Tereŋıne qanşa maltysaŋ da soŋyna jetıp bolmaityn dana Abaidyŋ «Üş-aq närse – adamnyŋ qasietı: ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek» degen ūlaǧatty sözı adamzatqa ortaq «Tolyq adam» deŋgeiıne jeteleitın qaǧidalardyŋ özegı. «Tolyq adam» bolu mümkındıgın älemde kım qai tūrǧydan zerttep, qalai atap-taldasa da, baiqap qarasaŋyz, ainalyp kelıp Hakım Abai atap ketken adamdyqtyŋ üş qasietıne toǧysady eken. Şırkın, osy üş qasiettı bükıl qazaq ön boiynda parasat qūndylyqtary retınde bekıtıp, ainymas qaǧidaǧa ainaldyrsa ūltymyzdyŋ jasampazdyq ruhy asqaqtai tüser edı. Şükır, osy baǧytta ülgı bolyp özınen keiıngıge jön sıltep jürgen baisaldy, el arqa süier qairatker tūlǧalardan kende emespız. Sondyqtan da sanasy sergek bılımdı ūrpaqtyŋ jürekterıne ot jaǧar, kemel joldyŋ şamşyraǧyndai zamana tynysynyŋ oŋ-terısın dūrys tanyǧan, tyŋ oily, şoqtyǧy biık şoǧyr jūldyzdar, auzy dualy azamattarymyzdy maqtan tūtyp jarqyratyp körsete bıleiık. Olar salǧan ülgını temırqazyq etıp, olar jürgen sara joldy kemeldık daŋǧylyna ainaldyryp ary qarai örkendetıp äketer sanaly jastarymyz köp bolsyn!
Osyndai säulelı ızımen jön sıltep jürgen «ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürektı» bıregei ziialy tūlǧalarymyzdyŋ bırı – köŋılıne jiǧan-tergenı keiıngıge nūsqa, ūlt bolaşaǧynyŋ tıregı jastarǧa tigızer şarapaty mol ūlaǧatty ūstaz, Resei jäne Qazaqstan Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiialarynyŋ akademigı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy diplomatiialyq qyzmetınıŋ eŋbek sıŋırgen qyzmetkerı, “Qūrmet” jäne bırınşı drejelı “Barys” ordenınıŋ iegerı memlekettık qairatker - Ädıl Qūrmanjanūly Ahmetov.
Ädıl aǧanyŋ ömır joly «Aqyryn jürıp, anyq bas, eŋbegıŋ ketpes dalaǧa» degen dana Abai sözındegıdei tynymsyz adal eŋbektıŋ önegelı nūsqasy desek dūrys bolar. Sondyqtan da Ädıl aǧadai tūlǧa jönınde «äp» dep qalam terbegennen dana Abaidyŋ tereŋ maǧynaly söz iırımderı tılımızge özı-aq orala berdı jäne būl beker emes.
Ǧalymnyŋ ömırbaianyna üŋılseŋız segız qyrly, bır syrly tūlǧanyŋ jan-jaqty ızdenısı men halyq qajetıne jaraǧan belsendı qyzmetınıŋ jarqyn nätijesın köresız. Der uaǧynda tiıstı jerınde bola bılgen Ädıl aǧa jüz paiyz jüzege asqan, «menıŋ jyldarym – menıŋ bailyǧym» dep senımdı aita alatyn şuaqty ǧūmyr iesı. Al mūndai nyǧmet barşa pendege teŋ bölınbegen. Asyly, adamnyŋ düniege kelgen soŋ, kırıpış bolyp, sol dünienıŋ ketıgıne qalanǧany naǧyz adami baqytyn tapqany eken. Būl tūrǧydan kelgende Ädıl aǧa - joly bolǧan jan. Aǧanyŋ qyzdyŋ jiǧan jügındei, şaşauy joq ömır jolyna qarasaŋyz bärı op-oŋai bola salǧandai jūp-jūmyr. Bıraq ömır tolqynan būrymdai öru üşın qanşa ızdenıs, şarşauly künder men qanşa ūiqysyz tünder ötkenın tek Ädıl Qūrmanjanūly ǧana bıledı. Ömırde, qyzmette, jalpy tırşılıkte biıkterge köterılu mülde oŋai emes, al sol şyqqan biıgıŋdı saqtap qalu - tıpten qiyn. Alaida Ädıl aǧanyŋ san qyrly säule şaşqan gauhar tasynyŋ jarqylyndai ǧūmyr daŋǧylynda toqyrau baiqamaisyz.
Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ jazu stilı jeŋıl, sanaǧa oŋai sıŋedı. Şūbalaŋqylyǧy joq, sözı qūnarly, baiandalatyn dünienıŋ bärı de jandanyp, elttırıp qoia beredı. Üiretedı, üirenesız, oilandyrady, oi qortasyz. Söz tüzelse, tyŋdauşy da tüzeledı eken. Nätijesınde közqarasyŋyz keŋıp, qorşaǧan ortaǧa, adamdarmen bailanysqa jaŋaşa män bere bastaisyz, ısıŋızdı, sözıŋızdı tüzeisız. Demek Ädıl aǧanyŋ ūstazdyǧy men ǧalymdyǧy bırtūtas düniege ainalyp, kemeldıkke qol sozǧany ǧoi. Būl ömır özı ūştaǧan, şyŋdaǧan şymyr tūlǧanyŋ bır qyry ǧana.
