يتكە قاتىستى ۇعىمداردىڭ ءمانى تەرەڭدە!

16281
Adyrna.kz Telegram

جانۋارلار الەمىنىڭ ىشىندە يت – ادامزات بالاسى ءۇشىن اسا قاستەرلى جان يەلەرىنىڭ ءبىرى. ونى قازاقتاردىڭ اۋىزدارىنا ءجيى الاتىن «يت – جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسى دە اڭعارتادى. بۇل فرازەولوگيزمنىڭ استارىندا زور ءمان جاتقانىن قازاق فولكلورىنىڭ ۇلگىلەرىن وقي وتىرىپ ايقىن اڭداۋعا بولادى. ارينە، اتالعان حايۋاننىڭ بۇلايشا ايرىقشا قاستەرلەنۋىنە ونىڭ عاسىرلار بويى يەسىنە ادال قىزمەت اتقارۋى سەبەپ بولعانى بەلگىلى. ادام بالاسىنا مەزوليت داۋىرىنەن ء(بىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 13-7-مىڭجىلدىقتارىنان) بەرى قاراي سەرىك بولعان ءيتتى الەم جانە قازاق فولكلورىنىڭ،  ۇلگىلەرى يەسىن قۇداي جاراتىپ جاتقان ساتتەردە قامقورشىلىق ارەكەتتەرىمەن تانىلعان ەتىپ كورسەتەدى. بۇعان كەزىندە عالىم ا.تويشان جان-جاقتى عىلىمي تالداۋ جاساعان اڭگىمەلەردى دالەل رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. سول اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە ءيتتىڭ ادامدى ساقتاۋ ءۇشىن جاساعان جانقيارلىق ارەكەتتەرى: «ءتاڭىر ادامدى بالشىقتان جاراتقان. وعان ءىبىلىس كەلىپ تيىسە بەرگەن. ءىبىلىستى قۋىپ، ادامنىڭ قاتپاعان ءمۇسىنىن كۇزەتتىرۋ ءۇشىن قۇداي ادامنىڭ كىندىك تۇسىن ويىپ اپ، سول بالشىقتان ءيتتى ال دەگەندە جاراتقان. ادامنىڭ كىندىك شۇڭقىرى  سودان پايدا بولعان.  ءيتتى جاراتقان بالشىقتى قۇداي  اعاشقا اپارىپ قويعان. ءىبىلىس اعاشقا ورمەلەپ شىعىپ، ونى دا قولمەن ءتۇرتىپ لاستاعان.

يت جارالعان سوڭ ادامدى كۇزەتىپ، ءىبىلىستى قۋىپ تاستاعان. ءيتتىڭ ادامعا ەرىپ، قالماي دوس بولىپ جۇرگەندىگى – كىندىگىنىڭ توپراعىنان جارالعان ەكەن. ال كەي كەزدە ادامدى ارسىلداپ قۋىپ الاتىنى ونى دا ءىبىلىس ءتۇرتىپ بىلعاپ تاستاعان-مىس»،– دەپ باياندالعان  [1, 79-80 ب].

تەك قازاق ەتنوسى عانا ەمەس، جالپى شىعىس حالىقتارىنىڭ ءيتتى ەرەكشە قۇرمەتتەگەنى جىل ساناۋ تسيكلىندا اتتارى اتالاتىن ون ەكى جانۋاردىڭ ءبىرى يت بولۋىنان دا بايقالادى. بىزدە: «قازاق حالقى يت جىلىن جاقسىلىقتىڭ باستاماسى، باق پەن ىرىستىڭ جولاشارى دەپ ەسەپتەدى»، – دەپ جازسا [2]، وسىنداي پايىمداۋدى وزگە ەلدەردىڭ دە گوروسكوپتارىنان كەزدەستىرەمىز.

