بىتپەگەن نەمەسە بىتىرە الماعان، بىتىرگىمىز كەلمەگەن شارۋانىڭ ءبارىن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرا بەرەتىن مايموڭكە مىنەزدەن ارىلىپ، مەزگىل مەكەنىنەن ەنشىمىزدى الاتىن ءساتتى جىبەرىپ المايىقشى!
ىقىلىم زاماننان بەرى قازاقتىڭ قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق بولعان ءبىر ۋاقىت – تاۋەلسىزدىك العان شاعى. بۇعان اقتاڭداققا تولى تاريح كۋا. ال وسى تاۋەلسىزدىككە ءبىز قالاي جەتتىك؟ تاۋەلسىز ەل بولۋ جولىندا تورتكۇل دۇنيەگە تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ تاعدىرى تالاي تارازىعا تۇسكەن شاقتا وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي، بار قيىندىقتان امان الىپ شىققان جانە ءبارىنىڭ باسىن قوسقان ۇلى كۇش – ول – قازاقتىڭ ءتىلى. شىندىق وسى. بۇل جەردە ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ەتىگىمەن سۋ كەشكەن اتا-بابا ەرلىگىن جوققا شىعارىپ، تۇبەگەيلى تارك ەتۋدەن اۋلاقپىز. بىراق ءبىر نارسە انىق، ول – قاي ۋاقىت بولماسىن، قازاقتى وسى كۇنگە جەتكىزگەن ۇلى رۋحتى بيىك بولمىستىڭ ارتىندا قازىنالى قارت – قازاق ءتىلى – انا ءتىلىمىزدىڭ تۇرعانى.
ۇلتىمىز ۇلى مۇراتىنا جەتىپ، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقانىنا ەندى عانا وتىز جىل تولدى. وتىز جىل دەگەن ادام ومىرىمەن ولشەگەندە ۇزاقتاۋ كورىنگەنىمەن، ۇلت عۇمىرى تۇرعىسىنان العاندا تىم قىسقا، قاس قاعىم ءسات. ادام ايتسا نانعىسىز نەبىر زۇلماتتى باستان كەشكەن قازاق وسى كۇنگە امان جەتسە، ول يتجاندىلىعىنان ەمەس، ۇلتىمىزدىڭ بار بولمىسىن قۇشاعىنا سىيعىزعان انا ءتىلى مەن ولمەيتىن، ەشتەڭەمەن ولشەۋگە كەلمەيتىن اسقاق رۋحىنىڭ جانكەشتىلىگىنەن. نەگە انا ءتىلدى الدىمەن ايتىپ وتىرمىن؟ ويتكەنى قايدا، قاشان بولسا دا، ۇلت رۋحىنىڭ تىرەگى – ءتىلى. كەز كەلگەن ۇلتتى رۋحىنان ايىرىپ، ءتىپتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن ونىڭ تىلىنە شەكتەۋ قويىپ «شابۋىل جاساپ»، جان-جاقتان قىسىم قىلسا جەتىپ جاتىر... وسى تۇرعىدان العاندا الماعايىپ ۋاقىتتىڭ الاساپىراندارىندا شىڭدالىپ، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولماسا دا، الەمدىك تىلدەردەن كەم بولماي بىزگە تۇگەل جەتكەن (بۇل كۇنگە جەتپەگەن، ءتىپتى ۇمىت بولعان ءتىل قانشاما؟!) اسىل قازىنامىزدىڭ قادىرىنە جەتە الىپ ءجۇرمىز بە دەگەن ءزىل باتپان سۇراق كوكەيدى تەسەدى دە تۇرادى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس.