Ǧalym jazǧan eŋbekterdı oi elegınen ötkızseŋız olardyŋ bırneşe arnany qamtitynyn baiqaisyz. Alǧaşqysy - türkı älemıne tiesılı qyryqqa juyq halyqtyŋ yrym-tyiymdary bolsa, keiıngısı– ekı myŋ dialektte söileitın amerikalyq ündısterdıŋ türkı halyqtarymen tuystyǧy. Üşınşısı– jahandyq geosaiasat salasy.
Osy üşınşı baǧytty arqau etken «Ǧasyr ǧibraty» (2018) atty tuyndysy köp oiǧa jeteleidı. Atam qazaq «Elu jylda - el jaŋa, jüz jylda - qazan» deidı. Adamzatqa jüz jyl qandai ǧibrat berdı? Geosaiasi özgerıster men ekonomikalyq qaqpaqyldar synaǧynan sürınbei ötkender kımder? Tarih sahnasynda qazaq öz köşın qalai tüzedı? Qai baǧdardy betke alyp baramyz?
Älem toqtausyz qūbylyp, qūndylyqtar özgerude. Bıraq qūldyramauy tiıs bır närse bar. Ol – adamzattyŋ parasat biıgı. Būl tuyndysynyŋ alǧaşqy tarauynda avtor älem tanyǧan tarihi tūlǧalardyŋ insandyq sapany jetıldırude pragmatizm qaǧidasyndaǧy saf oilaryn, sana qūbylystaryn parasat süzgısınde paryqtaidy. Oqyrmany üşın ızgı qasietterınıŋ kemeldenıp, ruhani biıktep örkendep-ösuıne qajet daǧdylardy astyn syza otyryp atap körsetedı. Al endı şet jūrttyq aqyldylar aitqan ūlyq oilardyŋ ūlttyq bolmysymyzdaǧy körınısterı qandai degen saualǧa jauap retınde Ūly Abaiǧa jol sılteidı. Ädemdık örkeniette «…51 kıtapqa jük bolatyn, ögelerden süzıp alǧan kemeŋgerlık pen danyşpandyqtyŋ ozyq ülgılerınıŋ bärı öz mädenietımızdıŋ tūŋǧiyq Tynyq mqhity Ūly Abaidyŋ tarynyŋ qauyzyndai ǧana jyr joldarynda tūr», - dep tūjyrymdaidy. Ūlttyq bolmysymyzdy saqtap, etek-jeŋımızdı jinap, Abai aitqan «bes asyl ıske» ūmtylyp, «bes dūşpannan» jüregımız ben boiymyzdy saqtatasaq ruh qūndylyqtaryn jetıldırgenımız. Ruhy biık jūrt materialdyq qūndylyqtar qūldyǧyna ketpei kerısınşe ony ruh qyzmetıne jegedı. Demek qazaq älemınıŋ örkenietten oiyp alar orny bar.
Saiasattyŋ qainaǧan qara qazanynda «bolmysty tūrmys bileidı» degen qaǧidaǧa negızdelgen alpauyt memleketterdıŋ aryny qatty. Dopşa qaǧyp älemdık ekonomikanyŋ esepşotyn satyrlatyp jıberedı. Sondyqtan damu jolyna tüsken memleketımızdıŋ buyny beku üşın jan-jaǧymyzda ne bolyp jatqanynyn sarammannan ötkızıp, bet būratyn qūbylamyzdy aiqyndap alǧan jön. «Ǧasyr ǧibraty» kıtabyn oqi otyryp közı qaraqty oqyrman Ūly dala elı Qazaqstannyŋ jahandyq geosaiasattaǧy bäsekege qabılettı dara jolynyŋ baǧytyn özı-aq baǧamdap, anyqtap otyrady. Osy tūrǧyda Ädıl Qūrmanjanūly qazaqtyŋ «Bıreu ölmei bıreuge kün joq» degen mätelıne säikes keletın ekonomika salasynan Nobel syilyǧynyŋ laureaty Pol Krugmannnyŋ «...bır adamnyŋ şyǧyny – ekınşı adamnyŋ tabysyna ainalatyny belgılı» degen pıkırın ortaǧa tastaidy. Jas memleketımız azulylardyŋ tabysyna ainalmau üşın ozyq elderdıŋ keibır tozyq tūstarynan da, bızge tiımsız būryştarynan da saq boluymyz qajet ekenın aŋǧartady
Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ 2009-2013 jyldar aralyǧynda Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymynyŋ (EQYŪ) Is basyndaǧy töraǧasynyŋ Mūsylmandardy kemsıtu men şettetumen küres jönındegı jeke uäkılı bolyp atqarǧan qyzmetı osy kıtaptyŋ «Mūsylman älemı» taqyrypty üşınşı bölımınde körınıs tabady. Mūnda qairatker aǧa bylai dep jazady: «İslam dını men özge dınder arasyndaǧy qaişylyqty joiudyŋ taǧy bır mümkındıgı....mämılegerşılık şeberlık, jyly söz. «Jyly-jyly söileseŋ, jylan ınınen şyǧady» nemese «Jaqsy söz – jarym yrys» degen ataly sözder