ءيتتىڭ ساكرالدى ۇعىم-تۇسىنىكتەرمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن قازاق حالقىنىڭ ىقىلىم زامانداردا قالىپتاسقان نانىم-سەنىمدەرى نەگىزىندە پايدا بولعان ىرىمدارى، تىيىمدارى دا سەزدىرەدى. قازاقتاردىڭ سونداي دۇنيەتانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان قاعيدالارى مىناداي: «يت – جەتى قازىنانىڭ ءبىرى. سوندىقتان ونى ولتىرۋگە، ازاپتاۋعا، قاڭعىرتىپ جىبەرۋگە بولمايدى» [3] «ىرىمنىڭ جامانى بولمايدى. ىرىم بويىنشا جاس بوسانعان كەلىنشەك يتكە «كەت» دەمەيدى. «وندا ءتىسى ءتۇسىپ قالادى»، – دەيدى حالىق سەنىمى» [4].

وسىنداي ىرىمداردىڭ ساناتىنا قازاقتاردىڭ بالاسى توقتاماي جۇرگەن ايەلدەردى بوساندىرۋدا ءجيى قولداناتىن امالى دا جاتادى. ءبىز بۇل تۇستا قازاقتار اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن يتەمگەن دەگەن ەسىمنىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى اڭىزداردى ەسكە الىپ وتىرامىز. بۇنداي اتاۋدى يەلەنۋشىلەردىڭ اراسىندا قازاق رۋلارىنىڭ اتالارى دا، ايتۋلى باتىرلار دا بار. قازاقتىڭ حالىق پروزاسى ۇلگىلەرىندە سونداي ەسىمنىڭ جاس نارەستەگە بەرىلۋىنە ومىرگە جاڭا كەلگەن شاقالاققا ءيتتىڭ ءسۇتىن ەمىزۋ ىرىمى سەبەپشى بولعانى باياندالادى.

بۇنداي ىرىمدى قازاقتاردان باسقا حالىقتار دا قولدانعان. مىسالى، ەگەر باشقۇرتتىڭ بالالارى ءجيى ولسە، جاڭا تۋعان نارەستەنى امان ساقتاۋ ءۇشىن ونى شەشەسىنەن ايىرىپ الىپ، قانشىق ءيتتىڭ باۋىرىنا سالىپ اسىراعان،– دەپ اڭعارتادى [5].

«يت كويلەك تۋرالى نە بىلەمىز؟» اتتى ماقالادا قازاقتىڭ جاس سابيگە يتكويلەك كيگىزۋ ءداستۇرى دە ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن ميفتىك اڭگىمەلەرمەن بايلانىستىرىلادى [6]. سونداي ماقالالاردا يتكويلەكتىڭ كەيبىر قانداستارىمىزدىڭ سوعىستان، قاتەرلى ساپاردان  امان كەلۋىنە سەپ بولعانى تۋرالى ءسوز بولادى. بۇل وقيعالار تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ العاشقىسىندا: «ب.ساۋساقباەۆ دەگەن كىسىنىڭ اجەسى ونىڭ يتكويلەگىن قاۋىپ-قاتەردەن ساقتايدى دەپ  سوعىس الدىندا بەرىپتى»،– دەگەن جايت باياندالسا [7, 147]، ەكىنشى اڭگىمەدە يتكويلەكتىڭ كومەگى وسىعان ۇقساس مازمۇندا سۋرەتتەلگەن.

