ساتاي باتىردىڭ ءۇش دانالىعى

4717
Adyrna.kz Telegram
فوتو اشىق اقپارات كوزىنەن الىندى
فوتو اشىق اقپارات كوزىنەن الىندى

قازاق  ەلىنىڭ  جەكە تاۋەلسىز  مەملەكەت  بولۋ ءۇشىن  جاندارىن شەيىت  ەتكەن  ازاماتتارىمىزدىڭ  بىرى،  اسىلى دا  ارداقتىسى  ساكەن سەيفۋلليننىڭ:

«سىر ساندىقتى اشىق قارا،

اشىپ  قارا، سىرلاسىم.

سىم پەرنەنى  باسىپ قارا،

باسىپ  قارا، جىرلاسىن!»- دەگەن

ءبىر  شۋماق  ولەڭىندە  قانشاما سىر مەن مۇڭ تۇنىپ  تۇر  دەسەڭىزشى!

ساكەن  سول  كەزدەگى  قىزىل  يمپەريانىڭ قاندى شەڭگەلىنەن  جاسقانىپ، تەرەڭ  ويىن اشىپ  ايتا  المادى عوي. قازاق  مەملەكەتىنىڭ  ىرگەسىنىڭ  سوگىلمەۋى ، شاڭىراعىنىڭ  شايقالماۋى  ۇشىن  قانشاما  دانالارىمىز  كۇندىز-ءتۇنى تايسالماي، جاسىماي،  جاسقانباي  كۇرەستى دەسەڭىزشى! سونداي  باتىرلارىمىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى–  اتى  تاريحقا ماڭگى  وشپەستەي بولىپ  جازىلعان،  ەسىمى ەل اۋزىندا  ماڭگىگە ساقتالعان – ساتاي باتىر. مىنە، ءۇش عاسىردان  بەرى اتى  ەل اۋزىندا  ۇزىلىسسىز  ايتىلىپ  كەلەدى. «باتىردىڭ   اتى  وشپەيدى» - دەگەن  وسى ەمەس پە!؟

قازاق  سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ  ون ءبىرىنشى تومىنىڭ  373-375  بەتتەرىندە ساتاي  باتىر  تۋرالى  تاريحي دەرەك  تۇجىرىمدالىپ  جازىلعان. ودان  ارتىق كەڭەيتىپ جازۋعا  سول كەزدەگى قىزىل  يمپەريانىڭ  باسپاسوز تسەنزۋراسى  دەگەن  قۇزىرلى  ورگان  جىبەرمەيتىن  ەدى. وسى  اتالعان  ەنتسيكلوپەديانىڭ  373 بەتتەرىندە: «ۇلى ءجۇزدىڭ حانى جولبارىس  (1720-1740 ج) ءوزى بيلەگەن ۇلى ءجۇزدىڭ  قودار  بي، تولە بيلەرىمەن ، ساتاي، حانگەلدى، بولەك سىندى  باتىرلارىنىڭ  جانە  وزىنىڭ  اتىنان جازىلعان حاتىن 1733 جىلى روسسيانىڭ  يمپەراتورى اننا يۆانوۆناعا  تاپسىردى»- دەلىنگەن. ويتكەنى، جوڭعار  مەملەكەتىنىڭ  شەڭگەلىنەن  قازاق  ەلىن تولىعىمەن  تۇبەگەيلى بوساتۋ كەرەك ەدى. حاتتى  العان  روسسيا  يمپەراتورى ۇلى  جۇز  حانى  جولبارىس  پەن  ونىڭ  بيلەرى مەن  باتىرلارى قول قويعان  حاتىنا  جاۋاپ  جازادى.  وندا «1734 جىلى 20-ساۋىردە  يمپەراتور اننا يۆانوۆنا  ولاردى روسسيانىڭ قول استىنا  قابىلداۋ جونىندەگى گراموتاعا  قول قويدى» - دەلىنگەن.