eşqaşan mänın joǧaltpaidy» Mūsylmanşylyqta betke tık aita saludy dūrys körmeidı. Ūlyq bolsyn, meilı kışık bolsyn, söilegen sözı adamnyŋ aqyl-parasaty men ışkı jandüniesınen habar beredı ǧoi, köptı körgen Ädıl aǧanyŋ mınezınde mäiındık bar. Adamnyŋ mınezınıŋ taǧdyryna yqpaly mol, bälkım, ömırden ornyn jaŋylmai tauyp, biıkterden körınuıne Ädıl aǧanyŋ jan-jaqty qasietterımen bırge jaratqanǧa jaǧymdy, şynaiy mūsylmanǧa tän körkem de saliqaly mınezı äser etken-au dep oilaimyn. Respublikadaǧy maŋdaialdy oqu oryndarynda rektorlyq qyzmetterın atamaǧanda, Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ deputatyǧyna sailanuyna da mümkındık bergen osy mınezı bolar... Senım biıgınen şyǧa bılgen tūlǧaly azamat Ädıl Ahmetov Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlybritaniia jäne Soltüstık İrlandiia Qūrama Koroldıgındegı Tötenşe jäne Ökılettı Elşısı (sonymen qatar İrlandiia Respublikasyndaǧy, Norvegiia jäne Şvesiia Koroldıkterındegı) qyzmetıne taǧaiyndaldy. «Eldestırmek-elşıden», memleketımızdıŋ, Prezidentımızdıŋ sarabdal saiasatynyŋ şeteldegı bet-beinesı boldy. Diplomatiia salasynda elımızge şarapatyn tigızgen maŋyzdy ıs-şaralardyŋ ūiymdastyruşylyq mäselelerımen ainalysty. Jauapkerşılık jügın abyroimen köterdı. «Köp jasaǧannan emes, köptı körgennen sūra» degen söz bar. Biık qyzmetterde jürıp kökeiıne tüigenınınŋ keiıngıge tälım bolsyn dep qaǧazǧa tüsıre berdı. Avtordyŋ negızgı salasy filologiia bolsa da, san salada qadau-qadau oi aityp, batyl tūjyrymdar jasalǧan, älem deŋgeiındegı kemeŋgerler men aldyŋǧy qatarly alpauyt memleketterdıŋ geosaiasi kelbetterıne saraptama jasalǧan «Ǧasyr ǧibraty» kıtabyn oqulyq retınde paidalansaq halyqaralyq qatynastar, ekonomika salasynda bılım aluşy jastarǧa bererı köp eŋbek bolatyny anyq.
Ädıl aǧanyŋ taǧy bır tamsandyrar qasietı – qai kezde bolsa da tynbai ünemı ızdenıs üstınde jüretındıgı. Uaqyt qadırın bıletın sanasy sergek qajyrly parasat iesı bır künın de bekerge ötkızgısı kelmeidı. Oǧan dälel – üstımızdegı jyldyŋ "Jyl kıtaby" retınde jalpyhalyqtyq oquǧa «Bır el – bır kıtap» aksiiasy ūsynǧan Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ tärjımasymen jaryq körgen Agata Kristidıŋ detiktiv janryndaǧy «Ǧaiyp bolǧan million» atty kıtaby. Aituǧa oŋai bolǧanymen körkem audarma jasau ülken şeberlık pen köz maiyn, tözımdılıktı talap etetın eŋbek. Tılı, dılı bölek, böten eldıŋ dünietanymyn, bolmysyn qazaq jūrtynyŋ qabyldauyna döp keltırıp, sättı audarma jasau naǧyz bilingvtıŋ ǧana qolynan keledı.
Bügınde seksennıŋ seŋgırıne aiaq basqan Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ säulelı ǧūmyry, eŋbek joly, şyqqan biıgı kökırek közı oiau, boiküiezdıkten ada kez kelgen jan üşın tyŋ serpın berer, tüisıngennıŋ tomaǧasyn sypyryp biıkterge şyrqatar maǧynaly ǧūmyr. Tanysyp otyryp janyŋ süisınedı! Bır jyly da beker ötpegen, otbasyna da, Otanyna da qajet tūlǧa bola bılgen, şetteu körmegen ne degen sarqylmaityn quat közı deseŋşı! Bälkım jastaiynan qasiettı qara sözdıŋ baqqa da, sorǧa da sebepker qadırın, «tas jaratyn, bolmasa bas jaratyn» qūdıretın jete bılgen şyǧar. Bälkım dana Abai aitqandai «Estılerdıŋ aitqan sözderın eskerıp jürıp estı bolǧan» kısılıgınen şyǧar. Qalai bolǧanda da Ädıl aǧany osy därejege jetkızgen – «ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jüregı». Mıne, «Tolyq adamnyŋ» formulasy!..
