تەرەڭىنە قانشا مالتىساڭ دا سوڭىنا جەتىپ بولمايتىن دانا ابايدىڭ «ءۇش-اق نارسە – ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى ادامزاتقا ورتاق «تولىق ادام» دەڭگەيىنە جەتەلەيتىن قاعيدالاردىڭ وزەگى. «تولىق ادام» بولۋ مۇمكىندىگىن الەمدە كىم قاي تۇرعىدان زەرتتەپ، قالاي اتاپ-تالداسا دا، بايقاپ قاراساڭىز، اينالىپ كەلىپ حاكىم اباي اتاپ كەتكەن ادامدىقتىڭ ءۇش قاسيەتىنە توعىسادى ەكەن. شىركىن، وسى ءۇش قاسيەتتى بۇكىل قازاق ءون بويىندا پاراسات قۇندىلىقتارى رەتىندە بەكىتىپ، اينىماس قاعيداعا اينالدىرسا ۇلتىمىزدىڭ جاسامپازدىق رۋحى اسقاقتاي تۇسەر ەدى. شۇكىر، وسى باعىتتا ۇلگى بولىپ وزىنەن كەيىنگىگە ءجون سىلتەپ جۇرگەن بايسالدى، ەل ارقا سۇيەر قايراتكەر تۇلعالاردان كەندە ەمەسپىز. سوندىقتان دا ساناسى سەرگەك ءبىلىمدى ۇرپاقتىڭ جۇرەكتەرىنە وت جاعار، كەمەل جولدىڭ شامشىراعىنداي زامانا تىنىسىنىڭ وڭ-تەرىسىن دۇرىس تانىعان، تىڭ ويلى، شوقتىعى بيىك شوعىر جۇلدىزدار، اۋزى دۋالى ازاماتتارىمىزدى ماقتان تۇتىپ جارقىراتىپ كورسەتە بىلەيىك. ولار سالعان ۇلگىنى تەمىرقازىق ەتىپ، ولار جۇرگەن سارا جولدى كەمەلدىك داڭعىلىنا اينالدىرىپ ارى قاراي وركەندەتىپ اكەتەر سانالى جاستارىمىز كوپ بولسىن!
وسىنداي ساۋلەلى ىزىمەن ءجون سىلتەپ جۇرگەن «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەكتى» بىرەگەي زيالى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى – كوڭىلىنە جيعان-تەرگەنى كەيىنگىگە نۇسقا، ۇلت بولاشاعىنىڭ تىرەگى جاستارعا تيگىزەر شاراپاتى مول ۇلاعاتتى ۇستاز، رەسەي جانە قازاقستان حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەميالارىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ديپلوماتيالىق قىزمەتىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى، “قۇرمەت” جانە ءبىرىنشى درەجەلى “بارىس” وردەنىنىڭ يەگەرى مەملەكەتتىك قايراتكەر - ءادىل قۇرمانجانۇلى احمەتوۆ.
ءادىل اعانىڭ ءومىر جولى «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس، ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا» دەگەن دانا اباي سوزىندەگىدەي تىنىمسىز ادال ەڭبەكتىڭ ونەگەلى نۇسقاسى دەسەك دۇرىس بولار. سوندىقتان دا ءادىل اعاداي تۇلعا جونىندە «ءاپ» دەپ قالام تەربەگەننەن دانا ابايدىڭ تەرەڭ ماعىنالى ءسوز يىرىمدەرى تىلىمىزگە ءوزى-اق ورالا بەردى جانە بۇل بەكەر ەمەس.
