«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى م.س. ناريكباەۆ اتىنداعى كازگيۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىلارمەن بولدى.
قىلمىستىق سوت تورەلىگى دەپارتامەنتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى اشيربەكوۆا قۇرالاي بولاتبەكوۆنا
-قۇرالاي حانىم، سوت جۇيەسىنە، زاڭعا بايلانىستى اقپاراتتاردىڭ قولجەتىمدىلىگى مەن اشىقتىعى قانداي دەڭگەيدە؟
-2015 جىلعى 16 قاراشاداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «اقپاراتقا قول جەتكىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ 6-بابىنا سايكەس قول جەتكىزۋگە شەكتەۋ قويىلمايتىن اقپاراتتار كوزدەلگەن.
سوت تورەلىگى جاريالىلىق قاعيداتىنا سايكەس ازاماتتارعا قولجەتىمدى. اقپاراتتىق-انىقتامالىق جۇيەلەر ارقىلى سوت تورەلىگىنىڭ اشىقتىعى قامتاماسىز ەتىلەدى. پروتسەسكە قاتىسقان نەمەسە كەز-كەلگەن ادام سوت كابينەتىنە تىركەلىپ، سوتتىڭ قابىلداعان شەشىمدەرىمەن تانىسا الادى. بۇل سوت بيلىگىنە قوعام تاراپىنان سەنىمدىلىكتى ارتادى. قر جوعارعى سوتىنىڭ رەسمي سايتىندا حالىققا قىزمەت بولىگىندە قۇقىقتىق كومەك، ارىزداردىڭ ۇلگىلەرى، ءجيى قويىلاتىن سۇراقتاردىڭ جاۋاپتارى ورنالاسقان. دەگەنمەن قولدانىستاعى زاڭناماعا ءجيى وزگەرىس پەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ سالدارىنان اقپاراتتى دا جاڭارتىپ سايكەستەندىرۋدى ەسكەرۋ قاجەت.
سوت اكتىلەرىنىڭ بانكى قوعامنىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن. بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ ساناتى نەمەسە نىساناسى بويىنشا اۋماقتاعى سوت ورگانىنىڭ اكتىلەرىمەن تانىسا وتىرىپ، قالىپتاسقان سوت پراكتيكاسىن انىقتاۋعا بولادى، سونداي-اق ناقتى داۋدىڭ نەمەسە قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ قارالۋى بويىنشا شەشۋ جولدارىن بولجامداپ بەلگىلەۋگە بولادى. وسىلايشا سوت تورەلىگىنىڭ اكتىلەرىنە قولجەتىمدىلىك ارقىلى ازاماتتاردىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن دەربەس قورعاۋ مۇمكىندىگى بار.
ازاماتتار ءوز قۇقىقتىق مادەنيەتتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «اdilet.zan.kz» قازاقستان رەسپۋبليكاسى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىنىڭ اقپاراتتىق-قۇقىقتىق جۇيەسى ارقىلى قولدانىستاعى زاڭنامالارمەن تانىسا الادى.
-قازاقستانداعى بەيىندى ۆەدومستۆولار ادام قۇقىعىن قورعاۋ تۇرعىسىندا قالاي جۇمىس ىستەپ جاتىر؟ قيىندىقتار جوق پا؟
-مەملەكەتتىك ورگاندار اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ءتيىمدى پايدالانۋدا، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى قوعامعا تەز ءارى سەنىمدى اقپاراتتى جاريالاۋدا. سونىمەن قاتار، Egov, I-komek, تەلەگرامم-بوت باعدارلامالار ءتيىستى مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋلەرگە ۋاقىتتى ۇنەمدەۋ جانە قاشىقتىقتان قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى قوعاممەن كەرى بايلانىس ءتيىمدى جۇرگىزىلەدى. ەلەكتروندىق پورتال ارقىلى تۇسكەن شاعىمدار دەرەۋ قارالىپ، ءتيىستى قىزمەتتەر كورسەتىلەدى.
