Itke qatysty uǵymdardyń máni tereńde!

16287
Adyrna.kz Telegram

Janýarlar áleminiń ishinde ıt – adamzat balasy úshin asa qasterli jan ıeleriniń biri. Ony qazaqtardyń aýyzdaryna jıi alatyn «It – jeti qazynanyń biri» degen turaqty sóz tirkesi de ańǵartady. Bul frazeologızmniń astarynda zor mán jatqanyn qazaq folklorynyń úlgilerin oqı otyryp aıqyn ańdaýǵa bolady. Árıne, atalǵan haıýannyń bulaısha aıryqsha qasterlenýine onyń ǵasyrlar boıy ıesine adal qyzmet atqarýy sebep bolǵany belgili. Adam balasyna mezolıt dáýirinen (bizdiń dáýirimizdiń 13-7-myńjyldyqtarynan) beri qaraı serik bolǵan ıtti álem jáne qazaq folklorynyń,  úlgileri ıesin Qudaı jaratyp jatqan sátterde qamqorshylyq áreketterimen tanylǵan etip kórsetedi. Buǵan kezinde ǵalym A.Toıshan jan-jaqty ǵylymı taldaý jasaǵan áńgimelerdi dálel retinde keltirýge bolady. Sol áńgimelerdiń birinde ıttiń adamdy saqtaý úshin jasaǵan janqııarlyq áreketteri: «Táńir adamdy balshyqtan jaratqan. Oǵan ibilis kelip tıise bergen. Ibilisti qýyp, adamnyń qatpaǵan músinin kúzettirý úshin Qudaı adamnyń kindik tusyn oıyp ap, sol balshyqtan ıtti al degende jaratqan. Adamnyń kindik shuńqyry  sodan paıda bolǵan.  Itti jaratqan balshyqty Qudaı  aǵashqa aparyp qoıǵan. Ibilis aǵashqa órmelep shyǵyp, ony da qolmen túrtip lastaǵan.

It jaralǵan soń adamdy kúzetip, ibilisti qýyp tastaǵan. Ittiń adamǵa erip, qalmaı dos bolyp júrgendigi – kindiginiń topraǵynan jaralǵan eken. Al keı kezde adamdy arsyldap qýyp alatyny ony da ibilis túrtip bylǵap tastaǵan-mys»,– dep baıandalǵan  [1, 79-80 b].

Tek qazaq etnosy ǵana emes, jalpy shyǵys halyqtarynyń ıtti erekshe qurmettegeni jyl sanaý ıklynda attary atalatyn on eki janýardyń biri ıt bolýynan da baıqalady. Bizde: «Qazaq halqy It jylyn jaqsylyqtyń bastamasy, baq pen yrystyń jolashary dep eseptedi», – dep jazsa [2], osyndaı paıymdaýdy ózge elderdiń de goroskoptarynan kezdestiremiz.

Ittiń sakraldy uǵym-túsiniktermen tyǵyz baılanysty ekenin qazaq halqynyń yqylym zamandarda qalyptasqan nanym-senimderi negizinde paıda bolǵan yrymdary, tyıymdary da sezdiredi. Qazaqtardyń sondaı dúnıetanym negizinde qalyptasqan qaǵıdalary mynadaı: «It – jeti qazynanyń biri. Sondyqtan ony óltirýge, azaptaýǵa, qańǵyrtyp jiberýge bolmaıdy» [3] «Yrymnyń jamany bolmaıdy. Yrym boıynsha jas bosanǵan kelinshek ıtke «ket» demeıdi. «Onda tisi túsip qalady», – deıdi halyq senimi» [4].

Osyndaı yrymdardyń sanatyna qazaqtardyń balasy toqtamaı júrgen áıelderdi bosandyrýda jıi qoldanatyn amaly da jatady. Biz bul tusta qazaqtar arasynda jıi kezdesetin Itemgen degen esimniń etımologııasyna qatysty ańyzdardy eske alyp otyramyz. Bundaı ataýdy ıelenýshilerdiń arasynda qazaq rýlarynyń atalary da, aıtýly batyrlar da bar. Qazaqtyń halyq prozasy úlgilerinde sondaı esimniń jas nárestege berilýine ómirge jańa kelgen shaqalaqqa ıttiń sútin emizý yrymy sebepshi bolǵany baıandalady.