عالىمنىڭ ءومىربايانىنا ۇڭىلسەڭىز سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى تۇلعانىڭ جان-جاقتى ىزدەنىسى مەن حالىق قاجەتىنە جاراعان بەلسەندى قىزمەتىنىڭ جارقىن ناتيجەسىن كورەسىز. دەر ۋاعىندا ءتيىستى جەرىندە بولا بىلگەن ءادىل اعا ءجۇز پايىز جۇزەگە اسقان، «مەنىڭ جىلدارىم – مەنىڭ بايلىعىم» دەپ سەنىمدى ايتا الاتىن شۋاقتى عۇمىر يەسى. ال مۇنداي نىعمەت بارشا پەندەگە تەڭ بولىنبەگەن. اسىلى، ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەن سوڭ، كىرىپىش بولىپ، سول دۇنيەنىڭ كەتىگىنە قالانعانى ناعىز ادامي باقىتىن تاپقانى ەكەن. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ءادىل اعا - جولى بولعان جان. اعانىڭ قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي، شاشاۋى جوق ءومىر جولىنا قاراساڭىز ءبارى وپ-وڭاي بولا سالعانداي جۇپ-جۇمىر. بىراق ءومىر تولقىنان بۇرىمداي ءورۋ ءۇشىن قانشا ىزدەنىس، شارشاۋلى كۇندەر مەن قانشا ۇيقىسىز تۇندەر وتكەنىن تەك ءادىل قۇرمانجانۇلى عانا بىلەدى. ومىردە، قىزمەتتە، جالپى تىرشىلىكتە بيىكتەرگە كوتەرىلۋ مۇلدە وڭاي ەمەس، ال سول شىققان بيىگىڭدى ساقتاپ قالۋ - تىپتەن قيىن. الايدا ءادىل اعانىڭ سان قىرلى ساۋلە شاشقان گاۋھار تاسىنىڭ جارقىلىنداي عۇمىر داڭعىلىندا توقىراۋ بايقامايسىز.
«ەگەردە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتەبە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا ايىندا ءبىر، وزىڭنەن وزىڭ ەسەپ ال!» دەيتىن ءسوز دە حاكىم ابايدىكى. سول سەكىلدى ءادىل اعانىڭ ءاربىر جازعان ەڭبەگى بەلگىلى ءبىر ءجۇرىپ وتكەن ۋاقىتىنىڭ ەسەبى سەكىلدى. تۇنىق ويلار مەن سونى سوقپاقتارعا جەتەلەپ، بىرىنەن ءبىرى وتكەن سالماقتى تۇيىندەر ءتۇيىپ وتىرادى. بۇل سوزىمىزگە قوعام قايراتكەرىنىڭ قالامىنان شىققان بارشا ەڭبەگى دالەل.
اعانىڭ ءار ەڭبەگى - ءبىر توبە. اتقارعان قىزمەتىنەن، قىزمەت بابىمەن بارعان جەرىنەن ۇلتىنا پايداسى تيەر ءبىر ساباق جىپتەي بولسا دا ۇلاعاتىن ءىلىپ كەلۋگە تىرىسادى. ءتىلى تەك عىلىمي ورتاعا عانا ەمەس، كوپشىلىكتىڭ دە كوكەيىنە قونىمدى، جاتىق.
تۇركىلىك ءتىل عىلىمىنا ويساڭ ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ قايراتكەرلىككە ۇلاسقان ءومىر جولى مەن عىلىمعا دەگەن قادامى قالاي باستالدى؟
سابيلىك شاعى ۇلى وتان سوعىسىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن، اكەسى سوعىس ورتىنەن قايتا ورالماعان بالا ءادىل جان دۇنيەسىندەگى تالپىنعان اق قۇستىڭ قاناتىنا وتىرىپ سوناۋ-سوناۋ بيىكتەرگە سامعار ەدى. جەتكەنشەكتىڭ جۇيرىك قيالى حانتاڭىرىدەن قۋات الار ەدى. بولات پىشاق قىن تۇبىندە جاتپايدى، اناسىنىڭ اق باتاسىمەن ارمان جولىنا اتتاندى. "باتالى ەر ارىماس", 1963 جىلى الماتى شەتەل تىلدەرى ينستيتۋتىن اعىلشىن جانە قازاق تىلدەرى ماماندىقتارى بويىنشا ۇزدىك تامامداعاننان كەيىن قىران