ەلىمىز 80 ەلدىڭ قاتاڭ قىسىمىنا ۇشىراماق

3425
Adyrna.kz Telegram

 2021 جىلعى 2 قاڭتاردا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «ءولىم جازاسىنىڭ كۇشىن جويۋعا باعىتتالعان ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىگە ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتامانى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭىنا قول قويدى. الايدا ونى راتيفيكاتسيالاۋىمەن ءىس بىتپەيدى ەكەن، دەپ حابارلايدى  «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى inbusiness.kz پورتالىنا سىلتەمە جاساپ.

باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتىنشە، ەندى وسى حاتتاما ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق زاڭناماسىنا كىرىكتىرىلۋى (يمپلەمەنتاتسيالانۋى) كەرەك. سوندا عانا تولىققاندى كۇشىنە ەنەدى. سوندىقتان، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى بيىلعى 11 قاڭتاردا باس پروكۋراتۋراعا مۇددەلى مەمورگاندارمەن بىرلەسىپ، ۇلتتىق زاڭنامانى وسى حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرگە سايكەس ۇيلەستىرۋگە باعىتتالعان بولەك زاڭ جوباسىن ازىرلەۋدى تاپسىردى.

وسى ماقساتتا باس پروكۋراتۋرا «قر قىلمىستىق كودەكسىنە ءولىم جازاسى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جوباسىن ازىرلەپ شىقتى. ول الدا ەل پارلامەنتىنە ەنگىزىلمەك.

ەلىمىز بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميتەتىنە 1 جىل وتكەن سوڭ، سودان كەيىن كوميتەتتىڭ ساۋالى بويىنشا 4 جىلدا ءبىر ەسەپ بەرىپ وتىرۋعا ءتيىس. قازاقستان حالىقارالىق قۇجاتتى ءسوزسىز مويىنداعان جوق، وعان ەسكەرتپە جاساپ، قوسىلىپ وتىر: مەملەكەتىمىز سوعىس كەزىندە اسكەري سيپاتتاعى اسا اۋىر قىلمىس جاساعان ادامدارعا قاتىستى ءولىم جازاسىن قولدانۋ قۇقىعىن ساقتاپ قالدى. بۇل حالىقارالىق قۇقىققا قايشى ەمەس. ويتكەنى اتالعان حاتتامانىڭ 2-بابى سوعىس ۋاقىتىندا جاسالعان اسكەري سيپاتتاعى اسا اۋىر قىلمىستار ءۇشىن كىنالى دەپ تانىلعان ادامعا ءولىم جازاسىن قولدانۋ قۇقىعىن مەملەكەتتەردىڭ وزىنە قالدىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ول ول ما، ءتىپتى 6-باپتا توتەنشە جاعداي كەزىندە دە ءولىم جازاسىنا كەسۋگە تىيىم سالىنبايتىنى قوسىمشا ناقتىلانعان. سوعان قاراماستان، وسى قۇجاتقا ەسكەرتپەمەن قوسىلعان ەلدەر قىسىمعا ۇشىراۋدا ەكەن.

قازىرگى ۋاقىتتا ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماعا الەمدەگى 88 مەملەكەت قاتىسۋشى بولىپ تابىلادى. رەسەي، بەلارۋس، تاجىكستان ءولىم جازاسىنان باس تارتپادى: قۇجاتقا قول قويعان دا، ونى راتيفيكاتسيالاعان دا جوق. بىزگە تاياۋ شەت ەلدەر اراسىندا حاتتامانى گرۋزيا (1999 جىلى), تۇرىكمەنستان (2000), ۋكراينا (2007), وزبەكستان (2008), قىرعىزستان (2010) ەشقانداي ەسكەرتپەسىز راتيفيكاتسيالادى. ارمەنيا 2019 جىلى قول قويعانىمەن، سول بويى راتيفيكاتسيالامادى.

جالپى العاندا، دۇنيەجۇزىندە ءولىم جازاسىنان تۇپكىلىكتى باس تارتقان 88 مەملەكەتتىڭ اراسىندا تەك 8 ەل سوعىس ۋاقىتىنا قاتىستى ەسكەرتپە ەنگىزۋ قۇقىعىن پايدالاندى. نيەتىنەن قايتقان ەلدەر ارتىنشا ولاردىڭ ءبىرازى ءارتۇرلى ىقپالمەن بۇل رايىنان قايتۋعا ءماجبۇر بولىپتى.