اتا زاڭعا ايپاراداي قىلىپ «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ جازىپ قويعانىمىزبەن، ءالى كۇنگە دەيىن ءىس جۇزىندە ورىس ءتىلدىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، ول از بولعانداي اعىلشىن تىلىنە قاراپ اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇري بەرەتىنى تاعى بار. ءتىپتى ءۇش تىلدىلىكتى دارىپتەگەندە «شەپتى بۇزىپ، شەكتەن شىعىپ» بالاباقشاعا دەيىن مىندەتتەپ، اعىلشىنشا، ورىسشا، قازاقشا (قازىرگى ءتىل ۇيرەتۋ رەتى وسىنداي) وقىتا باستادىق. نەگە؟ باستى سەبەپ، جاتتاندى بولعان بوداندىقتىڭ جەتپىس جىلى عانا ەمەس، بىرەۋدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورىپ، ءوزىمىزدىڭ اسىلدى مانسۇقتاي بەرەتىن كورسەقىزارلىعىمىزدان. ونىڭ ۇستىنە بوداندىق قامىتىنا بويى ۇيرەنگەن كەيبىر العى بۋىننىڭ ۇرپاق الدىنداعى پارىزى مەن بورىشىن وتەۋگە كەلگەندە كەجەگەسىنەن كەيىن تارتىپ تۇراتىن ەنجارلىعىنان. مۇنىڭ ءبارى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن وتباسىنداعى ءتالىم-تاربيەدەن كورىنىس تاۋىپ، تامىرى تەرەڭگە كەتكەن جىمىسقى ويدىڭ نەمەسە نە بولسا دا كەزىندە كورەرمىز دەگەن نەمقۇرايلىلىقتىڭ كەسىرى. ونداي وتباسىنىڭ ۇرپاعى دا ءوز ۇلتىنىڭ تىلىنە پىسقىرمايتىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن، تەگىن تانىمايتىن ماڭگۇرتكە بولارى حاق. مۇندايدا قازاق «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەپ قىسقا قايىرادى. بىراق وسى ماسەلەنىڭ تەگىن تەكتەپ، ءتۇبىن تۇپتەسەك ۇلتتىڭ بولاشاعىنا شابىلاتىن جاي بالتا ەمەس، ايبالتانىڭ جاتقانىن انىق كورەمىز.
وسىندايدا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «نايمان – انا» اڭگىمەسى ەرىكسىز ويعا ورالادى. ەركىنە قويماي جاڭا سويىلعان مالدىڭ جاس تەرىسىنەن كەپەش كيگىزگەن سوڭ ول كەپكەنشە جانى كوزىنە كورىنىپ، رۋحى بيدايداي قۋىرىلعان بەيشارا قۇلدىڭ ادامدىق بولمىسىنان اجىراپ بارا جاتقانداعى قورقىنىشتى كۇيى كوز الدىڭدا كولبەڭدەيدى. قۇلىنداعى داۋىسى شىققان شاراسىز كۇيىن تەز ۇمىتىپ، قاسىنا ادام جولاتپاق تۇگىلى، باسىنا قول تيگىزبەيتىن بەيباقتى سەن اياعانمەن، ەندىگى جەردە ول سەنى تانىعان بىلاي تۇرسىن، جانىنا جاقىنداتپايدى دا. انا تىلىمىزگە قاتىستى ماسەلەدە ءبىز دە وسىنداي كۇي كەشىپ وتىرعانىمىزدى ايقايلاپ ايتپاساق تا، ىشتەي مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. اعا بۋىننىڭ بارىنە كۇيە جاقپاق ويىمىز جوق، ەل ءۇشىن شىرىلداپ، انا ءتىلدىڭ اماناتىن ارقالاپ جۇرگەن ازاماتتار ات توبەلىندەي عانا بولسا دا، بار! ول راس. بىراق شىندىقتى ايتپاۋعا دا قاقىمىز جوق.