جانار العىر جىگىت سوندا وقىتۋشى قىزمەتىنە قالدىرىلدى. كوزى قاراقتى ۇستازدارى شاكىرتتەرىنىڭ قارىمىن سەزگەن بولار... اتالمىش ينستيتۋتتىڭ قاتارداعى مۇعالىمى، اسپيرانتى بولدى، جۇگىرىپ ءجۇرىپ ەڭبەك ەتتى، ءپىسىپ-شيرادى، ءوسىپ-ونگەن وتباسىن قۇردى. جۇلدىزى جارقىراعان ءاربىر ازاماتتىڭ ارتىندا قايراتىن دەمەپ مىقتى جۇبايى تۇرادى عوي، اللانىڭ بەرگەن نەسىبەسى بولار، ماماندىق تاڭداۋدا قاتەلەسپەگەن ءادىل اعا جار تاڭداۋدا دا جاڭىلىسپاعان ەكەن. 1973 جىلى قازاق فيلولوگياسى سالاسىنداعى تىرناقالدى ىرگەلى ەڭبەگى «قازاق تىلىندەگى تابۋ مەن ەۆفەميزمدەر» تاقىرىبىن كانديداتتىق جۇمىس رەتىندە ابىرويمەن قورعاپ شىقتى. بىراق عىلىمعا جاڭا تۇرەن سالعان جاس عالىمنىڭ ىزدەنىسى مۇنىمەن توقتاپ قالمادى. ىزدەنىمپاز كوڭىل تۇكپىرىندە شەشىمىن تابۋى ءتيىس كوپتەگەن سۇراقتار بوي كوتەرىپ، تىنجىسىن ءتۇرتىپ، مازاسىن الدى. ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە نارسەنى قامتىپ ءجۇرۋ اعانىڭ تۋعان جۇلدىزىنا ءتان سيپات الدە حانتاڭىرىگە قاراپ وسكەن تاۋ بالاسىنا قونعان قاسيەت پە، وقىتۋشى، دوتسەنت، پروفەسسور، دەكان ورىنباسارى، دەكانى، وقۋ ءىسى جونىندەگى پرورەكتورى جانە رەكتورى قىزمەتتەرىن اتقارعان قاربالاس جىلداردىڭ وزىندە عىلىمدى قوسا الىپ ءجۇردى. تابيعاتىنان اڭعارىمپاز، تىلگە قاتىستى دۇنيەلەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن ىزدەنگىشتىگى باسىم ءادىل قۇرمانجانۇلى قىزمەتكە الدانىپ قالامىن دوعارىپ قويا سالۋعا بەيىلدى دە ەمەس ەدى.
تۇلعالىق بولمىسى سان قىرلى ءومىر جولدارىندا شار بولاتتاي قايرالعان ءادىل اعادا كەرەمەت ءبىر باسىمدىق بار، ول ءۇش ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەندىگى. ءدال وسى باسىمدىق ونىڭ جاسامپاز تاعدىرىنا، عىلىمي ىزدەنىس بارىسىندا قاناتىن كەڭ جازىپ ۇشۋىنا وڭ ىقپالىن تيگىزگەنىن باسا ايتىپ ءوتۋىمىز كەرەك شىعار. «ءبىر ءتىل بىلگەن ءبىر ادام, ەكى ءتىل بىلگەن ەكى ادام»، اسىرەسە 1990-992-جىلدارى امەريكانىڭ اريزونا شتاتىنداعى الماتىمەن باۋىرلاس تۋسون قالاسىندا ۋاكىلدىك قىزمەتتە بولعان كەزەڭدەرىندە ەرىنبەي-جالىقپاي تامىرى تەرەڭگە جايىلعان تۇركى تۇقىمىنىڭ سول جاقتاعى كونە ۇرپاقتارى ۇندىستەردىڭ تىلىندەگى، قاسيەتتەرىندەگى تۇركىلىك بەلگىلەرى جونىندە كوپتەگەن ماعلۇماتتار تىزبەلەدى. كىتاپحانادان، امەريكالىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنەن قاجەتتى اقپاراتتار ساراپتادى، تىلدىك جاعىن ايتپاعاندا ءتىپتى انتروپولوگيالىق تۇرعىدان دا دالەلدەر جيناقتادى. سول جىلدارى «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ شتاتتان تىس ءتىلشىسى قىزمەتىن قوسا اتقاردى. ديىرمەننىڭ تاسىنداي شىر اينالعان قاربالاس اراسىندا قولى قالت ەتسە كوكەيىنە تۇيگەن، ءوزىن قىزىقتىرعان نارسەلەردى ماقالا رەتىندە ءتۇرتىپ قوياتىن.