روسسيا  مەملەكەتىمەن  دوستىق قارىم-قاتىناس  جازباشا  تۇردە  بەكىتىلگەن  سوڭ  قازاق  ەلىنىڭ  حاندارى  مەن  باتىرلارى  قازاق ەلىن  بيلەپ-توستەگەن  جوڭعارلاردى  قازاق جەرىنەن  تۇبەگەيلى  تازالاۋ  جونىندە ءىرى-ءىرى  كۇرەستەر  جۇرگىزىپ ، قازاق ەلىن ، جەرىن مونعول  باسقىنشىلارىنان ارىلتۋعا شۇعىل دا باتىل كىرىستى.  مونعولداردى  قازاق  جەرىنەن  ماڭگىگە  قۋىپ شىعۋ  ۇشىن  قانشاما باتىرلارىمىزدىڭ  تەڭدەسىز ەرلىگىنە بۇگىنگى كۇنى باس  يەمىز. سولاردىڭ ءبىرى - ساتاي  باتىر. ساتاي  باتىر  جولبارىس حان مەن  تولە  بي  بابامىزدىڭ اقىل-كەڭەستەرىن  باسشىلىققا الا وتىرىپ ، قازاق ەلىنىڭ بىرلىگىن بۇرىنعىدان دا نىعايتا ءتۇستى. قازاق  جاساعىن اشسا الاقانىندا ، جۇمسا جۇمىرىندا  ۇستاعان ساتاي  باتىر  ۇيقىسىز  تۇندەر  مەن كۇلكىسىز  كۇندەردى  باسىنان  وتكەردى. قازاق  جەرىندە  «سايرانداعان»  جوڭعار  باسشىلارىمەن، باتىرلارىمەن اشىقتان-اشىق  شايقاسقا  شىقتى. بۇل  كۇرەس نايزانىڭ  ۇشىمەن،  قىلىشتىڭ  جۇزىمەن ، شوقپاردىڭ  شۇيدەسىمەن ،  اسقان  اقىلمەن ،  قايتپاس  باتىرلىقپەن  عانا  ناتيجەلى اياقتالاتىنىنا  ساتاي  باتىردىڭ  كوزى دە، اقىلى دا تولىق  جەتتى. اللا  تاعالاعا  سىيىنىپ، بۇكىل  ۇلى ءجۇزدىڭ ون التى جاسقا  تولعان ەر ازاماتتارىنان  باستاپ  اتقا  تۇگەن قوندىرعان .قولدارىندا بەس قارۋ سايما –ساي   بولعان.  ساتاي  باتىردىڭ  ايتقانى ۇلى  جۇز ەلى  اراسىندا مۇلتىكسىز،  كەدەرگىسىز  ورىندالعان . «قازاق  جەرىن ، ەلىن  جوڭعار باسقىنشىلارىنان  تۇپ تامىرىمەن  تازالاۋ  ۇشىن  قاسىق  قانىمىز  قالعانشا  شايقاسامىز!» - دەدى ساتاي  باتىر. ساتاي  باتىردىڭ  بۇل ءسوزى  ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ  اربىر ازاماتىنا  جەتىپ جاتتى. «ون التى  جاسقا  تولعان ەر ادام «اتتان!» - دەپ ەل اراسىنا ساتاي باتىر ۇران تاستاعاندا اتقا  قونباي ۇيىندە وتىرىپ  قالسا ونداي  ەركەكتى  «قىزتەكە!»- دەپ  اتايمىز!- دەگەن. ساتاي  باتىردىڭ  جالىندى دا قاتال، ءارى  وتە تەرەڭ  ويلى  سوزى  ۇلى  جۇزگە  عانا ەمەس، بۇكىل  ۇش ءجۇزدىڭ  قازاقتارىنا  جەتتى.باتىردىڭ  بۇل ءسوزى  اربىر  ەر ازاماتتىڭ  نامىسىن جالىنداتتى. ءبارى دە:  «قالماقتىڭ  تەپكىسىندە بولعاننان  بوستاندىقتا  بولعانىمىز  جاقسى ! »- دەپ  جالىنداپ  سويلەگەن  سول  جىلدارى  اربىر قازاق . «بولار بالا  ون بەسىندە  باسپىن»- دەيدى  دەگەندەي،  ون التىعا  تولعان  بارلىق  جاستىڭ ءبىرى قالماي  اتقا جاپپاي قوندى. قولدارىندا  بەس  قارۋى بار ،  ارى  قىزتەكە اتانعانشا ەلدى قرعايىق دەستى ءاربىر جاس. زارقىن  سىدىقۇلى  تايشىبايدىڭ  2011  جىلى  «ەل-شەجىرە»  باسپاسىنان  قۇرامىندا  28  ادامنان  تۇراتىن  كەڭەستىڭ تەزىنەن تالدانىپ، تالقىلانىپ  وتىپ،  «قازاقتىڭ  حانى – ابىلاي»   دەگەن  اتپەن  ەكى تومدىق  كىتاپ باسىلىپ شىققان. كىتاپتىڭ  بىرىنشى   تومىنىڭ  125- بەتىندە  بىلاي  دەپ جازىلعان : «ساتاي باتىر - اققاباقۇلى  پانفيلوۆ  اۋدانىنىڭ  سارىبەل مەكەنىندە  دۇنيەگە  كەلگەن .جەتىسۋ  ولكەسىن،  جوڭعار باسقىنشىلارىنان  ازات ەتۋگە  قاتىسقان باتىر.  تەگى  سۋان رۋىنان شىققان، ۇلى ءجۇز»- دەپ  ايقىن  جازىلعان. ال  دۇلدۇل  اقىن  كەنەن ازىرباەۆ:  «سۋاننان ساتاي...  باتىر  شىققان»- دەپ  جىرلاعان. وسىنداي  دالىلدەر مەن  انىقتامالاردى ءالى دە  كوپتەن كەلتىرۋگە  بولادى. بىراق  گازەت وقىرماندارىنا  مەن بۇگىن  ساتاي  باتىردىڭ ناقتى  ايعاقتارمەن  دالەلدەنگەن ءۇش ءىرى  دانالىعى  تۋرالى  قىسقاشا  بايانداپ  وتپەكپىن.  دانىشپان ءال-فارابي  بابامىز: «ادامعا  بىرىنشى  تاربيە كەرەك» - دەگەن  عوي . مەن  جازىپ  وتىرعان  ۇش  وقيعانىڭ  دا تاربيەلىك  ماڭىزى  وتە زور دەر ەدىم.

