna tüsuı kerek. Barlyq közqarasqa özgerıs kerek. Qazırgı tarihi qoǧamdyq ǧylymdar daǧdarysta. Olar baǧytyn «ūly sananyŋ» jolyna qoiǧanda ǧana daǧdarystan şyǧady. Europa jüz jyldan keiın kelesı ūrpaq kelgende solar sezınse, sonda ǧana berı qarai bet būrady. Al, bız qazaq, türkı halyqtary jiyrma-otyz jylda tügeldei bet būra alamyz. Ony kvantofizikterdıŋ özı aityp otyr. Nemıstıŋ bır fizigı taiau uaqytta oŋalmaityndyǧyn aitqan. Bıraq, bızdıŋ filosoftar būǧyp söilemei otyr. Söileu kerek endı, jariialai beru kerek. Men bastap, Semeide «Abaitanudyŋ ūşar biıgı» degen baiandama jasadym. Jūrt onşa qabyldai qoimady. Odan keiın Euraziiada konferensiia bolyp, onda da osy mäselenı qoidym. Sosyn jūrt tüsıne bastady, bıraq, pıkır bıldırmei jatyr. Eşqaida ketpeidı, bärıbır osyǧan keledı. Europa jüz-jüz elu jyldan keiın baryp qūdaidy tanityn bolady. Oǧan deiın Europa da, Amerika da ateistık-materialistık közqaraspen jüre beredı. Būl közqarastyŋ eŋ jaman jerı – ol aqşaǧa qūrylady, sol üşın soǧys bolady. Bailyqty tartyp alu üşın jerdı jaulap alady. Būndaidy türkı halyqtary tez qabyldady. Jiyrma üş jasymnan bastap ūlt mäselesınde közqarasym özgere bastady. Sol kezdegı «ūlttar teŋdıgı» degen bolatyn. Bärıbır sol barlyq jerde orystar ıstep, bız sonyŋ qolşoqpary esebınde boldyq. Raikomda «saiasi sabaq» degen bolatyn, ol jerde men ūlttyq mäseleden sabaq berdım. Sol kezde raikomnyŋ bırınşı hatşysy Iýsupuv degen boldy. Menıŋ közqarasym sol jerden bastap qatty aşyldy. Dünie jüzınde ne bar jazylǧan – bärın konspektılep, analiz jasadym. Sosyn jaŋaǧydai qortyndyǧa keldım. Keiın menı Türkıstandaǧy türık-qazaq universitetı şaqyrdy. Onda ketkendegı maqsatym – keŋes odaǧy türkı halyqtaryn bır-bırıne qarsy qoiyp, ydyratyp tastady, endı ruhani tūtastyruymyz qajet. Men ony Abaidyŋ ılımımen däleldep şyqtym. Tolyq adamdy ömır boiy zerttedım. Onyŋ közqarasy men öleŋderı köz aldymda: qai jyldan bastaldy, qalai bastaldy – damu evoliusiiasyn baiqai alamyn. Keŋes ükımetınıŋ qainap tūrǧan 1989 jyly «Qazaq qalai orystandyryldy?» degen kıtap jazdym. Keiın orys tılınde şyqty. Būl kıtapqa arazdyq tudyrdyŋ dep qarsy bolǧandar boldy. Eşqandai arazdyq tudyru maqsatynda emes, būl eŋbek reseidıŋ arhivterınde saqtalǧan dünieler negızınde jazyldy. Bar närsenı halyqqa aitu kerek. Endı oqulyqtarǧa ırıkteu kerek bolyp tūr. Ūlttyq namysy bar, Abaidy tereŋ bıletın adamdardy oqulyqqa kırgızuge bolady. Qūr maqtanǧa quǧandardy bolmaidy. Oqulyqty tüzeuge bolmaidy. Bırneşe jyl būryn J. Dädebaev ekeuımızge orta mektepke oqulyq jazyp ber dep ūsynys tüstı. Oqulyq jazuǧa ǧylymi negızde kırısıp jatqanymyzda «Abaitanudyŋ negızı salyndy, oqulyq bar» dep toqtatyp tastady. Söitsek bızge qalamaqy bergısı kelmegen. Basqa bıreuler Abai turaly maqalalardy jinady da kıtap etıp şyǧardy. Ol ne hrestomatiia bolmaidy, ol ne oqulyq bolmaidy. Bızdegı qazırgı pedagogika bızge jaramaidy. Ol – batystyŋ bolmysynan tuǧan pedagogika. Bızdıŋ özımızdıkı ūlttyq şyǧystyq pedagogika. Bız pedagogikany qaita jasauymyz kerek. Oǧan akademikter kerek. Qazır pedagogikada paidasyz doktorlar köbeiıp ketken. Būl qazır ülken memlekettık problema bolyp tūr. Men būny prezidentke kırsem aitam. - Abai qai jaǧynan tolyq zertteldı, endı, qai jaǧynan zertteuımız kerek? - Abaidyŋ ekı jaǧy zerttelmei tūr. Abaidyŋ tolǧau ädebietke qatysy – būl taqyrypta Q. Jūmaliev doktorlyq qorǧady, sodan keiın toqtap qaldy. Abaidyŋ şyǧysy aitarlyqtai aşylǧan joq. Men aşqan boldym, bastap berdım, joldaryn ūzarttym. M. Äuezov Abaidyŋ batysynan şyǧysy basym ekenın özı aitqan. Būny zertteimın dep qudalauǧa da ūşyrady. Sonda, endıgı baǧyt – Şyǧys. Abaidyŋ tuǧan elıne qatysyn zertteuımız kerek: ol bükıl qazaqtyŋ bolmysynan