ءيتتىڭ الداعى ۋاقىتتا بولاتىن وقيعادان حابار بەرەتىن ساكرالدى قابىلەتىنە دە حالقىمىز قالتقىسىز سەنگەن. سونداي تۇسىنىكتەر ءيتتىڭ ۇلۋى جونىندەگى اڭگىمەلەردە اسىرەسە ايقىن كورىنەدى. «يت نەگە ۇليدى؟»  اتتى ماقالادا بەينەلەنگەن مىناداي احۋالدى ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدىڭ دا باسىمىزدان كەشىرگەنىمىز انىق: بالا  كەزىمىزدە تۇندە ۇرەيىمىزدى ۇشىراتىن داۋىستىڭ ءبىرى ءيتتىڭ ۇلۋى ەدى. ۇيقىدا جاتقان بالاڭ كوڭىلدى بىرەۋ كەلىپ قاسقىرلار تورۋىلداعان ورمان اراسىنا تاستاپ جىبەرگەندەي كۇي كەشەتىنبىز. بۇل كىشكەنتايلاردىڭ عانا ەمەس، ءۇيدىڭ ۇلكەندەرىنىڭ دە جۇيكەسىنە جۇك تۇسىرەتىن. توردەگى كەرۋەتتە جاتقان اجەمىز كورشى بولمەدەگى اكەمىزگە قاتقىل داۋىسپەن: «ءاي، اناۋ باسىن جۇتقىر ءيتتىڭ ءۇنىن وشىرىڭدەر»، – دەپ پارمەن بەرگەنىنە تالاي كۋا بولدىق. ويتكەنى اجەمىز: «ءيتتىڭ ۇلىعانى - جاماندىق شاقىرعانى»،- دەپ سەندىرەتىن.بىراق بايلاۋلى يت قانشا توقپاق كورسە دە ۇلىعانىن ەركىنەن تىس جالعاستىرا بەرەتىن. ەجەلدەن ادامنىڭ دوسى، جەتى قازىنانىڭ ءبىرى سانالعان قاسقىرتەكتەس ءۇي جانۋارىنىڭ نەلىكتەن بىزدەر ءۇشىن جاعىمسىز ءۇن شىعاراتىنىن كەيىن بىلدىك»،– دەپ باستاعان اۆتور ر.ابدىحالىق [8]، بۇل قۇبىلىستىڭ سىرىن: «سويتسەك ول دا تىرشىلىك يەسى بولعاندىقتان جالعىزدىق، قۋانىش، قايعىمەن كەزىگىپ، الابۇرتقان كوڭىل-كۇيدە بولادى ەكەن. بۇدان بولەك ارعى تەگى قاسقىر تۇقىمىنان تاراعاندىقتان ۇلۋ ولار ءۇشىن باسقا تايپالاستارىمەن بايلانىسۋدىڭ، تىلدەسۋدىڭ امالى عانا. دەسەك تە كەز كەلگەن جاراتىلىستان سيقىرلى كۇش، قىلىعىنان سەبەپ ىزدەۋدى ادەتكە اينالدىرعان ادامدار ءيتتىڭ ۇلۋى دا تەگىن ەمەس ەكەنىنە سەندىرگىسى كەلەدى. بۇنى جوققا شىعارۋعا دا استە بولماس»،– دەپ تۇسىندىرەدى دە [8]، سوڭعى پىكىرىنىڭ دۇرىستىعىن اڭعارتۋ  ءۇشىن ەل اۋزىندا جۇرگەن مىناداي ءبىر اڭگىمەنى كەلتىرەدى: «ىلگەرىدە ءبىر كىسىنىڭ ءيتى كۇنىگە كەشكە جاقىن ۇليتىن جامان əدەت شىعارىپتى. «جامانشىلىق شاقىرىپ جاتىر»،- دەپ ويلاعان əلگى كىسى:  “باسىڭا كورىنگىر!”- دەپ ءيتىن قارعايدى ەكەن. قالا بەردى ۇيىنەن اۋلاققا قۋىپ تاستايدى. جانۋار بولسا، ءۇيىن اينالسوقتاپ، ادەتىن توقتاتپايدى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە əلگى كىسىنىڭ ۇيىنە ءبىر ديۋانا قايىر سۇراپ كەلىپتى. ءۇي يەسى جەتى تەڭگەسىن قايىرىمدىلىققا قيا سالىپ، كەرى بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتسا، الگى ديۋانا: “اسپانعا قاراشى”، – دەيدى. قاراسا، قاپ-قارا قورقىنىشتى ءبىر الىپ دەنەنىڭ وزىنە تاياپ كەلە جاتقانىن، ال ءيتىنىڭ ۇلىپ جاقىنداتپاي تۇرعانىن كورەدى. سəلدەن كەيىن əلگى قارا ءتۇستى بەيمالىم نəرسەنى ءوزىنىڭ بەرگەن جەتى تەڭگەسى قۋالاپ كەتە بارىپتى. وسىنىڭ ءبəرىن كوزىمەن كورگەن ءيتتىڭ يەسى ديۋانانىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ، العىسىن جاۋدىرعان-مىس. سول كۇننەن ­باستاپ ءيتى دە ۇلۋىن قويعان» [8].

