Biyl qaraşada Abai Qūnanbaiūlynyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiınde Abai ǧylymi-mädeni ortalyǧy aşyldy. Abai muzeiınıŋ ışınen Abai ortalyǧynyŋ aşyluy bırşama saual tuyndatqan. Sol sūraqtardy muzei direktoryna qoidyq.
Abaidyŋ mūrasyn keler ūrpaqqa jetkızudı maqsat tūtqan ortalyqtyŋ ospary köp. Būl turaly muzei basşysy Ūlan Saǧadiev «Adyrna» ūlttyq portalynda bergen sūhbatynda aityp berdı.
- Abai atyndaǧy ǧylymi-mädeni ortalyqtyŋ aşyluy jönınde tolyq aqparat bere ketseŋız. Abai muzeiınen Abai ortalyǧyn aşu üi ışınen üi tıgu emes pe? Ortalyqtyŋ negızgı maqsaty men missiiasy qandai?
- Abaidyŋ «Jidebai-Börılı memlekettık muzei-qoryǧy – qazaq dalasynda aşylǧan alǧaşqy ädebi-memorialdardyŋ bırı. Bügınde respublika kölemınde Abai mūrasyn nasihattap kele jatqan aituly mädeniet oşaqtarynŋ negızgısı desek artyq emes. Ötken ǧasyrdyŋ orta şenınen bastap ūlt ziailylary Mūhtar Äuezov, Qaiym Mūhamedhanov, Ärham Ysqaqov syndy tarihi tūlǧalardyŋ bastamasymen boi tüzedı. Tūŋǧyş muzei qonaqtaryn 1940 jyly 16 qazannan bastap qabyldai bastaǧan. Qazırgı taŋda qūramynda Semei qalasy jäne Abai, Maqanşy audandaryndaǧy oryn tepken on muzeidıŋ basyn bırıktırıp otyrǧan ǧylym ordasy.
Atap aitar bolsaq Semeidegeı Bas ǧimarat, «Alaş arystary Mūhtar Äuezov», muzeiı, Börılıdegı Mūhtar Äuezov muzei-üiı, Jidebaidaǧy Abaidyŋ muzei-üiı, Şäkärımnıŋ Saiat qorasy muzeiı, «Şejırelı Şyŋǧystau» muzeiı, Qarauyldaǧy Kämen Orazalin muzei-üiı, Maqanşydaǧy Äset Naimanbaiūlynyŋ muzeiı, Taqyrdaǧy Kökbai Janataiūlynyŋ muzeiı jäne Qūndyzdydaǧy Şäkır Äbenūlynyŋ muzeiılerı Abai jäne onyŋ tuystyq, şyǧarmaşylyq ainalasyn aidai älemge äigılep keledı.
Prezidentımız Qasym-Jomart Kemelūly «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» jäne «Abai – ruhani reformator» baǧdarlamalyq maqalalarynda «Ūly Abai – bızdıŋ elımızdıŋ maqtanyşy ǧana emes, älemdık deŋgeidegı kemeŋger. Ol – qazaqtyŋ jan-düniesınıŋ tūŋǧiyǧyna boilaǧan dara tūlǧa,- dei kele. - Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiıne erekşe köŋıl bölıp, ǧylymi-tanymdyq jūmystarmen ainalysatyn ortalyqqa ainaldyru kerek,» - dep atap körsetken bolatyn.
Memleket basşysynyŋ tapsyrmasymen Semei qalasyndaǧy Bas muzeide Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiyna orai jaŋa ekspozisiia bügıngı zaman talabyna sai jasaqtaldy. Muzei keşenınıŋ bır ǧimaraty «Abaitanu» ortalyǧy bolyp jūmys ıstep keledı. Mūnda «Abaitanu» zaly, beineleu öner tuyndylary galereiasy jäne körmeler zaly ornalasqan. Būl ortalyqta 25 oryndyq kışı mäjılıs zaly bar. Galereia zalynda muzei qoryndaǧy beineleu öner tuyndylarynan josparǧa säikes arnaiy taqyryptarmen körmeler ūiymdastyrylyp, auysyp tūrady. Elımızdıŋ, öŋırımızdıŋ suretşılerınıŋ jeke körmelerı de ūiymdastyrylady.