Osyndai säulelı ızımen jön sıltep jürgen «ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürektı» bıregei ziialy tūlǧalarymyzdyŋ bırı – köŋılıne jiǧan-tergenı keiıngıge nūsqa, ūlt bolaşaǧynyŋ tıregı jastarǧa tigızer şarapaty mol ūlaǧatty ūstaz, Resei jäne Qazaqstan Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiialarynyŋ akademigı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy diplomatiialyq qyzmetınıŋ eŋbek sıŋırgen qyzmetkerı, “Qūrmet” jäne bırınşı drejelı “Barys” ordenınıŋ iegerı memlekettık qairatker - Ädıl Qūrmanjanūly Ahmetov.
Ädıl aǧanyŋ ömır joly «Aqyryn jürıp, anyq bas, eŋbegıŋ ketpes dalaǧa» degen dana Abai sözındegıdei tynymsyz adal eŋbektıŋ önegelı nūsqasy desek dūrys bolar. Sondyqtan da Ädıl aǧadai tūlǧa jönınde «äp» dep qalam terbegennen dana Abaidyŋ tereŋ maǧynaly söz iırımderı tılımızge özı-aq orala berdı jäne būl beker emes.
Ǧalymnyŋ ömırbaianyna üŋılseŋız segız qyrly, bır syrly tūlǧanyŋ jan-jaqty ızdenısı men halyq qajetıne jaraǧan belsendı qyzmetınıŋ jarqyn nätijesın köresız. Der uaǧynda tiıstı jerınde bola bılgen Ädıl aǧa jüz paiyz jüzege asqan, «menıŋ jyldarym – menıŋ bailyǧym» dep senımdı aita alatyn şuaqty ǧūmyr iesı. Al mūndai nyǧmet barşa pendege teŋ bölınbegen. Asyly, adamnyŋ düniege kelgen soŋ, kırıpış bolyp, sol dünienıŋ ketıgıne qalanǧany naǧyz adami baqytyn tapqany eken. Būl tūrǧydan kelgende Ädıl aǧa - joly bolǧan jan. Aǧanyŋ qyzdyŋ jiǧan jügındei, şaşauy joq ömır jolyna qarasaŋyz bärı op-oŋai bola salǧandai jūp-jūmyr. Bıraq ömır tolqynan būrymdai öru üşın qanşa ızdenıs, şarşauly künder men qanşa ūiqysyz tünder ötkenın tek Ädıl Qūrmanjanūly ǧana bıledı. Ömırde, qyzmette, jalpy tırşılıkte biıkterge köterılu mülde oŋai emes, al sol şyqqan biıgıŋdı saqtap qalu - tıpten qiyn. Alaida Ädıl aǧanyŋ san qyrly säule şaşqan gauhar tasynyŋ jarqylyndai ǧūmyr daŋǧylynda toqyrau baiqamaisyz.
«Egerde estı kısılerdıŋ qatarynda bolǧyŋ kelse, künınde bır märtebe, bolmasa jūmasynda bır, eŋ bolmasa aiynda bır, özıŋnen özıŋ esep al!» deitın söz de Hakım Abaidıkı. Sol sekıldı Ädıl aǧanyŋ ärbır jazǧan eŋbegı belgılı bır jürıp ötken uaqytynyŋ esebı sekıldı. Tūnyq oilar men sony soqpaqtarǧa jetelep, bırınen bırı ötken salmaqty tüiınder tüiıp otyrady. Būl sözımızge qoǧam qairatkerınıŋ qalamynan şyqqan barşa eŋbegı dälel. Aǧanyŋ är eŋbegı - bır töbe. Atqarǧan qyzmetınen, qyzmet babymen barǧan jerınen ūltyna paidasy tier bır sabaq jıptei bolsa da ūlaǧatyn ılıp keluge tyrysady. Tılı tek ǧylymi ortaǧa ǧana emes, köpşılıktıŋ de kökeiıne qonymdy, jatyq.Türkılık tıl ǧylymyna oisaŋ üles qosyp kele jatqan Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ qairatkerlıkke ūlasqan ömır joly men ǧylymǧa degen qadamy qalai bastaldy? Säbilık şaǧy Ūly Otan soǧysymen tūspa-tūs kelgen, äkesı soǧys örtınen qaita oralmaǧan bala Ädıl jan düniesındegı talpynǧan aq qūstyŋ qanatyna otyryp sonau-sonau biıkterge samǧar edı. Jetkenşektıŋ jüirık qiialy Hantäŋırıden quat alar edı. Bolat pyşaq qyn tübınde jatpaidy, anasynyŋ aq batasymen arman jolyna attandy. "Bataly er arymas", 1963 jyly Almaty şetel tılderı institutyn aǧylşyn jäne qazaq tılderı mamandyqtary boiynşa üzdık tämamdaǧannan keiın qyran janar alǧyr jıgıt sonda oqytuşy qyzmetıne qaldyryldy. Közı qaraqty ūstazdary şäkırtterınıŋ qarymyn sezgen bolar... Atalmyş instituttyŋ qatardaǧy