مىسالى، يسپانيا 1998 جىلى، مالتا 2000 جىلى، كيپر 2003 جىلى ءوز ەسكەرتپەسىنەن باس تارتتى. ايتپەسە، باستاپقىدا يسپانيا ءوز ەسكەرتپەسىندە ءتول اسكەري-قىلمىستىق كودەكسىندە كوزدەلگەن «ەرەكشە جانە وتە اۋىر جاعدايلاردا، سوعىس ۋاقىتىندا ءولىم جازاسىن قولدانۋ قۇقىعىن» وزىنە قالدىراتىنىن ايتىپ، تابانداعان ەدى. ءازىربايجان 1999 جىلى وسى قۇجاتقا قوسىلعاندا، ەرەكشە جاعدايلاردا ارنايى زاڭ قابىلداۋ ارقىلى سوعىس ۋاقىتىندا نەمەسە سوعىس قاتەرى جاعدايىندا جاسالعان اۋىر قىلمىستار ءۇشىن ءولىم جازاسىن قولدانۋعا رۇقسات ەتتى. الايدا 2000 جىلى فرانتسيا، فينليانديا، گەرمانيا، شۆەتسيا جانە نيدەرلاندىنىڭ قارسىلىقتارىنان كەيىن ءازىربايجان ۇكىمەتى حاتتاماعا ەسكەرتپەسىن وزگەرتەتىنىن حابارلادى.

بۇگىندە ءولىم جازاسىن قولدانۋ تۋرالى نورمالار ءازىربايجاننىڭ قىلمىستىق زاڭناماسىندا قاراستىرىلماعان جانە اسكەري سيپاتتاعى قىلمىس تۇرلەرى دە سول بويى انىقتالمادى. ءتىپتى بىلتىر تاۋلى قاراباق ءۇشىن ارمەنيامەن سوعىسقاندا، ەشكىمگە ءولىم جازاسى قولدانىلمادى. گرەكيا دا ەسكەرتپەمەن قوسىلعان ەلدىڭ ءبىرى ەدى. وندا ءولىم جازاسى 1995 جىلعى اسكەري-قىلمىستىق كودەكستە قاراستىرىلدى. ايتكەنمەن، وزگە سەرىكتەستەرى مۇنىسىن قۇپ كورمەگەن سوڭ، ەللادا ەلى 2004 جىلعى زاڭىمەن ونى الىپ تاستادى. وسىلايشا، بارلىق قىلمىستار ءۇشىن ءولىم جازاسىنىڭ كۇشىن جويدى.

جويىلعانعا دەيىن ءولىم جازاسى گرەكيادا دۇشپاننىڭ جاعىنا ءوتۋ نەمەسە وعان قىزمەت ەتۋ، دۇشپانعا كومەكتەسۋ، اسكەردەن قاشۋعا يتەرمەلەۋ، مەملەكەت باسشىسىنا نە اسكەري گەنەرالدارعا قاستاندىق جاساۋ، تۇتقىنعا ءتۇسۋ، ديۆەرسيا، تىڭشىلىق ءۇشىن قاراستىرىلعان-تىن. ناتيجەسىندە، قازىرگى ۋاقىتتا برازيليا (2009), چيلي (2008) جانە ەل-سالۆادور (2014) ەلدەرىندە عانا ەسكەرتپەلەرى كۇشىندە قالدى. بىراق ولار دا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نارازىلىعىنا كەزىگىپ ءجۇر.

اتاپ ايتقاندا، برازيليانىڭ ەسكەرتپەسىنە قاتىستى فينليانديا بۇۇ باس حاتشىسىنا مالىمدەمە جولداپ، برازيليا ۇكىمەتى سوعىس ۋاقىتىندا قولدانىلاتىن ۇلتتىق زاڭناماسىنىڭ ەرەجەلەرى تۋرالى حاباردار ەتپەگەنىنە نازار اۋدارتقان. قۇقىق قورعاۋشىلار بۇل مەملەكەتتى ءولىم جازاسىنان تولىققاندى باس تارتپاعان ەل دەپ ايىپتاپ ءجۇر: بۇعان برازيليادا 1988 جىلعى كونستيتۋتسيادا اسكەري ەمەس قىلمىستار ءۇشىن ءولىم جازاسىن تاعايىنداۋعا تىيىم سالىنعانى دا توقتاۋ بولار ەمەس.

سەبەبى، برازيليالىق اسكەري-قىلمىستىق كودەكستىڭ 355–368-باپتارىندا اسكەري قىزمەتشىلەر جانە كەي جاعدايدا ەلدىڭ ۇرىس قابىلەتىنە زيان كەلتىرگەن ازاماتتىق تۇلعالار اسا اۋىر قىلمىستارى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا جازالانادى. ونىڭ ىشىندە تۇتقىنعا ءتۇسۋ نە جاۋ جاعىنا ءوتۋ، قارۋ-جاراق پەن سوعىس قۇرالدارىن تاستاۋ، جاۋ اسكەرلەرىنە قىزمەت ەتۋ، كومانديردى شەگىنۋگە، تۇتقىنعا بەرىلۋگە نە جاۋ جاعىنا وتۋگە ءماجبۇر ەتۋ، تىڭشىلىق، ۇرىس دالاسىندا قورقاقتىق نەمەسە ۇرىس الاڭىنان قاشۋ، بۇلىك جانە جاۋعا كومەك كورسەتۋدىڭ باسقادا تۇرلەرى ءولىم جازاسىنا سوقتىرادى.