Bundaı yrymdy qazaqtardan basqa halyqtar da qoldanǵan. Mysaly, eger bashqurttyń balalary jıi ólse, jańa týǵan náresteni aman saqtaý úshin ony sheshesinen aıyryp alyp, qanshyq ıttiń baýyryna salyp asyraǵan,– dep ańǵartady [5].

«It kóılek týraly ne bilemiz?» atty maqalada qazaqtyń jas sábıge ıtkóılek kıgizý dástúri de biz joǵaryda atap ótken mıftik áńgimelermen baılanystyrylady [6]. Sondaı maqalalarda ıtkóılektiń keıbir qandastarymyzdyń soǵystan, qaterli sapardan  aman kelýine sep bolǵany týraly sóz bolady. Bul oqıǵalar týraly áńgimelerdiń alǵashqysynda: «B.Saýsaqbaev degen kisiniń ájesi onyń ıtkóılegin qaýip-qaterden saqtaıdy dep  soǵys aldynda beripti»,– degen jaıt baıandalsa [7, 147], ekinshi áńgimede ıtkóılektiń kómegi osyǵan uqsas mazmunda sýrettelgen.

Ittiń aldaǵy ýaqytta bolatyn oqıǵadan habar beretin sakraldy qabiletine de halqymyz qaltqysyz sengen. Sondaı túsinikter ıttiń ulýy jónindegi áńgimelerde ásirese aıqyn kórinedi. «It nege ulıdy?»  atty maqalada beınelengen mynadaı ahýaldy bizdiń barlyǵymyzdyń da basymyzdan keshirgenimiz anyq: Bala  kezimizde túnde úreıimizdi ushyratyn daýystyń biri ıttiń ulýy edi. Uıqyda jatqan balań kóńildi bireý kelip qasqyrlar torýyldaǵan orman arasyna tastap jibergendeı kúı keshetinbiz. Bul kishkentaılardyń ǵana emes, úıdiń úlkenderiniń de júıkesine júk túsiretin. Tórdegi kerýette jatqan ájemiz kórshi bólmedegi ákemizge qatqyl daýyspen: «Áı, anaý basyn jutqyr ıttiń únin óshirińder», – dep pármen bergenine talaı kýá boldyq. Óıtkeni ájemiz: «Ittiń ulyǵany - jamandyq shaqyrǵany»,- dep sendiretin.Biraq baılaýly ıt qansha toqpaq kórse de ulyǵanyn erkinen tys jalǵastyra beretin. Ejelden adamnyń dosy, jeti qazynanyń biri sanalǵan qasqyrtektes úı janýarynyń nelikten bizder úshin jaǵymsyz ún shyǵaratynyn keıin bildik»,– dep bastaǵan avtor R.Ábdihalyq [8], bul qubylystyń syryn: «Sóıtsek ol da tirshilik ıesi bolǵandyqtan jalǵyzdyq, qýanysh, qaıǵymen kezigip, alaburtqan kóńil-kúıde bolady eken. Budan bólek arǵy tegi qasqyr tuqymynan taraǵandyqtan ulý olar úshin basqa taıpalastarymen baılanysýdyń, tildesýdiń amaly ǵana. Desek te kez kelgen jaratylystan sıqyrly kúsh, qylyǵynan sebep izdeýdi ádetke aınaldyrǵan adamdar ıttiń ulýy da tegin emes ekenine sendirgisi keledi. Buny joqqa shyǵarýǵa da áste bolmas»,– dep túsindiredi de [8], sońǵy pikiriniń durystyǵyn ańǵartý  úshin el aýzynda júrgen mynadaı bir áńgimeni keltiredi: «Ilgeride bir kisiniń ıti kúnige keshke jaqyn ulıtyn jaman ədet shyǵarypty. «Jamanshylyq shaqyryp jatyr»,- dep oılaǵan əlgi kisi:  “Basyńa kóringir!”- dep ıtin qarǵaıdy eken. Qala berdi úıinen aýlaqqa qýyp tastaıdy. Janýar bolsa, úıin aınalsoqtap, ádetin toqtatpaıdy. Sondaı kúnderdiń birinde əlgi kisiniń úıine bir dıýana qaıyr surap kelipti. Úı ıesi jeti teńgesin qaıyrymdylyqqa qııa salyp, keri burylyp ketip bara jatsa, álgi dıýana: “Aspanǵa qarashy”, – deıdi. Qarasa, qap-qara qorqynyshty bir alyp deneniń ózine taıap kele jatqanyn, al ıtiniń ulyp jaqyndatpaı turǵanyn kóredi. Səlden keıin əlgi qara tústi beımálim nərseni óziniń bergen jeti teńgesi qýalap kete barypty. Osynyń bərin kózimen kórgen ıttiń ıesi dıýananyń tegin adam emes ekenin bilip, alǵysyn jaýdyrǵan-mys. Sol kúnnen ­bastap ıti de ulýyn qoıǵan» [8].