وسى ورايدا انا تىلىمىزگە قاتىستى تاعى ءبىر شەتىن ماسەلەنى ايتا كەتكىم كەلەدى، ويتكەنى «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى». قازىرگى اتا-انالاردى، (جاي مىسال رەتىندە) شارتى تۇردە قازاق ءتىلدى جانە وزگە ءتىلدى دەپ ەكى توپقا ءبولىپ قاراساق، بالاسىن بالاباقشاعا بەرگەن، قازاقى قالپىنان اجىراعىسى كەلمەيتىن اتا-انانىڭ بالامنىڭ ءتىلىن تۇسىنە الماي ءجۇرمىن دەگەن زور مۇڭى بار. ءسىز بەن ءبىز مۇنىڭ تالايىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. قازىر كوپتەگەن بالا اينالاسىنا ويىن ءبىر تىلدە (انا تىلىمىزدە عانا ەمەس، ۇيرەتىلىپ جاتقان كەز كەلگەن ءۇش ءتىلدىڭ بىرەۋىندە) جانە انىق جەتكىزە المايدى. كەشە العاشقى ساباعىن
«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،
ءوز ءتىلىڭدى قۇمەتتە!» دەپ باستايتىن باستاۋىشتىڭ بالاسى ۇلتتىق بولمىسى ويانىپ، رۋحى ويانار شاقتا بولسىن، بولماسىن ءۇش تىلدە ساباق وقۋعا ءماجبۇر. وكىنىشتىسى سول، مۇنى دا ماقتان كورىپ تاعى ءبىر ءدۇبارا بۋىندى ءوز ەركىمىزبەن ءوسىرىپ وتىرمىز. وي-ساناسى ءالى قالىپتاستپاعان بىلدىر ءتىلدى بالانىڭ ۇلتىنا دەگەن ۇلى سەزىمدەرىن وياتۋ ءۇشىن انا تىلىمەن سۋسىنداتقاننىڭ ورنىنا، ءبىر جولدا باقانداي ءۇش ءتىلدى ۇيرەتىپ جاتىرمىز. ءسوز رەتى كەلگەن ەكەن، مۇنداي «مىقتى تاجىريبە» بىزدە عانا ەكەنىن دە ايتا كەتەيىك. سوندىقتان ونىڭ ويى دا قويىرتپاق، ءتىلى دە ءدۇبارا، ءتۇپ ساناسى دا تۇسىنىكسىز. ال ءوزى قازاق بولا تۇرا قازاقشا بىلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، بالاسىنىڭ دا قازاقشا بىلمەيتىنىن ايتىپ ماقتاناتىن وزگەتىلدى ءبىر توپ بار. وكىنىشكە قاراي بۇلار قازاق ءتىلىنىڭ دە، قازاقتىڭ دا بولاشاعى شامالى، ءتىپتى جوق دەپ ويلايدى. سوندىقتان قاعىنان جەرىپ، بالالارىن وزگەتىلدى بالاباقشا مەن مەكتەپتەرگە بەرىپ، بالاسىنىڭ بولاشاعىن قازاقتىڭ ەلىنەن، تىلىنەن ەمەس، وگەيەلدەن، وزگە تىلدەن، جات جەردەن كورەدى. مىنە، ءبىزدىڭ قازىرگى قاسىرەتىمىز دە وسى.
دۇرىس، الەمدىك دامۋ ۇردىسىنەن قالماي وركەنيەتكە جەتۋ – ءبارىمىزدىڭ باستى ارمانىمىز. الايدا سول بيىككە انا ءتىلىمىزدىڭ اسىل قازىناسىن ارقالاپ جەتسەك قانداي عانيبەت؟!... الايدا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن ارابشا ءبىلۋ كەرەك، عىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋ ءۇشىن تەك اعىلشىنشا، ورىسشا، جالپى وزگە تىلدەردى عانا ءبىلۋ كەرەك دەگەن سوقىر سانا بىزگە قايدان قالىپتاستى؟ اينالايىن-اۋ، ادامداردى ۇلت پەن ۇلىسقا ءبولىپ، وعان ءتىل بەرگەن قۇدايدىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى! ەندەشە ول نەگە قازاقشا ۇقپايدى؟ ءبىلىم-عىلىمدى قازاقشا يگەرۋگە نە كەدەرگى؟ سوندا بارلىق ءىلىم-ءبىلىم وزگە تىلدە عانا بولسا، قازاقتى دا ءدال سولارداي دارا ۇلت قىلىپ جاراتىپ، وردالى ەل قىلىپ، قازىنالى ءتىل بەرىپ، ونى انا ءتىلىم دەگىزگەن قۇداي قاتەلەستى مە؟! ءدال وسى جەردە عالامنىڭ عاجايىپتارىن ۇقتىرىپ، وركەنيەتكە جەتكىزەر تەحنولوگيانى ۇيرەتەر قازاقشا كىتاپتار جوق، مامان جەتىسپەيدى دەپ وتىرىك ءۋاج ايتىپ، شۋلاپ شىعا كەلۋدىڭ ەش رەتى جوق. ءبىز قازاقشا سويلەسپەسەك، كورگەن-بىلگەنىمىزدى قازاقشا حاتقا جازىپ قالدىرماساق، بالانىڭ ءتىلىن انا تىلىندە سىندىرماساق، وعان قازاق ءتىلىن ۇيرەتپەسەك، ونىڭ وي-ساناسىن قازاقشا قالىپتاستىرا الماساق بىزگە قاجەت عىلىم-ءبىلىمدى قازاقشا ۇيرەتەتىن كىتاپ پەن ءبىلىم-عىلىم اسپاننان تۇسە مە، جەردەن شىعا ما؟ وركەنيەتتى پالەنشە دەگەن ەلدەگى الەن دەگەن عۇلامانىڭ بالەن دەگەن كىتابى بار نەمەسە تۇگەن دەگەن عالىمى بىردەڭە دەگەن تەحنولوگيا ويلاپ تاۋىپتى دەپ تۇك پايداسى جوق وتىرىك-شىندى كوپىرىپ وتىرماي (بۇل دا ءبىر قاسىرەت), بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىنداعى ءبىر پارىزىمىز رەتىندە، ەڭ بولماسا، سولاردى ءوزىمىز قازاقشالاۋعا بولماي ما؟ اۋدارما سالاسىنداعى ايتۋلى ماماندار وسىنى مىقتاپ قولعا السا، ونى ەل بولىپ قولداسا قازاق ءتىلىنىڭ شۇرايى كەز كەلگەن اۋدارمانىڭ شىرايىن كىرگىزەتىنىنە ەش ءشۇبام جوق. بىراق بۇعان دا «بولمايدى» مەن «جوق-جوققا» ەتى ءولىپ كەتكەن سۇيەكسىڭدى ادەتىمىز مويىن بۇرعىزبايدى. مۇنى دا مويىنداعانىمىز ابزال.
قازاق جامان، قازاق جالقاۋ دەگەن جاتتاندى جامان ءسوزدى دە بالانىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ، ساناسىن بۇزىپ جامان جانە كەرەناۋ تارتقىزىپ، كوك جالقاۋ قىلىپ جۇرگەن ءوزىمىز. ءيا، بۇل ءبىز كەرەمەتپىز دەپ قۇر ماقتانا بەرەيىك دەگەن ءسوز ەمەس، تەك ارەكەتكە بايلانعان بەرەكەتتىڭ بار ەكەنىن ۇقتىرمايتىنىمىزدى ايتقىم كەلەدى. بۇل – ءبىزدىڭ باستى كەمشىلىگىمىز. ايتپەسە قازاق ءتىلىنىڭ شۇرايى كەز كەلگەن عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ شىرايىن كىرگىزۋگە جەتەتىنىنە ەش كۇمان جوق جانە وسىنى جاس بۋىننىڭ ساناسىنا سىڭىرە بىلسەك، انا ءتىلىمىزدىڭ الار اساۋى دا، شىعار بيىگى دە، تۇرار تۇعىرى دا اسقاق ءارى نىق بولارى حاق. تاۋەلسىزدىكتىڭ شىن تىرەگى دە، ەلدىڭ شىن تىلەگى دە انا ءتىلىمىزدىڭ اسقاق ايبىنى ەكەنى ءسوزسىز. بىراق وسىنى ۇعاتىن ۋاقىتتىڭ ءبىرازىنان وڭباي ۇتىلىپ قالعان جوقپىز با دەگەن سۋماقاي وي جىلت ەتكەندە تۇلكى بۇلاڭ ۋاقىتتىڭ جالت بەرىپ، ەشتەڭەگە مويىن بۇرعىزبايتىنى جاسىرىن ەمەس. وسى جەردە ءبىر ايتپاعىمىز – مىناۋ: بارلىق بىتپەگەن نەمەسە بىتىرە الماعان، بىتىرگىمىز كەلمەگەن شارۋانىڭ ءبارىن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرا بەرەتىن مايموڭكە مىنەزدەن ارىلىپ، مەزگىل مەكەنىنەن ەنشىمىزدى الاتىن ءساتتى جىبەرىپ المايىقشى.