-سوت كابينەتى، ەلەكتروندىق سوت سياقتى عالامتور جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اساتىن پروتسەسستەردىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟ قوعام بۇل وزگەرىستى تولىقتاي يگەرە الدى ما؟
-سوت وتىرىستارىنىڭ ونلاين فورماتتا وتكىزىلۋىنىڭ ءتيىمدى جاقتارى بار. قازىرگى سوت پروتسەستەرى WatsApp مەسسەندجەرى، Zoom باعدارلاماسى ارقىلى جۇرگىزىلەدى. پروتسەسكە قاتىسۋشىلار سوت عيماراتىنا بارۋ، سوتتىڭ كۇتۋ زالىندا سوت ءماجىلىس زالىنا شاقىرۋدى توسىپ وتىرۋعا ۋاقىتتارىن جۇمسامايدى. الايدا، عالامتور جەلىسىنىڭ ساپاسى مەن قولجەتىمدىلىگىن ەسكەرۋ قاجەت. سونىمەن قاتار ونلاين سوت تالقىلاۋى بارىسىندا ادۆوكات، زاڭگەرلەردىڭ ءوز كليەنتىمەن كەڭەسۋگە مۇمكىندىكتەرى بولماي جاتادى.
سوت جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ءتيىمدى قولدانۋ ارقىلى قوعامنىڭ تەز جانە سەنىمدى اقپاراتقا قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.
زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قۇقىق جوعارى مەكتەبىنىڭ دوتسەنتى كۋدياروۆا ۋلبالا ەرزاتوۆنا
-ۇلبالا حانىم، سوت پروتسەسىنە جۇگىنبەي، اراداعى ارازدىقتى، داۋلى ماسەلەلەردى مەدياتسيالىق جولمەن شەشىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلەتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسە مە؟
شىن مانىندە دە، قازىرگى تاڭدا تاراپتار اراسىندا تۋىنداعان داۋلاردى سوت پروتسەسىنە جۇگىنبەي-اق، مەدياتسيا جولىمەن شەشۋگە بولادى. بۇعان نەگىز بولعان ەلباسىمىز ن.ءا. نازارباەۆتىڭ 24.08.2009 جىلعى № 858 جارلىعى، ياعني قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىن تىلگە تيەك ەتسەك بولادى. بۇندا ازاماتتىق پروتسەستىك زاڭناماسىن جەتىلدىرۋ باعىتىنىڭ ءبىرى رەتىندە سوت تارتىبىمەن دا، سوتتان تىس تارتىپپەن دە جەكە قۇقىقتىق داۋلار تاراپتار اراسىندا تۋىنداعان كەزدە ىمىراعا قول جەتكىزۋدىڭ ءتاسىلى رەتىندە مەدياتسيانى بەكىتۋ بولىپ تابىلدى. بۇعان قوسا، مەدياتسيانى ەنگىزۋدىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى ول سوت جۇيەسىن جەڭىلدەتۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.
جالپى مەدياتسيا لاتىن تىلىنەن «mediare»، ياعني دەلدالدىق ەتۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني تاراپتار اراسىندا تۋىنداعان جانجالداردى سوتتىڭ قاتىسۋىنسىز، مەدياتوردىڭ كومەگىمەن داۋدى شەشۋدىڭ نىسانى دەپ تۇسىنسەك بولادى. بۇگىنگى كۇنى 10 جىلدام استام ۋاقىت قولدانىستاعى «مەدياتسيا» تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 28.12.2011ج. زاڭى 4 تاراۋدان 28 باپتان تۇرادى. مەدياتسيا ۇعىمى وسى زاڭنىڭ 2 بابىندا ءوز بەكىمىن تاپقان، ياعني مەدياتسيا – تاراپتاردىڭ ەرىكتى كەلىسىم بويىنشا جۇزەگە اسىرىلاتىن، ولاردىڭ ءوزارا قولايلى شەشىمگە قول جەتكىزۋى ماقساتىندا مەدياتوردىڭ جاردەمدەسۋىمەن تاراپتار اراسىنداعى داۋدى رەتتەۋ ءراسىمى. تاجىريبەدە مەدياتسيالىق جولمەن داۋلار (جانجالدار) شەشىلىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلەتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى. سەبەبى بۇل داۋلاسقان تاراپتار ءۇشىن ءتيىمدى، ۇزاق مەرزىمدى قاجەت ەتپەيتىن پروتسەسس جانە تاراپتاردىڭ كەلىسىمى، ىمىراعا كەلۋى بويىنشا وڭتايلى شەشىم.