mūǧalımı, aspiranty boldy, jügırıp jürıp eŋbek ettı, pısıp-şirady, ösıp-öngen otbasyn qūrdy. Jūldyzy jarqyraǧan ärbır azamattyŋ artynda qairatyn demep myqty jūbaiy tūrady ǧoi, Allanyŋ bergen nesıbesı bolar, mamandyq taŋdauda qatelespegen Ädıl aǧa jar taŋdauda da jaŋylyspaǧan eken. 1973 jyly qazaq filologiiasy salasyndaǧy tyrnaqaldy ırgelı eŋbegı «Qazaq tılındegı tabu men evfemizmder» taqyrybyn kandidattyq jūmys retınde abyroimen qorǧap şyqty. Bıraq ǧylymǧa jaŋa türen salǧan jas ǧalymnyŋ ızdenısı mūnymen toqtap qalmady. Izdenımpaz köŋıl tükpırınde şeşımın tabuy tiıs köptegen sūraqtar boi köterıp, tynjysyn türtıp, mazasyn aldy. Bır mezgılde bırneşe närsenı qamtyp jüru aǧanyŋ tuǧan jūldyzyna tän sipat älde Hantäŋırıge qarap ösken tau balasyna qonǧan qasiet pe, oqytuşy, dosent, professor, dekan orynbasary, dekany, oqu ısı jönındegı prorektory jäne rektory qyzmetterın atqarǧan qarbalas jyldardyŋ özınde ǧylymdy qosa alyp jürdı. Tabiǧatynan aŋǧarympaz, tılge qatysty dünielerge degen qyzyǧuşylyǧy men ızdengıştıgı basym Ädıl Qūrmanjanūly qyzmetke aldanyp qalamyn doǧaryp qoia saluǧa beiıldı de emes edı.
Tūlǧalyq bolmysy san qyrly ömır joldarynda şar bolattai qairalǧan Ädıl aǧada keremet bır basymdyq bar, ol üş tıldı jetık meŋgergendıgı. Däl osy basymdyq onyŋ jasampaz taǧdyryna, ǧylymi ızdenıs barysynda qanatyn keŋ jazyp ūşuyna oŋ yqpalyn tigızgenın basa aityp ötuımız kerek şyǧar. «Bır tıl bılgen bır adam, ekı tıl bılgen ekı adam», äsırese 1990-992-jyldary Amerikanyŋ Arizona ştatyndaǧy Almatymen bauyrlas Tuson qalasynda uäkıldık qyzmette bolǧan kezeŋderınde erınbei-jalyqpai tamyry tereŋge jaiylǧan türkı tūqymynyŋ sol jaqtaǧy köne ūrpaqtary ündısterdıŋ tılındegı, qasietterındegı türkılık belgılerı jönınde köptegen maǧlūmattar tızbeledı. Kıtaphanadan, amerikalyq zertteuşılerdıŋ eŋbekterınen qajettı aqparattar saraptady, tıldık jaǧyn aitpaǧanda tıptı antropologiialyq tūrǧydan da dälelder jinaqtady. Sol jyldary «Halyq keŋesı» gazetınıŋ ştattan tys tılşısı qyzmetın qosa atqardy. Diırmennıŋ tasyndai şyr ainalǧan qarbalas arasynda qoly qalt etse kökeiıne tüigen, özın qyzyqtyrǧan närselerdı maqala retınde türtıp qoiatyn.Marjan tergendei jinaǧan aiqyn dälelderı men aiǧaqtary 1995 jyly kürdelı doktorlyq zertteuge ūlasyp, nätijesı «Türkı tılderındegı tabu men evfemizmder» atty monografiia bolyp jaryq kördı (1995, 2016). Auqymdy eŋbekte ǧalym türkı älemımen qosa özge de örkeniettegı baǧaly derekterdı zerdelep, türkılık dünietanym kökjiegınıŋ äldeqaida keŋ ekendıgın däleldei tüsedı. Etnografiia, tıl mädenietı, etnopsihologiia, sosiolingvistika, psiholingvistika sekıldı ǧylymnyŋ bırneşe salasyn bır arnada bırıktırıp zertteidı. Izınen ergen bolaşaq zertteuşıler üşın türkı tılderınıŋ özındık kommunikativtık, ūlttyq diskurs, pragmatika erekşelıkterı sekıldı ızdenısterge jol sıltedı. Qai qyrynan qarasa da sözdıŋ tylsymy men qūdıretın, söz qadırın tereŋ tüisıngısı kelgen közı qaraqty oqyrman osy eŋbekten köp taǧylym alǧany sözsız. Är oiy aiqyn, taiǧa taŋba basqandai, är söilem jüie-jüiesımen qyzyǧuşylyq tanytqan oqyrmanyn erkınen tys jetektep alyp ketedı. Daryndy adam barlyq jaǧynan da qarymdy, jüirık qalam iesı Ädıl Qūrmanjanūly sol jyly Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı ärı osy Odaqtyŋ Beiımbet Mailin atyndaǧy syilyǧynyŋ jüldegerı atandy.
Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ jäne bır sübelı eŋbegı «Aziia-Beringiia-Amerika nemese amerikalyq «ündısterdıŋ» aziialyq tegı» (2003) türkıtanu ǧylymyna qosylǧan jaŋalyq boldy. «Ündıster» sözın tyrnaqşaǧa alyp jazuynyŋ özınde de tereŋ mänıs bar. Amerikalyq ündısterdıŋ tübı Altaidan şyqqandyǧyn sendıre otyryp däleldeidı. Jasy kışı bolsa da üzeŋgıles dosy belgılı jazuşy, jurnalist, ǧalym U.Qalijanmen bır sūhbatynda «Ekı myŋnan astam tıl men dialektısı bar ündısterdıŋ tılın qazaq filologiiasy derbes zertteuge tiıs. Sonda bız türkı mädenietınıŋ, onyŋ ışınde qazaq mädenietınıŋ ejelgı ūlttar qatarynda damyp otyrǧandyǧynyŋ dälelın tabamyz», - dep kesek oi tastaǧan eken. Aituly eŋbek jönınde R.Nūrǧali, Ä.Derbısälı jäne özge de joǧary därejelı tılşı ǧalymdar oŋ baǧasyn berıp, kıtapqa saliqaly taldau jasap, ızgı pıkırlerın bıldırdı. Ǧalym ärı belgılı qalamger B. Omarūly: «... Qaşanda tyŋ pıkır, özgeşe oi aityp jürgen zerdelı zertteuşı būl joly da sanadaǧy seŋdı būzyp, aǧysqa qarsy qūlaş ūryp otyr», - dep atap ötedı. Belgılı qoǧam qairatkerı U.Qalijan «Egemen Qazaqstan» gazetınde jaryq körgen «Ädıl älemı» atty maqalasynda «Ol tılşı ǧana emes, älem örkenietınıŋ tamyrşysy. Türkı älemınıŋ syr sandyǧyn aşu arqyly Ädekeŋ qazaqtyŋ ızın kesedı, joǧalǧan tarihynyŋ soqpaqtaryn, arnalaryn tabady», -dep şyn baǧasyn beredı.Şynaiy maŋyzdylyǧy bolar, būl eŋbek patşa köŋıl köpşılıkke tez tarady. Eger beinettenıp, janyŋdy salyp ızdenıp jazǧan haty şaŋ basyp sörelerde jatyp qalmai oqyrmanyn tapsa, joǧary baǧalansa ol ǧalymnyŋ baqyty emes pe? Şabysyna şabys qosyp, qūlşynysyn arttyrmai ma? Sözımızdıŋ dälelı retınde «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısıne bergen bergen sūhbatta ǧalym: - Qazır «Vikingterdıŋ ızımen» degen ǧylymi-gipotezalyq kıtap jazu üstındemın. Mūnyŋ basty sebebı mynada: tek qana aǧylşyn-saksondyqtar ǧana emes, tılderı german tobyna kıretın Skandinaviia halyqtarynyŋ da tüpkı tegı saqtardan bastau alatyny bügıngı taŋda anyq baiqala bastady, - dep ǧylymi ortany eleŋ etkızer aqparattyŋ şetın şyǧarady.
Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ jazu stilı jeŋıl, sanaǧa oŋai sıŋedı. Şūbalaŋqylyǧy joq, sözı qūnarly, baiandalatyn dünienıŋ bärı de jandanyp, elttırıp qoia beredı. Üiretedı, üirenesız, oilandyrady, oi qortasyz. Söz tüzelse, tyŋdauşy da tüzeledı eken. Nätijesınde közqarasyŋyz keŋıp, qorşaǧan ortaǧa, adamdarmen bailanysqa jaŋaşa män bere bastaisyz, ısıŋızdı, sözıŋızdı tüzeisız. Demek Ädıl aǧanyŋ ūstazdyǧy men ǧalymdyǧy bırtūtas düniege ainalyp, kemeldıkke qol sozǧany ǧoi. Būl ömır özı ūştaǧan, şyŋdaǧan şymyr tūlǧanyŋ bır qyry ǧana.
Ǧalym jazǧan eŋbekterdı oi elegınen ötkızseŋız olardyŋ bırneşe arnany qamtitynyn baiqaisyz. Alǧaşqysy - türkı älemıne tiesılı qyryqqa juyq halyqtyŋ yrym-tyiymdary bolsa, keiıngısı– ekı myŋ dialektte söileitın amerikalyq ündısterdıŋ türkı halyqtarymen tuystyǧy. Üşınşısı– jahandyq geosaiasat salasy.