ەل-سالۆادور دا 2014 جىلى راتيفيكاتسيالاۋ كەزىندە اسكەري زاڭنامادا كوزدەلگەن جاعدايلاردا ءولىم جازاسىن تاعايىنداۋ قۇقىعىن وزىنە قالدىراتىنىن ەسكەرتتى. وسىنى ايتۋى مۇڭ ەكەن، بىردەن 14 مەملەكەتتەن بۇۇ-عا ەل-سالۆادوردىڭ ەسكەرتپەسىنە قاتىستى قارسىلىقتار كەلىپ ءتۇستى. بۇل ەل ءبارىبىر ءوزىنىڭ وسى تاۋەلسىز قۇقىعىن ساقتاپ قالدى. مەملەكەتتىڭ اسكەري سوت تورەلىگى كودەكسىنە سايكەس، ءولىم جازاسى سوعىس ۋاقىتىندا مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساعاندارعا جانە بەيبىت ۋاقىتتا اسا اۋىر جاعدايلاردا، سوعىس ۋاقىتىندا – تىڭشىلىق جاساعاندارعا، كوتەرىلىس نەمەسە بۇلىك باسشىلارىنا، قاشۋدى ۇيىمداستىرعاندارعا قاتىستى تاعايىندالادى.

ەڭ جوعارعى جازا كىمدەرگە قولدانىلماق؟

مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق قۇجاتقا جاساعان ەسكەرتپەسىنە سايكەس، ءولىم جازاسى 4 باپتا ساقتالىپ قالادى دەپ جوسپارلانۋدا. باس پروكۋراتۋرا ازىرلەگەن زاڭ جوباسى سونى كوزدەيدى. ناقتىلاي كەتسەك، بىرىنشىدەن، باسقىنشىلىق سوعىستى تۇتاندىرۋ نەمەسە جۇرگiزۋ ءۇشىن ايىپتالعاندارعا (قىلمىستىق كودەكستىڭ 160-بابى، 2-بولىگى). ەكىنشىدەن، تىيىم سالىنعان جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن قولدانعاندارعا (قك-ءنىڭ 163-بابى، 2-بولىگى). ۇشىنشىدەن، وككۋپاتسيالانعان اۋماقتا نە سوعىس قيمىلدارى اۋدانىندا قارۋىن تاپسىرعان، قورعانۋ قۇرالدارى جوق، جارالانعان، اۋرۋ، كەمە اپاتىنا ۇشىراعان ادامداردى، مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن، ءدىني پەرسونالدى، اسكەري تۇتقىنداردى، ازاماتتىق تۇرعىنداردى ولتىرۋشىلەرگە (قك-ءنىڭ 164-بابى، 2-بولىگى).

تورتىنشىدەن، سوعىس ۋاقىتىندا جاسالعان گەنوتسيد (قك-ءنىڭ 168-بابى، 2-بولىگى) ءۇشىن اسكەري تريبۋنال ارقىلى ءولىم جازاسى تەتىگى ىسكە قوسىلماق. زاڭ جوباسى: «ءولىم جازاسى بەيبىت ۋاقىتتا ورىنداۋعا جاتپايدى» دەيدى. قازاقستاندا 17 جىل بويى ءولىم جازاسىنا موراتوري كۇشىندە بولدى. الايدا سۋديالار سوتتالعانداردى 17 باپ بويىنشا ەڭ جوعارعى جازاعا كەسۋىن جالعاستىردى. سالدارىنان ەگەر موراتوري جويىلعاندا ولاردىڭ ءبارىنىڭ جانى جاھاننامعا جىبەرىلۋى مۇمكىن ەدى.

ەڭ سوڭعى ءولىم جازاسى تۋرالى ۇكىمنىڭ ءبىرى 2016 جىلى الماتىدا پوليتسەيلەردى اتىپ، 10 ادامدى ولتىرگەن رۋسلان كۇلەكباەۆقا قاتىستى شىعارىلدى. كەيىن ونىڭ جازاسى ءومىر-بويعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا اۋىستىرىلدى. قالاي بولعاندا، قازاقستان ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماعا ەسكەرتپەسىن قابىلداعاننان كەيىن حالىقارالىق قىسىمعا دۋشار بولۋى مۇمكىن. سوندا بيلىكتىڭ تابانىنىڭ ءبۇرى جوق بولىپ، ۇستانىمىندا تابانداي الماي، ءارلى-بەرلى تايعاناقتاماسا بولعانى.

 

پىكىرلەر