-مەدياتور دەگەنىمىز كىم؟ ولاردى كىم، قانداي جولمەن سايلايدى؟
-«مەدياتسيا» تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 28.12.2011ج. زاڭىندا مەدياتور ۇعىمىنا انىقتاما بەرىلگەن، ياعني «مەدياتسيا» تۋرالى قر زاڭىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كاسىبي جانە كاسىبي ەمەس نەگىزدە مەدياتسيا جۇرگىزۋ ءۇشىن تاراپتار تارتاتىن تاۋەلسىز جەكە تۇلعا. مەدياتوردىڭ قىزمەتى كاسىپكەرلىك قىزمەت بولىپ تابىلمايدى. مەدياتور ءوز قىزمەتىن زاڭ تالاپتارىنا سايكەس، كاسىپقوي مەدياتور نەمەسە قوعامدىق مەدياتور نەگىزىندە جۇزەگە اسىرا الادى. مەدياتورلاردىڭ وزىندىك قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى بار. اتاپ ايتساق، مەدياتور ءوز كەزەگىندە مەدياتسيا بارىسىندا ءبىر مەزگىلدە بارلىق تاراپتارمەن نەمەسە ارقايسىسىمەن جەكە-جەكە وتكىزۋگە قۇقىعى بار جانە سايكەسىنشە اتالمىش جانجالداردى شەشۋ ءۇشىن اۋىزشا دا، جازباشا دا ۇسىنىمدار بەرۋگە قۇقىلى. سونىمەن قاتار، مەدياتور قۇپيالىلىق قاعيداتىن ساقتاۋعا جانە ءوز قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كوپشىلىكتى حاباردار ەتۋگە قۇقىلى. ال ەندى مەدياتوردىڭ مىندەتتەرىنە كەلەتىن بولساق، مەدياتسياعا قاتىسۋشى تاراپتاردىڭ كەلىسىمىمەن مەدياتسيانى جۇرگىزۋگە ارەكەت ەتۋگە، مەدياتسيا تاراپتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن مەدياتسيا باستالعانعا دەيىن تۇسىندىرۋگە، كاسىپقوي مەدياتور مەدياتورلار قاۋىمداستىعى بەكىتكەن مەدياتورلاردىڭ كاسىپتىك ەتيكاسى كودەكسىن ساقتاۋعا، جانە تالاپتارعا سايكەس اتقارىلعان جۇمىس تۋرالى اي سايىن ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى. مەدياتور بولا المايتىن تۇلعالار ءتىزىمى زاڭدا تىكەلەي كوزدەلگەن، ولار: مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى ورىنداۋعا ۋاكىلەتتى جانە وعان تەڭەستىرىلگەن ادامدار; زاڭ بەلگىلەنگەن تارتىپپەن سوت ارەكەتكە قابىلەتسىز نەمەسە ارەكەت قابىلەتتىلىگى شەكتەۋلى دەپ تانىعان ادامدار; جەكە تۇلعاعا قاتىستى قىلمىستىق قۋدالاۋ جۇزەگە اسىرىلاتىن جانە زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن وتەلمەگەن نەمەسە الىنباعان سوتتىلىعى بار ادامدار.