«Abaitanu» zalynda ärtürlı şaralar, döŋgelek üstel mäjılısterı ötkızıledı. Onda joǧarǧy oqu oryndarynyŋ studentterı men mektep oquşylaryna arnalǧan arnaiy «Abaitanu» sabaqtary ötkızılude.
Osy oraida Abai atyndaǧy qazaq Ūlttyq pedagogikalyq universitetı muzei bazasynda Abai atyndaǧy ǧylymi-mädeni ortalyǧyn aşyp, materialdy-tehnikalyq bazasyn nyǧaityp, abaitanuǧa qatysty qosymşa aqparattyq materialdarmen, kıtaptarmen tolyqtyrdy.
Biyl mamyr aiynda Abai muzeiı jäne Abai atyndaǧy qazaq Ūlttyq pedagogikalyq universitetı arasyndaǧy şyǧarmaşylyq yntymaqtastyq bailanys aiasynda «Abai mūrasy jäne zamanaui muzei: tanym, bılım-ǧylym jäne tärbie toǧysy» taqyrybyndaǧy döŋgelek üstel ötken bolatyn. Şara barysynda Abai universitetı arnaiy ǧylymi-ädıstemelık kabinet aşudy josparlaǧany turaly aitylǧan edı. 2024 jyldyŋ 19 qaraşasynda osy ortalyqtyŋ saltanatty aşylu räsımı öttı.
Ortalyqtyŋ aşyluyna orai Mädeniet jäne aqparat ministrı Aida Balaevanyŋ, Ǧylym jäne joǧary bılım ministrı Saiasat Nūrbektıŋ qūttyqtau hattary tabystaldy.
Aşylu saltanatyna Mädeniet jäne aqparat ministrınıŋ keŋesşısı Şerhan Talap, Abai oblysy äkımınıŋ orynbasary Jasūlan Särsebaev, Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ basqarma töraǧasy, rektory Bolat Tılep, Semei qalasynyŋ Şäkärım atyndaǧy universitetınıŋ basqarma töraǧasy, rektory Duman Orynbekov, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janyndaǧy Abai akademiiasy basşysy Jandos Äubäkır jäne bırqatar tanymal ǧalymdar, belgılı qoǧam jäne memleket qairatkerlerı, Abai öŋırınıŋ ziialy qauymy, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ ökılderı qatysty.
Abai atyndaǧy ǧylymi-ädıstemelık ortalyqty aşudyŋ maqsaty – Abai universitetı, Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık qoryq-muzeiı, «Abaitanu akademiiasy» ǧylymi-zertteu instituty arasyndaǧy yntymaqtastyqty keŋeitu, muzeimen şetelderdegı Abai ortalyqtary arasyndaǧy bailanysty nyǧaitu, Abai mūrasyn jastar arasynda nasihattaudyŋ innovasiialyq formalaryn aiqyndau.
Sondai-aq, Abai ılımı arqyly bılım aluşylarǧa tärbie beru, onyŋ şyǧarmalary men «Tolyq adam» ılımın ǧylymi-ädıstemelık tūrǧydan nasihattau, jahandanu jaǧdaiynda zamanaui muzeidıŋ mümkındıkterın jas ūrpaqtyŋ bılım-ǧylym, tärbie-tanym prosesınde tiımdı qoldanudyŋ joldaryn ızdestıru, muzeige keluşıler sanyn arttyru üşın jaŋa ädıstemelık tetıkterdı qalyptastyruǧa yqpal etu, ölketanu baǧyttaǧy mädeni turizmdı damytu, Abai muzeiı men Abai universitetınıŋ ǧylymi-yntymaqtastyq bailanys kökjiegın keŋeitu mındetterı qoiylǧan.