قازاق ءۇنىنىڭ جارشىسى، ءتىلىنىڭ جوقشىسى بولعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن اقتارساق، بۇگىنگى تاڭدا ءبىز بەكەر ايتىس جاساپ جۇرگەن تالاي ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلىپ، بارلىعىنىڭ ءتۇيىنى تارقاتىلعان. وندا قازاقتىڭ ءتىلى مەن بولاشاعىنا قاتىستى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى كوتەرىلىپ، ورامدى وي، ورەلى وسيەتتەر ايتىلعان. باسقا-باسقا، ءدال تىلىمىزگە كەلگەن ىستەن گورى سوزگە ءۇيىر بوپ كەتكەن ءبىزدىڭ ايتىپ، تالقىلاپ جۇرگەندەرىمىز سولاردىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا. سوندىقتان ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىنە قاتىستى بارلىق ماسەلەدە وجەتتىك تانىتىپ، وتكىر شەشىم شىعارعاننىڭ ورنىنا، ءيتىس-تارتىسقا سالىپ، «اققۋ، شورتان ءھام شاياننىڭ» كۇيىن كەشىپ ءجۇرمىز. ءبىز باسپاسوزدە، الەۋمەتتىك جەلىدە، كەز كەلگەن اقپارات قۇرالدارىندا قىزىل كەڭىردەكتەسىپ تەك سالداردى تالقىلاپ جۇرگەندىكتەن، جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ، شەشىمىن تاۋىپ، ناقتى ىسكە كوشەتىن ۋاقىتتان دا كوپ ۇتىلىپ قالدىق. وسى قالپىمىزبەن زار يلەپ، زاپار شەگىپ، ءوزارا مۇڭىمىزدى شاعىپ وتىرا بەرسەك ءالى قانشا ۋاقىت جوعالتارىمىزدى قۇداي ءبىلسىن... ولاي دەۋىمىزگە ءسىز بەن بىزگە ايان ءجۇز سەبەپ بار...
مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ بار، ءىس-قاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋ ءۇشىن شىعارىلعان قاۋلى-قارار دا از ەمەس. انا تىلگە قاتىستى ماسەلەنى سالا ماماندارى عانا ەمەس، اۋزى دۋالى اتقامىنەرلەر دە تەرەڭنەن قاۋزاپ، قولدان كەلگەنشە قوزعاپ جاتادى. بىراق نەگە ىسكە كەلگەندە تابانىمىزدان تارتىپ توبان اياقتانىپ قالامىز؟ نەگە ەلدىگىمىزدىڭ تىرەگى بولعان انا ءتىلىمىزدىڭ تۋىن تىكتەپ، تۇعىرىن نىقتاۋعا ەنجارلىق تانىتاتىنىمىز؟ باسقاسىن ايتپاعاندا، نەگە قازاق تىلىنە قىرىن قارايتىن قازاق كوبەيدى؟... نەگە سوندا سان عاسىر بويى زارىعىپ جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتقان شاقتا ەرتەڭ وتار تىلدە ويلاپ، ورىسشا سويلەپ، اعىلشىنشا سايراپ اتا تەگىمىزدەن اجىرايمىز دەپ قۋاندىق پا؟! ارينە، جوق!
ەندەشە عالامدانۋ ءۇردىسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتقان تۇرلاۋسىز ۋاقىتتىڭ جەتەگىندە جۇتىلىپ كەتپەي، بولاشاقتا ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل قازاق ەلى بولىپ قالۋ ءۇشىن اۋەلى انا ءتىلدىڭ ايبىنىن اسىرىپ، ورتا دەڭگەيىندە قالدىرماي، شىن مانىندەگى وردا ءتىلى دارەجەسىنە جەتكىزۋ، ءبۇتىن ءتىلىمىز بەن بۇكىل ءدىلىمىزدى بولاشاق ۇرپاققا بۇلدىرمەي جەتكىزۋ – ءبىزدىڭ باستى پارىزىمىز. بۇل ماسەلەنى ارقايسىسىمىز ءاردايىم ويلانۋعا ءتيىستىمىز.
جانبوتا سۇلتانمۇراتقىزى،
ءتىلشى