كاسىبي ەمەس نەگىزدەگى (قوعامدىق مەدياتورلار) مەدياتور تۇرعىندار جينالىسىنىڭ حاتتاماسى شەشىمى نەگىزىندە سايلانعان جانە ول جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنا كەلۋ كەرەك. بۇل تۇلعا زاڭ تالاپتارىنا سايكەس جاس مولشەرى 40 جاسقا تولعان، حالىقتىڭ سەنىمىن اقتاي الاتىن، جوعارى بەدەلگە يە تۇلعا بولۋى ءتيىس.
-مەدياتسيانىڭ سوتتان، مەدياتورلاردىڭ سۋديالاردان ايىرماشىلىعى قانداي؟
-مەدياتسيانىڭ سوتتان ايىرماشىلىعى، ول:
- مەدياتسيادا تاراپتاردىڭ ءوزارا كەلىسىم بويىنشا جانە ولاردىڭ اراسىندا مەدياتسيا تۋرالى شارت جاسالعان كەزدەن باستاپ جۇزەگە اسادى;
- مەدياتسيا تاراپتاردىڭ ءوزارا كەلىسىمى بويىنشا مەدياتور تاڭدالادى، ياعني مەدياتورلار تىزىلىمىنە قوسىلعان جانە مەدياتوردىڭ فۋنكتسيالارىن ورىنداۋعا كەلىسىم بەرگەن جەكە تۇلعا;
- مەدياتسيادا بارلىق داۋلاسۋشى تاراپتاردىڭ مۇددەسىن زاڭ اياسىندا ەسكەرە وتىرىپ، كەلىسىم قابىلدانادى;
- مەدياتسيانى جۇرگىزۋ ءۇشىن تاراپتار ءوزارا كەلىسىم بويىنشا ءبىر نەمەسە بىرنەشە مەدياتوردى تاڭدايدى جانە ت.ب.
جالپى، كاسىبقوي مەدياتور جوعارى ءبىلىمى بار، جاسى 25-كە تولعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ايقىندايتىن تارتىپپەن بەلگىلەنەتىن، مەدياتورلاردى دايارلاۋ باعدارلاماسى بويىنشا وقۋدان وتكەنىن راستايتىن قۇجاتى (سەرتيفيكات) بار جانە كاسىپقوي مەدياتورلار تىزىلىمىندە تۇرعان ادامدار; وتستاۆكاداعى سۋديالار مەدياتور قىزمەتىن كاسىبي نەگىزدە جۇزەگە اسىرا الادى.
سۋديالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكسىنە سايكەس سوتتا تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرىن جۇرگىزۋ كەزىندە مەدياتور قىزمەتىن كاسىبي ەمەس نەگىزدە جۇزەگە اسىرا الادى.
-ەگەر قوس تاراپتاردىڭ ءبىرى مەدياتسيا جولىمەن قابىلدانعان شەشىمدى ورىنداماسا نە بولادى؟
-داۋلاسۋشى تاراپتىڭ ءبىرى ءوتىنىش جاساۋ جولىمەن مەدياتوردى تاڭدايدى، مەدياتور كەلەسى تاراپقا داۋدى مەدياتسيا جولىمەن شەشۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى. مەدياتور ءار داۋلاسۋشى تاراپتارمەن شارت جاسايدى جانە سوڭىندا تاراپتار ءبىر كەلىسىمگە كەلگەن كەزدە، مەدياتسيا كەلىسىمگە كەلەدى. بۇل كەلىسىمدە كورسەتىلگەن تالاپتاردىڭ ءبىرىن كەي ۋاقىتتاردا تاراپتار بۇزىپ جاتادى. بۇل مەدياتسيالىق كەلىسىم - كەلىسىم-شارتا تەڭىستىرىلەدى. كەلىسىمگە كەلگەن تاراپتار كەلىسىم ەرەجەلەرىن بۇزىپ جاتسا، قۇقىعى بۇزىلعان تاراپ تالاپ قويۋ ارازىندا بارلىق ءمان-جايدى بايانداي وتىرىپ، سوتقا شاعىمدانۋعا قۇقىعى بار.
اڭگىمەلەسكەن: ايجان سىلانوۆا،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