şyqty. Özı qazaqty janyndai jaqsy kördı, şyryldap talai dauǧa da tüstı. Sol zamandaǧy bolystyq sailau eldı büldırıp jıberdı. Otarşyldarǧa bır-bırımızdı qūrtyp jabaiy boluymyz kerek. Abaidyŋ kezındegı sol psihologiia bızde älı bar. Sondyqtan, Abaidyŋ «Tolyq adam» negızıne keluıne osyndai sebep bar. Abaidyŋ orys ädebietıne qatysy turaly ekı jüzdei eŋbek jazyldy. Odan artyq endı kerek emes. Abai şyǧys pen özınıŋ tuǧan ädebietınıŋ ökılı. Osynyŋ basyn aşu kerek. Sonan keiın Abaidyŋ özınıŋ tuǧan mädenietındegı ülesın zertteuımız kerek: aqyndarǧa äserı, pedagogikasy, filosofiiasy tolyq aşylmady. Kezındegı ateistık-materialistık közqarasta jazylǧan eŋbekterdıŋ bärı jaramsyz. Endı, jaŋa künde «Ūly sanaǧa» qarai baǧyttalady jäne bükıl qoǧam tūr. Qazır qoǧamdyq sana daǧdarysta, filosoftar ündemei otyr. Tarihşylar da ün-tünsız otyr – baruǧa qorqady. Men batyl aityp jürmın, bıraq men bır-aq adammyn. İdeia bergenmen qolymda qūralym joq. Aldynda «Qazaqstan» kanalyna sūqbat bergende būl mäselenı tereŋ aştym. Bıraq, bır mäsele bar: bızdıŋ qoǧam üzdık şyqsaŋ artyŋa tüsedı. Abaitanuda älı aşylyp zerttelmegen bır mäsele, ol – Jan ılımı. Abai ony ömırınıŋ soŋynda älemde tūŋǧyş ret filosofiiada köterdı. Būl ılım batysta da, mūsylmandyq şyǧysta da joq. Abai ılımın Şäkärım jalǧastyrdy, odan soŋ Maǧjan qol jalǧady. Maǧjan: «Europa imandy bılmeidı, jandy bılmeidı» deidı, nege? İmandy bılmeidı degenı – olar eşnärsege senbeidı, tek aqşaǧa, zatqa senedı. Jandy bılmeitını – olardyŋ adam ölgende barlyǧy bıtedı, toqtalady dep sanaidy. Al, bızdıŋ ǧūlamalardyŋ aituy boiynşa adamnyŋ jany ölmeidı, «ana jaqqa» ketedı eken. Olardyŋ anyqtauynşa, aspanda adamdardyŋ jany jinalatyn bır jer bar. Jan ekı-aq gramm, tütın siiaqty ūşyp ketedı, ony qazırgı ǧylym apparatqa tüsırgen. Jan mäŋgı ölmeidı. «Menıŋ janym mäŋgı ölmeidı» dep senetın adam uaiymdamai öledı. Ateist-materialister qūdaidy tanymaǧandyqtan «barlyǧy bıttı, būdan keiın eşteŋe joq» dep ketedı. Būnyŋ barlyǧy ǧylymi tūrǧyda däleldengen. Al, bızdıŋ filosoftar ünsız otyr. Sebebı, bärı materialister. Sondyqtan, bız Abaitanudy «tüpkı jan» nysanasyna qarai qoiuymyz qajet. Sonda ǧana Abai keremet aşylady. - Abaitanuǧa bükıl ǧūmyryŋyzdy arnadyŋyz, özıŋızdı Abai tanudyŋ şyŋyna şyqtym dep oilaisyz ba? - Olai aituǧa bolmaidy. Abaidyŋ jan turaly ılımı, dünietanuy jatyr – olar älı qozǧalǧan joq. Sondyqtan ony ǧaryştyq deŋgeide zertteitınder, atap aitqanda jaŋa buyn, jaŋa közqaras kerek. Jaŋaǧy kvantofizikter aitqan: bızdı «Ūly sana» bileidı. Qazaqtyŋ tüsınıgındegı «Täŋır» ūǧymy. Sony moiyndauy kerek. Halyqqa moiyndatuymyz kerek. Basqa dınsız halyqtar ǧasyrdan asqannan keiın oilanuy mümkın. Abaidy tanu üşın jan-jaqty boluymyz kerek. Tek qana Abaidyŋ özınde jürseŋ eşqaida bara almaisyŋ. Men onomastika salasyna da bardym. Tıpten, missionerlerdı de qaradym. Men Abaitanuǧa jan-jaqty daiarlanǧan adammyn. Bır jolmen ǧana jürgen joqpyn. Sondyqtan da Abaidyŋ ışkı älemın köre bıldım. Sonyŋ bıreuı Tolyq adam ılımın aştym. Bıraq, älı öz deŋgeiınde emes. Taǧy ızdenıs kerek, keibır mäselelerın bılmei qaluym mümkın. Sosyn oqulyq jazu kerek. Abaidyŋ «jan ılımın» älı aşyp bolǧan joqpyz. Abai – jūmbaq adam. Jūmbaqtaryn bırtındep aşyp jatyrmyz. Eŋ jūmbaǧy jan ılımınde jatyr. «Jantanu» ılımın qazaqta bırınşı Abai bastady. Soǧan baruǧa täuekel ete almai otyrmyn. Filosof emespın, bıraq, taldap bıraz deŋgeige köterermın. Ol üşın psiholog, filosof boluyŋ da jetkılıksız. Abai – bızdıŋ ūltty saqtap qaludyŋ bırden-bır kepılı. Būl tek qana qazaq halqyna ǧana emes, bükıl türkı halqyna ortaq ılım. Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan Yqylas Ädılet,
Abai atyndaǧy QazŪPU-nıŋ magistranty,
Almaty qalasy