Osy üşınşı baǧytty arqau etken «Ǧasyr ǧibraty» (2018) atty tuyndysy köp oiǧa jeteleidı. Atam qazaq «Elu jylda - el jaŋa, jüz jylda - qazan» deidı. Adamzatqa jüz jyl qandai ǧibrat berdı? Geosaiasi özgerıster men ekonomikalyq qaqpaqyldar synaǧynan sürınbei ötkender kımder? Tarih sahnasynda qazaq öz köşın qalai tüzedı? Qai baǧdardy betke alyp baramyz?
Älem toqtausyz qūbylyp, qūndylyqtar özgerude. Bıraq qūldyramauy tiıs bır närse bar. Ol – adamzattyŋ parasat biıgı. Būl tuyndysynyŋ alǧaşqy tarauynda avtor älem tanyǧan tarihi tūlǧalardyŋ insandyq sapany jetıldırude pragmatizm qaǧidasyndaǧy saf oilaryn, sana qūbylystaryn parasat süzgısınde paryqtaidy. Oqyrmany üşın ızgı qasietterınıŋ kemeldenıp, ruhani biıktep örkendep-ösuıne qajet daǧdylardy astyn syza otyryp atap körsetedı. Al endı şet jūrttyq aqyldylar aitqan ūlyq oilardyŋ ūlttyq bolmysymyzdaǧy körınısterı qandai degen saualǧa jauap retınde Ūly Abaiǧa jol sılteidı. Ädemdık örkeniette «…51 kıtapqa jük bolatyn, ögelerden süzıp alǧan kemeŋgerlık pen danyşpandyqtyŋ ozyq ülgılerınıŋ bärı öz mädenietımızdıŋ tūŋǧiyq Tynyq mqhity Ūly Abaidyŋ tarynyŋ qauyzyndai ǧana jyr joldarynda tūr», - dep tūjyrymdaidy. Ūlttyq bolmysymyzdy saqtap, etek-jeŋımızdı jinap, Abai aitqan «bes asyl ıske» ūmtylyp, «bes dūşpannan» jüregımız ben boiymyzdy saqtatasaq ruh qūndylyqtaryn jetıldırgenımız. Ruhy biık jūrt materialdyq qūndylyqtar qūldyǧyna ketpei kerısınşe ony ruh qyzmetıne jegedı. Demek qazaq älemınıŋ örkenietten oiyp alar orny bar.
Saiasattyŋ qainaǧan qara qazanynda «bolmysty tūrmys bileidı» degen qaǧidaǧa negızdelgen alpauyt memleketterdıŋ aryny qatty. Dopşa qaǧyp älemdık ekonomikanyŋ esepşotyn satyrlatyp jıberedı. Sondyqtan damu jolyna tüsken memleketımızdıŋ buyny beku üşın jan-jaǧymyzda ne bolyp jatqanynyn sarammannan ötkızıp, bet būratyn qūbylamyzdy aiqyndap alǧan jön. «Ǧasyr ǧibraty» kıtabyn oqi otyryp közı qaraqty oqyrman Ūly dala elı Qazaqstannyŋ jahandyq geosaiasattaǧy bäsekege qabılettı dara jolynyŋ baǧytyn özı-aq baǧamdap, anyqtap otyrady. Osy tūrǧyda Ädıl Qūrmanjanūly qazaqtyŋ «Bıreu ölmei bıreuge kün joq» degen mätelıne säikes keletın ekonomika salasynan Nobel syilyǧynyŋ laureaty Pol Krugmannnyŋ «...bır adamnyŋ şyǧyny – ekınşı adamnyŋ tabysyna ainalatyny belgılı» degen pıkırın ortaǧa tastaidy. Jas memleketımız azulylardyŋ tabysyna ainalmau üşın ozyq elderdıŋ keibır tozyq tūstarynan da, bızge tiımsız būryştarynan da saq boluymyz qajet ekenın aŋǧartady
Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ 2009-2013 jyldar aralyǧynda Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymynyŋ (EQYŪ) Is basyndaǧy töraǧasynyŋ Mūsylmandardy kemsıtu men şettetumen küres jönındegı jeke uäkılı bolyp atqarǧan qyzmetı osy kıtaptyŋ «Mūsylman älemı» taqyrypty üşınşı bölımınde körınıs tabady. Mūnda qairatker aǧa bylai dep jazady: «İslam dını men özge dınder arasyndaǧy qaişylyqty joiudyŋ taǧy bır mümkındıgı....mämılegerşılık şeberlık, jyly söz. «Jyly-jyly söileseŋ, jylan ınınen şyǧady» nemese «Jaqsy söz – jarym yrys» degen ataly sözder eşqaşan mänın joǧaltpaidy» Mūsylmanşylyqta betke tık aita saludy dūrys körmeidı. Ūlyq bolsyn, meilı kışık bolsyn, söilegen sözı adamnyŋ aqyl-parasaty men ışkı jandüniesınen habar beredı ǧoi, köptı körgen Ädıl aǧanyŋ mınezınde mäiındık bar. Adamnyŋ mınezınıŋ taǧdyryna yqpaly mol, bälkım, ömırden ornyn jaŋylmai tauyp, biıkterden körınuıne Ädıl aǧanyŋ jan-jaqty qasietterımen bırge jaratqanǧa jaǧymdy, şynaiy mūsylmanǧa tän körkem de saliqaly mınezı äser etken-au dep oilaimyn. Respublikadaǧy maŋdaialdy oqu oryndarynda rektorlyq qyzmetterın atamaǧanda, Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Senatynyŋ deputatyǧyna sailanuyna da mümkındık bergen osy mınezı bolar... Senım biıgınen şyǧa bılgen tūlǧaly azamat Ädıl Ahmetov Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlybritaniia jäne Soltüstık İrlandiia Qūrama Koroldıgındegı Tötenşe jäne Ökılettı Elşısı (sonymen qatar İrlandiia Respublikasyndaǧy, Norvegiia jäne Şvesiia Koroldıkterındegı) qyzmetıne taǧaiyndaldy. «Eldestırmek-elşıden», memleketımızdıŋ, Prezidentımızdıŋ sarabdal saiasatynyŋ şeteldegı bet-beinesı boldy. Diplomatiia salasynda elımızge şarapatyn tigızgen maŋyzdy ıs-şaralardyŋ ūiymdastyruşylyq mäselelerımen ainalysty. Jauapkerşılık jügın abyroimen köterdı. «Köp jasaǧannan emes, köptı körgennen sūra» degen söz bar. Biık qyzmetterde jürıp kökeiıne tüigenınınŋ keiıngıge tälım bolsyn dep qaǧazǧa tüsıre berdı. Avtordyŋ negızgı salasy filologiia bolsa da, san salada qadau-qadau oi aityp, batyl tūjyrymdar jasalǧan, älem deŋgeiındegı kemeŋgerler men aldyŋǧy qatarly alpauyt memleketterdıŋ geosaiasi kelbetterıne saraptama jasalǧan «Ǧasyr ǧibraty» kıtabyn oqulyq retınde paidalansaq halyqaralyq qatynastar, ekonomika salasynda bılım aluşy jastarǧa bererı köp eŋbek bolatyny anyq.
Ädıl aǧanyŋ taǧy bır tamsandyrar qasietı – qai kezde bolsa da tynbai ünemı ızdenıs üstınde jüretındıgı. Uaqyt qadırın bıletın sanasy sergek qajyrly parasat iesı bır künın de bekerge ötkızgısı kelmeidı. Oǧan dälel – üstımızdegı jyldyŋ "Jyl kıtaby" retınde jalpyhalyqtyq oquǧa «Bır el – bır kıtap» aksiiasy ūsynǧan Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ tärjımasymen jaryq körgen Agata Kristidıŋ detiktiv janryndaǧy «Ǧaiyp bolǧan million» atty kıtaby. Aituǧa oŋai bolǧanymen körkem audarma jasau ülken şeberlık pen köz maiyn, tözımdılıktı talap etetın eŋbek. Tılı, dılı bölek, böten eldıŋ dünietanymyn, bolmysyn qazaq jūrtynyŋ qabyldauyna döp keltırıp, sättı audarma jasau naǧyz bilingvtıŋ ǧana qolynan keledı.
Bügınde seksennıŋ seŋgırıne aiaq basqan Ädıl Qūrmanjanūlynyŋ säulelı ǧūmyry, eŋbek joly, şyqqan biıgı kökırek közı oiau, boiküiezdıkten ada kez kelgen jan üşın tyŋ serpın berer, tüisıngennıŋ tomaǧasyn sypyryp biıkterge şyrqatar maǧynaly ǧūmyr. Tanysyp otyryp janyŋ süisınedı! Bır jyly da beker ötpegen, otbasyna da, Otanyna da qajet tūlǧa bola bılgen, şetteu körmegen ne degen sarqylmaityn quat közı deseŋşı! Bälkım jastaiynan qasiettı qara sözdıŋ baqqa da, sorǧa da sebepker qadırın, «tas jaratyn, bolmasa bas jaratyn» qūdıretın jete bılgen şyǧar. Bälkım dana Abai aitqandai «Estılerdıŋ aitqan sözderın eskerıp jürıp estı bolǧan» kısılıgınen şyǧar. Qalai bolǧanda da Ädıl aǧany osy därejege jetkızgen – «ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jüregı». Mıne, «Tolyq adamnyŋ» formulasy!..
Şärbat Arzyqūlqyzy NŪRMYŞEVA,
f.ǧ.k., qauymdast. prof.,
Abylai han atyndaǧy Qazaq halyqaralyq qatynastar
jäne älem tılderı universitetı,
Ūqsas jaŋalyqtar