Qazir Qapshaǵaı qalasynda turatyn jetpis jastaǵy qarııa Zeınesh Ótepqyzynyń aıtýyna qaraǵanda, ıt ózi qoryǵan otbasyna kele jatqan jamandyqty aldyn ala sezip, sol báleketti keri qaıtarýyn Alla Taǵaladan surap alý maqsatynda  ulıtyn kórinedi. Al, keıingi kezderi ıt ulýynyń astarynda jatqan tylsym syrǵa úńilýdi kózdeı jazylǵan maqalalardyń kópshiliginde Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý.): «Eger, túnde ıttiń úrgenin jáne esektiń aqyrǵanyn estıtin bolsańdar, Alladan pana tileńder («Áǵýzý bılláhı mınash shaıtanır rajım» dep aıtyńdar). Shynynda olar sender kórmeıtin nárseni kóredi»,– degen ósıetine  [9] silteme jasalady.

Ittiń boıynda sakraldy qasıetterdiń onyń uıqy kezinde beriletin aıanynan da kórinetinine  halyqtyń nyq sengendigi: «Eger túsińde ıt kórseń, adal dosyńa sáttilik bolady;  júgirgen ıt kórinse, onda óziń jańa orynǵa jaıǵasýǵa oryn izdeısiń;  qara ıt túsińe ense, dushpandaryńnan saqtaný kerek;  aq ıt túske kirse, jaqsylyq nyshany, yrys»,– degen sekildi tús jorý qaǵıdalarynan da ańǵarylady [10].

Oıdy túıindeı kele, adamnyń adal dosyna aınalǵan maqulyqtyń beınesin halqymyzdyń budan da ózge qasterli sıpattarmen baılanystyratyny jóninde kóptegen mysaldar keltirýge bolar edi. Degenmen, onyń sakraldy qubylystar sanatyna jatatynyn –  qasteli janýar ekenin, osy keltirgen maǵlumattarymyz-aq ashyp kórsetedi degen oıdamyz.

                                                                                                   

                                                       M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner                                                    ınstıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri Oljas Joldybaı

Paıdalanylǵan ádebıetter:

  1. Toıshan A. Túrik – mońǵol mıfologııasy. – Almaty, 2009.
  2. Qut bereke tunǵan qutpan jyly bosaǵadan attady... // www.inform.kz
  3. Altaı E. It jeti qazynanyń biri me? // ummed.kz
  4. Ámirbekova A. Qazaqtyń yrym-tyıymdary. // anatili.kazgazeta.kz
  5. Fılolenko S. Bashkıry. «Vestnık Orenbýrgskogo ýchebnogo otdela». –1914. №
  6. Nıetqalıeva G. Itkóılek: Onyń qadir-qasıetin bilemiz be? // atr.kz
  7. Toqtabaı A. Qazaq tazysy. – Almaty, 2013.
  8. Ábdihalyq R. It nege ulıdy? // qazaly.kz
  9. Qasym A. It nege ulıdy? // Islam.kz
  10. Tazy ıtke qatysty tyıymdar… // kk.wikipedia.org

 

 

 

 

Pikirler