Būl ortalyq ūly tūlǧanyŋ mūrasyn zertteu, saqtau jäne bolaşaq ūrpaqqa jetkızu maqsatynda jūmys ısteitın bolady. Bastysy keler ūrpaq Abai mūrasyn ūmyt qaldyrmasa deimız.
- Ǧylymi-mädeni ortalyqtyŋ jūmysy qandai baǧyttarǧa negızdelgen?
- Ǧylymi-mädeni ortalyq jūmysynyŋ negızgı baǧyttary boiynşa abaitanuǧa qatysty barlyq şaralar ary qarai jalǧasa beredı. Mūnda taqyryptyq körmeler ūiymdastyru, ǧylymi-tanymdyq basqosular men mädeni-köpşılık şaralar, därıster, bılım saiystar ötkızudı josparǧa alyp otyrmyz.
Mysaly, nauryz aiy kezınde dästürlı türde «Mektep baǧdarlamasyndaǧy «Abaitanu» kursyn oqytu» taqyrybynda mektep ūstazdaryna arnalǧan seminar ötkızılıp keledı. Būl seminarǧa «Abaitanu» kursyn ötkızetın ūstazdar, «Abaitanu» pänı oqulyǧynyŋ avtorlary, ǧalymdar qatysyp, öz täjıribelerımen bölısedı. Alǧaşynda Semei qalasynyŋ mektepterınıŋ ūstazdary qatysatyn bolsa, soŋǧy ekı jylda oblystyq deŋgeide ötkızıldı. Sonymen qatar «Abaidy oqy, taŋyrqa», «Şäkärım danalyǧy», «Mūhtar mūrasy – adamzat qazynasy» atty mektep oquşylaryna arnalǧan dästürlı saiystarymyz da bar. Mūndai saiystar är türlı jastaǧy qatysuşylarǧa arnalǧan. Mäselen «Äsempaz bolma ärnege» saiysy 4-5 jastaǧy baldyrǧandarǧa arnalǧan. Sondai-aq, studentterge, memlekettık qyzmetşılerge, mädeni mekeme qyzmetkerlerıne arnalǧan türlı saiystar men kvest, kviz oiyndary da bar.
Sonymen qatar muzei qorynda saqtalǧan qoljazbalar men kıtaptar zerttelıp, arnaiy basylymdar daiyndau da ünemı nazarda. Muzeidıŋ şyǧarmaşylyq qūramyndaǧy qyzmetkerlerdıŋ jeke zertteu taqyryptary bar. Jyl boiy är qyzmetker öz taqyryby aiasynda zertteuler jürgızıp, maqala jazyp, baiandamalar daiyndaidy. Ol jūmystaryn oqu oryndaryndaǧy ǧalymdar, zertteuşılermen bırlese jürgızedı.
Muzeiımızdıŋ negızgı atqaratyn qyzmetı – Abai, Şäkärım, M.Äuezov jäne Abaidyŋ şäkırterınıŋ mūrasyn nasihattau. Būl jūmys sonau 1940 jyldan bastap bügıngı künge deiın tolastaǧan emes.
- Ǧylymi ortalyq qyzmetkerlerın aita ketseŋız. Abai mūrasyn zertteuge kımder qatysady?
- Atalǧan ǧylymi-mädeni ortalyqtyŋ jeke qyzmetkerlerı qarastyrylmaǧan. Muzeidegı ǧylymi qūram tıkelei osy qyzmetpen ainalysady degen oidamyz. Sebebı, aldaǧy uaqytta ötkızıletın ǧylymi-tanymdyq baǧyttaǧy şaralardy muzei qyzmetkerlerı özderınıŋ zerteu taqyryby negızınde aiasyn keŋeitıp otyrady.
Muzei elımızdıŋ köptegen oqu oryndarymen, şyǧarmaşylyq ortalyqtarmen, muzeilermen şyǧarmaşylyq, yntymaqtastyq memorandumdar aiasynda bırlese jūmys ıstep keledı. Atap ötsek, QR Ǧylym akademiiasynyŋ M.Äuezov atyndaǧy ädebiet jäne öner instituty, Äl-Farabi atyndaǧy Ūlttyq universitet, L.Gumilev atyndaǧy Evraziia ūlttyq universitetı, Şäkärım atyndaǧy universitet jäne taǧy basqalary.