مارجان تەرگەندەي جيناعان ايقىن دالەلدەرى مەن ايعاقتارى 1995 جىلى كۇردەلى دوكتورلىق زەرتتەۋگە ۇلاسىپ، ناتيجەسى «تۇركى تىلدەرىندەگى تابۋ مەن ەۆفەميزمدەر» اتتى مونوگرافيا بولىپ جارىق كوردى (1995, 2016). اۋقىمدى ەڭبەكتە عالىم تۇركى الەمىمەن قوسا وزگە دە وركەنيەتتەگى باعالى دەرەكتەردى زەردەلەپ، تۇركىلىك دۇنيەتانىم كوكجيەگىنىڭ الدەقايدا كەڭ ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى. ەتنوگرافيا، ءتىل مادەنيەتى، ەتنوپسيحولوگيا، سوتسيولينگۆيستيكا، پسيحولينگۆيستيكا سەكىلدى عىلىمنىڭ بىرنەشە سالاسىن ءبىر ارنادا بىرىكتىرىپ زەرتتەيدى. ىزىنەن ەرگەن بولاشاق زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن تۇركى تىلدەرىنىڭ وزىندىك كوممۋنيكاتيۆتىك، ۇلتتىق ديسكۋرس، پراگماتيكا ەرەكشەلىكتەرى سەكىلدى ىزدەنىستەرگە جول سىلتەدى. قاي قىرىنان قاراسا دا ءسوزدىڭ تىلسىمى مەن قۇدىرەتىن، ءسوز قادىرىن تەرەڭ تۇيسىنگىسى كەلگەن كوزى قاراقتى وقىرمان وسى ەڭبەكتەن كوپ تاعىلىم العانى ءسوزسىز. ءار ويى ايقىن، تايعا تاڭبا باسقانداي، ءار سويلەم جۇيە-جۇيەسىمەن قىزىعۋشىلىق تانىتقان وقىرمانىن ەركىنەن تىس جەتەكتەپ الىپ كەتەدى. دارىندى ادام بارلىق جاعىنان دا قارىمدى، جۇيرىك قالام يەسى ءادىل قۇرمانجانۇلى سول جىلى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى ءارى وسى وداقتىڭ بەيىمبەت مايلين اتىنداعى سىيلىعىنىڭ جۇلدەگەرى اتاندى.
ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ جانە ءبىر سۇبەلى ەڭبەگى «ازيا-بەرينگيا-امەريكا نەمەسە امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» ازيالىق تەگى» (2003) تۇركىتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان جاڭالىق بولدى. «ۇندىستەر» ءسوزىن تىرناقشاعا الىپ جازۋىنىڭ وزىندە دە تەرەڭ ءمانىس بار. امەريكالىق ۇندىستەردىڭ تۇبى التايدان شىققاندىعىن سەندىرە وتىرىپ دالەلدەيدى. جاسى كىشى بولسا دا ۇزەڭگىلەس دوسى بەلگىلى جازۋشى، جۋرناليست، عالىم ۋ.قاليجانمەن ءبىر سۇحباتىندا «ەكى مىڭنان استام ءتىل مەن ديالەكتىسى بار ۇندىستەردىڭ ءتىلىن قازاق فيلولوگياسى دەربەس زەرتتەۋگە ءتيىس. سوندا ءبىز تۇركى مادەنيەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءمادەنيەتىنىڭ ەجەلگى ۇلتتار قاتارىندا دامىپ وتىرعاندىعىنىڭ دالەلىن تابامىز»، - دەپ كەسەك وي تاستاعان ەكەن. ايتۋلى ەڭبەك جونىندە ر.نۇرعالي، ءا.دەربىسالى جانە وزگە دە جوعارى دارەجەلى ءتىلشى عالىمدار وڭ باعاسىن بەرىپ، كىتاپقا ساليقالى تالداۋ جاساپ، ىزگى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. عالىم ءارى بەلگىلى قالامگەر ب. ومارۇلى: «... قاشاندا تىڭ پىكىر، وزگەشە وي ايتىپ جۇرگەن زەردەلى زەرتتەۋشى بۇل جولى دا ساناداعى سەڭدى بۇزىپ، اعىسقا قارسى قۇلاش ۇرىپ وتىر»، - دەپ اتاپ وتەدى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ۋ.قاليجان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن «ءادىل الەمى» اتتى ماقالاسىندا «ول ءتىلشى عانا ەمەس، الەم وركەنيەتىنىڭ تامىرشىسى. تۇركى الەمىنىڭ سىر ساندىعىن اشۋ ارقىلى ادەكەڭ قازاقتىڭ ءىزىن كەسەدى، جوعالعان تاريحىنىڭ سوقپاقتارىن، ارنالارىن تابادى»، -دەپ شىن باعاسىن بەرەدى.
شىنايى ماڭىزدىلىعى بولار، بۇل ەڭبەك پاتشا كوڭىل كوپشىلىككە تەز تارادى. ەگەر بەينەتتەنىپ، جانىڭدى سالىپ ىزدەنىپ جازعان حاتى شاڭ باسىپ سورەلەردە جاتىپ قالماي وقىرمانىن تاپسا، جوعارى باعالانسا ول عالىمنىڭ باقىتى ەمەس پە؟ شابىسىنا شابىس قوسىپ، قۇلشىنىسىن ارتتىرماي ما؟ ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن بەرگەن سۇحباتتا عالىم: - قازىر «ۆيكينگتەردىڭ ىزىمەن» دەگەن عىلىمي-گيپوتەزالىق كىتاپ جازۋ ۇستىندەمىن. مۇنىڭ باستى سەبەبى مىنادا: تەك قانا اعىلشىن-ساكسوندىقتار عانا ەمەس، تىلدەرى گەرمان توبىنا كىرەتىن سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ دا تۇپكى تەگى ساقتاردان باستاۋ الاتىنى بۇگىنگى تاڭدا انىق بايقالا باستادى، - دەپ عىلىمي ورتانى ەلەڭ ەتكىزەر اقپاراتتىڭ شەتىن شىعارادى.
ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ جازۋ ءستيلى جەڭىل، ساناعا وڭاي سىڭەدى. شۇبالاڭقىلىعى جوق، ءسوزى قۇنارلى، باياندالاتىن دۇنيەنىڭ ءبارى دە جاندانىپ، ەلتتىرىپ قويا بەرەدى. ۇيرەتەدى، ۇيرەنەسىز، ويلاندىرادى، وي قورتاسىز. ءسوز تۇزەلسە، تىڭداۋشى دا تۇزەلەدى ەكەن. ناتيجەسىندە كوزقاراسىڭىز كەڭىپ، قورشاعان ورتاعا، ادامدارمەن بايلانىسقا جاڭاشا ءمان بەرە باستايسىز، ءىسىڭىزدى، ءسوزىڭىزدى تۇزەيسىز. دەمەك ءادىل اعانىڭ ۇستازدىعى مەن عالىمدىعى ءبىرتۇتاس دۇنيەگە اينالىپ، كەمەلدىككە قول سوزعانى عوي. بۇل ءومىر ءوزى ۇشتاعان، شىڭداعان شىمىر تۇلعانىڭ ءبىر قىرى عانا.