قازىر قاپشاعاي قالاسىندا تۇراتىن جەتپىس جاستاعى قاريا زەينەش وتەپقىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، يت ءوزى قورىعان وتباسىنا كەلە جاتقان جاماندىقتى الدىن الا سەزىپ، سول بالەكەتتى كەرى قايتارۋىن اللا تاعالادان سۇراپ الۋ ماقساتىندا  ۇليتىن كورىنەدى. ال، كەيىنگى كەزدەرى يت ۇلۋىنىڭ استارىندا جاتقان تىلسىم سىرعا ءۇڭىلۋدى كوزدەي جازىلعان ماقالالاردىڭ كوپشىلىگىندە پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.): «ەگەر، تۇندە ءيتتىڭ ۇرگەنىن جانە ەسەكتىڭ اقىرعانىن ەستيتىن بولساڭدار، اللادان پانا تىلەڭدەر («اعۋزۋ ءبيللاھي ميناش شايتانير راجيم» دەپ ايتىڭدار). شىنىندا ولار سەندەر كورمەيتىن نارسەنى كورەدى»،– دەگەن وسيەتىنە  [9] سىلتەمە جاسالادى.

ءيتتىڭ بويىندا ساكرالدى قاسيەتتەردىڭ ونىڭ ۇيقى كەزىندە بەرىلەتىن ايانىنان دا كورىنەتىنىنە  حالىقتىڭ نىق سەنگەندىگى: «ەگەر تۇسىڭدە يت كورسەڭ، ادال دوسىڭا ساتتىلىك بولادى;  جۇگىرگەن يت كورىنسە، وندا ءوزىڭ جاڭا ورىنعا جايعاسۋعا ورىن ىزدەيسىڭ;  قارا يت تۇسىڭە ەنسە، دۇشپاندارىڭنان ساقتانۋ كەرەك;  اق يت تۇسكە كىرسە، جاقسىلىق نىشانى، ىرىس»،– دەگەن سەكىلدى ءتۇس جورۋ قاعيدالارىنان دا اڭعارىلادى [10].

ويدى تۇيىندەي كەلە، ادامنىڭ ادال دوسىنا اينالعان ماقۇلىقتىڭ بەينەسىن حالقىمىزدىڭ بۇدان دا وزگە قاستەرلى سيپاتتارمەن بايلانىستىراتىنى جونىندە كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولار ەدى. دەگەنمەن، ونىڭ ساكرالدى قۇبىلىستار ساناتىنا جاتاتىنىن –  قاستەلى جانۋار ەكەنىن، وسى كەلتىرگەن ماعلۇماتتارىمىز-اق اشىپ كورسەتەدى دەگەن ويدامىز.

                                                                                                   

                                                       م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر                                                    ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى ولجاس جولدىباي

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

  1. تويشان ا. تۇرىك – موڭعول ميفولوگياسى. – الماتى، 2009.
  2. قۇت بەرەكە تۇنعان قۇتپان جىلى بوساعادان اتتادى... // www.inform.kz
  3. التاي E. يت جەتى قازىنانىڭ ءبىرى مە؟ // ummed.kz
  4. امىربەكوۆا A. قازاقتىڭ ىرىم-تىيىمدارى. // anatili.kazgazeta.kz
  5. فيلولەنكو س. باشكيرى. «ۆەستنيك ورەنبۋرگسكوگو ۋچەبنوگو وتدەلا». –1914. №
  6. نيەتقاليەۆا گ. يتكويلەك: ونىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلەمىز بە؟ // atr.kz
  7. توقتاباي ا. قازاق تازىسى. – الماتى، 2013.
  8. ابدىحالىق ر. يت نەگە ۇليدى؟ // qazaly.kz
  9. قاسىم ا. يت نەگە ۇليدى؟ // Islam.kz
  10. تازى يتكە قاتىستى تىيىمدار… // kk.wikipedia.org

 

 

 

 

پىكىرلەر