Elımızdıŋ jäne şeteldık muzeilermen, ädebi-memorialdyq muzei-qoryqtarmen bailanys ornatylǧan. Ǧylymi konferensiialarǧa qatysu, maqalalar jariialau, basylymdar daiyndau, jyljymaly körmeler ūiymdastyru jūmystaryn da aita ketkenımız jön. Qaraşa aiynyŋ basynda Tatarstanda «Qazan Kremlı» muzei-qoryǧynda bızdıŋ körmemız ūiymdastyryldy. Kelesı jyly L.N.Tolstoidyŋ «Iаsnaia Poliana» muzei-qoryǧynyŋ körmesı bızge keledı josparlap otyrmyz.
Būǧan qosa, kelesı jyly Abai Qūnanbaiūlynyŋ 180 jyldyq meretoiy qarsaŋynda Qaraqalpaqstan elındegı Berdaq atyndaǧy ädebi-memorialdyq muzeimen bırlese halyqaralyq vebinar ötkızudı josparda tūr. Atalǧan ǧylymi-tanymdyq ortalyqtaǧy multimedialyq qondyrǧylardyŋ mükındıgın paidalana otyryp, şeteldık ǧalymdardyŋ qatysuymen ǧylymi otyrys ötedı. Keŋ auqymdaǧy şaralar arqyly muzei mamandarynyŋ bılıktılıgın köteru de, QR Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı ūiymdastyratyn ǧylymi-täjribelık seminarlar men treningterdıŋ denı osy ortalyq jūmysyn jandandyrary anyq jaǧdai.
- Jastardy Abai mūrasymen tanystyru üşın qandai jūmystar atqarylmaq?
- Joǧaryda atalǧan jūmystardyŋ basym köpşılıgı jastar qauymyna baǧyttalǧan. Äsırese, ädebi kvest, kviz oiyndary jastar qauymynyŋ köŋılınen şyǧyp keledı dep aituǧa bolady. Osy oraida öŋırımızden şyǧyp, endı talantymen tanylyp kele jatqan talapty jastardyŋ muzei qabyrǧasynda tyrnaqaldy tuyndylarynyŋ tūsaukeserın ötkızu, «aşyq mikrofon» aiasynda jastardyŋ öz önerlerın ortaǧa saluy, kreativtı jastardy muzei şaralaryna tartu jūmystary ünemı jürgızılıp keledı.
Muzeidıŋ äleumettık jelıdegı paraqşalaryn qyzyqty ärı körkem etıp jürgızu qolǧa alyndy. Muzeidıŋ Instagram, Facebook, Tik Tok paraqşalary arqyly da muzei jaŋalyqtarymen qatar ärtürlı qyzyqty aqparat berılıp otyrady.
- Aityp ötkenıŋızdei, Abaidy zertteu 1940 jyldan bastap bügıngı künge deiın tolastaǧan emes. Sızdıŋşe, Abai älı de zertteudı qajet ete me?
- Älbette. Muzeige keluşı qonaqtarǧa qarap-aq Abaiǧa degen qūştarlyq, Abaidy ardaqtau bastamasy eş tolastamaityna köz jetkızuge bolady. Jyl saiyn Abaidy tanuǧa asyǧyp keletın körermender men turister qarasy qalyŋ. Ūly jazuşy Mūhtar Äuezov «Abai degen – tereŋ teŋız, alyp mūhit. Abaidy tanyǧan saiyn, onyŋ tübıne marjandaryn alu üşın süŋgi beruıŋ kerek, süŋgi beruıŋ kerek. Al men onyŋ betın ǧana qalqydym» degen eken.
Sondyqtan Abaidy tanyp-bılu, zertteu eşqaşan toqtamaidy. Är tolqyn öz Abaiyn tabuy, öz Abaiyn aşuy kerek.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
Ūqsas jaŋalyqtar