عالىم جازعان ەڭبەكتەردى وي ەلەگىنەن وتكىزسەڭىز ولاردىڭ بىرنەشە ارنانى قامتيتىنىن بايقايسىز. العاشقىسى - تۇركى الەمىنە تيەسىلى قىرىققا جۋىق حالىقتىڭ ىرىم-تىيىمدارى بولسا، كەيىنگىسى– ەكى مىڭ ديالەكتتە سويلەيتىن امەريكالىق ۇندىستەردىڭ تۇركى حالىقتارىمەن تۋىستىعى. ءۇشىنشىسى– جاھاندىق گەوساياسات سالاسى.
وسى ءۇشىنشى باعىتتى ارقاۋ ەتكەن «عاسىر عيبراتى» (2018) اتتى تۋىندىسى كوپ ويعا جەتەلەيدى. اتام قازاق «ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا - قازان» دەيدى. ادامزاتقا ءجۇز جىل قانداي عيبرات بەردى؟ گەوساياسي وزگەرىستەر مەن ەكونوميكالىق قاقپاقىلدار سىناعىنان سۇرىنبەي وتكەندەر كىمدەر؟ تاريح ساحناسىندا قازاق ءوز كوشىن قالاي تۇزەدى؟ قاي باعداردى بەتكە الىپ بارامىز؟
الەم توقتاۋسىز قۇبىلىپ، قۇندىلىقتار وزگەرۋدە. بىراق قۇلدىراماۋى ءتيىس ءبىر نارسە بار. ول – ادامزاتتىڭ پاراسات بيىگى. بۇل تۋىندىسىنىڭ العاشقى تاراۋىندا اۆتور الەم تانىعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ينساندىق ساپانى جەتىلدىرۋدە پراگماتيزم قاعيداسىنداعى ساف ويلارىن، سانا قۇبىلىستارىن پاراسات سۇزگىسىندە پارىقتايدى. وقىرمانى ءۇشىن ىزگى قاسيەتتەرىنىڭ كەمەلدەنىپ، رۋحاني بيىكتەپ وركەندەپ-وسۋىنە قاجەت داعدىلاردى استىن سىزا وتىرىپ اتاپ كورسەتەدى. ال ەندى شەت جۇرتتىق اقىلدىلار ايتقان ۇلىق ويلاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزداعى كورىنىستەرى قانداي دەگەن ساۋالعا جاۋاپ رەتىندە ۇلى ابايعا جول سىلتەيدى. ادەمدىك وركەنيەتتە «…51 كىتاپقا جۇك بولاتىن، وگەلەردەن ءسۇزىپ العان كەمەڭگەرلىك پەن دانىشپاندىقتىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ ءبارى ءوز مادەنيەتىمىزدىڭ تۇڭعيىق تىنىق مقحيتى ۇلى ابايدىڭ تارىنىڭ قاۋىزىنداي عانا جىر جولدارىندا تۇر»، - دەپ تۇجىرىمدايدى. ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، اباي ايتقان «بەس اسىل ىسكە» ۇمتىلىپ، «بەس دۇشپاننان» جۇرەگىمىز بەن بويىمىزدى ساقتاتاساق رۋح قۇندىلىقتارىن جەتىلدىرگەنىمىز. رۋحى بيىك جۇرت ماتەريالدىق قۇندىلىقتار قۇلدىعىنا كەتپەي كەرىسىنشە ونى رۋح قىزمەتىنە جەگەدى. دەمەك قازاق الەمىنىڭ وركەنيەتتەن ويىپ الار ورنى بار.
ساياساتتىڭ قايناعان قارا قازانىندا «بولمىستى تۇرمىس بيلەيدى» دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلگەن الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ارىنى قاتتى. دوپشا قاعىپ الەمدىك ەكونوميكانىڭ ەسەپشوتىن ساتىرلاتىپ جىبەرەدى. سوندىقتان دامۋ جولىنا تۇسكەن مەملەكەتىمىزدىڭ بۋىنى بەكۋ ءۇشىن جان-جاعىمىزدا نە بولىپ جاتقانىنىن سارامماننان وتكىزىپ، بەت بۇراتىن قۇبىلامىزدى ايقىنداپ العان ءجون. «عاسىر عيبراتى» كىتابىن وقي وتىرىپ كوزى قاراقتى وقىرمان ۇلى دالا ەلى قازاقستاننىڭ جاھاندىق گەوساياساتتاعى باسەكەگە قابىلەتتى دارا جولىنىڭ باعىتىن ءوزى-اق باعامداپ، انىقتاپ وتىرادى. وسى تۇرعىدا ءادىل قۇرمانجانۇلى قازاقتىڭ «بىرەۋ ولمەي بىرەۋگە كۇن جوق» دەگەن ماتەلىنە سايكەس كەلەتىن ەكونوميكا سالاسىنان نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى پول كرۋگمانننىڭ «...ءبىر ادامنىڭ شىعىنى – ەكىنشى ادامنىڭ تابىسىنا اينالاتىنى بەلگىلى» دەگەن پىكىرىن ورتاعا تاستايدى. جاس مەملەكەتىمىز ازۋلىلاردىڭ تابىسىنا اينالماۋ ءۇشىن وزىق ەلدەردىڭ كەيبىر توزىق تۇستارىنان دا، بىزگە ءتيىمسىز بۇرىشتارىنان دا ساق بولۋىمىز قاجەت ەكەنىن اڭعارتادى
ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ 2009-2013 جىلدار ارالىعىندا ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (ەقىۇ) ءىس باسىنداعى توراعاسىنىڭ مۇسىلمانداردى كەمسىتۋ مەن شەتتەتۋمەن كۇرەس جونىندەگى جەكە ۋاكىلى بولىپ اتقارعان قىزمەتى وسى كىتاپتىڭ «مۇسىلمان الەمى» تاقىرىپتى ءۇشىنشى بولىمىندە كورىنىس تابادى. مۇندا قايراتكەر اعا بىلاي دەپ جازادى: «يسلام ءدىنى مەن وزگە دىندەر اراسىنداعى قايشىلىقتى جويۋدىڭ تاعى ءبىر مۇمكىندىگى....مامىلەگەرشىلىك شەبەرلىك، جىلى ءسوز. «جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى» نەمەسە «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەگەن اتالى سوزدەر ەشقاشان ءمانىن جوعالتپايدى» مۇسىلمانشىلىقتا بەتكە تىك ايتا سالۋدى دۇرىس كورمەيدى. ۇلىق بولسىن، مەيلى كىشىك بولسىن، سويلەگەن ءسوزى ادامنىڭ اقىل-پاراساتى مەن ىشكى جاندۇنيەسىنەن حابار بەرەدى عوي، كوپتى كورگەن ءادىل اعانىڭ مىنەزىندە مايىندىك بار. ادامنىڭ مىنەزىنىڭ تاعدىرىنا ىقپالى مول، بالكىم، ومىردەن ورنىن جاڭىلماي تاۋىپ، بيىكتەردەن كورىنۋىنە ءادىل اعانىڭ جان-جاقتى قاسيەتتەرىمەن بىرگە جاراتقانعا جاعىمدى، شىنايى مۇسىلمانعا ءتان كوركەم دە ساليقالى مىنەزى اسەر ەتكەن-اۋ دەپ ويلايمىن. رەسپۋبليكاداعى ماڭدايالدى وقۋ ورىندارىندا رەكتورلىق قىزمەتتەرىن اتاماعاندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتىعىنا سايلانۋىنا دا مۇمكىندىك بەرگەن وسى مىنەزى بولار... سەنىم بيىگىنەن شىعا بىلگەن تۇلعالى ازامات ءادىل احمەتوۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلىبريتانيا جانە سولتۇستىك يرلانديا قۇراما كورولدىگىندەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى (سونىمەن قاتار يرلانديا رەسپۋبليكاسىنداعى، نورۆەگيا جانە شۆەتسيا كورولدىكتەرىندەگى) قىزمەتىنە تاعايىندالدى. «ەلدەستىرمەك-ەلشىدەن»، مەملەكەتىمىزدىڭ، پرەزيدەنتىمىزدىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ شەتەلدەگى بەت-بەينەسى بولدى. ديپلوماتيا سالاسىندا ەلىمىزگە شاراپاتىن تيگىزگەن ماڭىزدى ءىس-شارالاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق ماسەلەلەرىمەن اينالىستى. جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ابىرويمەن كوتەردى. «كوپ جاساعاننان ەمەس، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەگەن ءسوز بار. بيىك قىزمەتتەردە ءجۇرىپ كوكەيىنە تۇيگەنىنىنڭ كەيىنگىگە ءتالىم بولسىن دەپ قاعازعا تۇسىرە بەردى. اۆتوردىڭ نەگىزگى سالاسى فيلولوگيا بولسا دا، سان سالادا قاداۋ-قاداۋ وي ايتىپ، باتىل تۇجىرىمدار جاسالعان، الەم دەڭگەيىندەگى كەمەڭگەرلەر مەن الدىڭعى قاتارلى الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ گەوساياسي كەلبەتتەرىنە ساراپتاما جاسالعان «عاسىر عيبراتى» كىتابىن وقۋلىق رەتىندە پايدالانساق حالىقارالىق قاتىناستار، ەكونوميكا سالاسىندا ءبىلىم الۋشى جاستارعا بەرەرى كوپ ەڭبەك بولاتىنى انىق.
ءادىل اعانىڭ تاعى ءبىر تامساندىرار قاسيەتى – قاي كەزدە بولسا دا تىنباي ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىندىگى. ۋاقىت قادىرىن بىلەتىن ساناسى سەرگەك قاجىرلى پاراسات يەسى ءبىر كۇنىن دە بەكەرگە وتكىزگىسى كەلمەيدى. وعان دالەل – ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ "جىل كىتابى" رەتىندە جالپىحالىقتىق وقۋعا «ءبىر ەل – ءبىر كىتاپ» اكتسياسى ۇسىنعان ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ تارجىماسىمەن جارىق كورگەن اگاتا كريستيدىڭ دەتيكتيۆ جانرىنداعى «عايىپ بولعان ميلليون» اتتى كىتابى. ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن كوركەم اۋدارما جاساۋ ۇلكەن شەبەرلىك پەن كوز مايىن، توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەتىن ەڭبەك. ءتىلى، ءدىلى بولەك، بوتەن ەلدىڭ دۇنيەتانىمىن، بولمىسىن قازاق جۇرتىنىڭ قابىلداۋىنا ءدوپ كەلتىرىپ، ءساتتى اۋدارما جاساۋ ناعىز بيلينگۆتىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە اياق باسقان ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ ساۋلەلى عۇمىرى، ەڭبەك جولى، شىققان بيىگى كوكىرەك كوزى وياۋ، بويكۇيەزدىكتەن ادا كەز كەلگەن جان ءۇشىن تىڭ سەرپىن بەرەر، تۇيسىنگەننىڭ توماعاسىن سىپىرىپ بيىكتەرگە شىرقاتار ماعىنالى عۇمىر. تانىسىپ وتىرىپ جانىڭ سۇيسىنەدى! ءبىر جىلى دا بەكەر وتپەگەن، وتباسىنا دا، وتانىنا دا قاجەت تۇلعا بولا بىلگەن، شەتتەۋ كورمەگەن نە دەگەن سارقىلمايتىن قۋات كوزى دەسەڭشى! بالكىم جاستايىنان قاسيەتتى قارا ءسوزدىڭ باققا دا، سورعا دا سەبەپكەر قادىرىن، «تاس جاراتىن، بولماسا باس جاراتىن» قۇدىرەتىن جەتە بىلگەن شىعار. بالكىم دانا اباي ايتقانداي «ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ ءجۇرىپ ەستى بولعان» كىسىلىگىنەن شىعار. قالاي بولعاندا دا ءادىل اعانى وسى دارەجەگە جەتكىزگەن – «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەگى». مىنە، «تولىق ادامنىڭ» فورمۋلاسى!..
ءشاربات ارزىقۇلقىزى نۇرمىشەۆا،
ف.ع.ك.، قاۋىمداست. پروف.،
ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار
جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى،