ءبىرىنشىسى:

 التىنكول.

«جەر  قادىرىن  بىلمەگەن، ەل قادىرىن بىلمەيدى، ەل قادىرىن بىلمەگەن ەر قادىرىن بىلمەيدى» - دەگەن  دانا  سوزدى بابالارىمىز بىزگە ۇلاعاتتى  تاربيەلى  سوز رەتىندە  قالدىرعان. قازاق ەلىندەگى  جەردىڭ  دە، ەلدىڭ دە ،  ەردىڭ  دە  اتاۋلارى  كيەلى. بىرلىگى بەرىك، باتىرلىعى  شايقالماعان  دانا  حالقىمىز  بۇگىندە  ۇلان-عايىر  جەرگە  يە بولىپ وتىر. بەينەلەپ  ايتساق  قازاق ەلىنىڭ  كارتاسىنداعى  قازىرگى  جەرىنە  بەس فرانتسيا  مەملەكەتى  ەمىن-ەركىن  سيىپ  كەتەدى. قايسار  باتىرلاردىڭ ءبىرى، حالقىمىزدى 18 عاسىرداعى  «اق تابان شۇبىرىندىدان ،انتالاعان  جاۋلاردان  قورعاعان  -ساتاي  باتىر. ساتاي باتىر جەتىسۋ  ايماعى  مەن  شىعىس قازاقستان    وڭىرىنەن  مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ سوڭعى لەگىن  قۋىپ  شىققان  باتىر. جاۋدى ءوز جەرىن قۋىپ  تىققان  ساتاي  باتىر  وزىنىڭ  جەر قايىسقان  قولىمەن  كەرى  قايتقاندا  قازاق  ەلىنىڭ قىتاي ەلىمەن شەكارالاس  جوڭعار  الاتاۋىنان  باستالاتىن  قورعاس  وزەنىن  جاعالاي تومەندەپ ، ىلە  وزەنىن  بەتكە  الىپ  جۇرەدى. ونداعى  ساتاي  باتىردىڭ  ويى قازاق  ەلىنىڭ  شەكەراسىنىڭ  قانشالىقتى  بەرىكتىگىن   وزىنىڭ  زەردەلى  ويىنان  وتكىزۋ  ەدى. ەل ىرگەسى  بەرىك  بولسا،  حالىق تا  تىنىش  ومىر  كەشەدى ەمەس پە. ىلە وزەنىن بەتكە  العان ساتاي باتىر قولى جوڭعار  الاتاۋىنىڭ  ورتاسىنداعى قازانكول  دەگەن  ۇلكەن  كولگە جەتەدى. قازانكولدى  كورگەن  ساتاي  باتىر  كولدىڭ بولمىس ءپىشىمىنىڭ ءوزى قازانعا  ۇقساعانىنا ، كولدىڭ  و  شەتىمەن   بۇل شەتىنە  كوزدىڭ  ارەڭ  جەتەتىندىگىنە،   كولدىڭ  جيەگى قاراعايمەن  ادەمى كومكەرىلگەنىنە  جانە  دە  كولدىڭ  تۇنىقتىعىنا ، ءارى  تەرەڭدىگىنە  قاتتى  تاڭىرقاعان. سول قازانكول  تۋرالى  ساتاي  باتىردىڭ  ايتقان، سودان  بىزگە جەتكەن اڭگىمەلەرىنىڭ ، بىرنەشەۋىن  سۋاننىڭ مۇقا  بولىس،  1918 جىلى ساۋىردە  جاركەنت ايماعىنداعى  حالىقتى ساتاي باتىردىڭ  تۋعان اۋىلى  ساربەل  اۋىلىنا  جيناپ،  قازاق ەلىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ  قۇرىلعانىن قۋانىشپەن حابارلاپ، مال سريىپ ، اس بەرگەن  جانە  وسى جيىندا ساتاي  باتىردىڭ باتىرلىعىن قازاق –الاش  ەلىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ سايلانعان ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ  جالعاستىرعانىن  ەرەكشە  قۋانىشتى سەزىممەن تولقىپ-تولقىپ تۇرىپ  جىگەرلەنىپ  ايتقانىن جانە سۋاننىڭ  باس يمامىنا  اليحان بوكەيحانۇلىنىڭ  ۇلى باستاماسىنىڭ ماڭگىگە جالعاسا بەرۋى  ۇشىن  باتا جاساتادى. بۇكىل ەل  قوس الاقاندارىمەن  بەتتەرىن  سيپاپ، اللاعا جالبارىنىپ  «ءاليحان! ءاليحان!» - دەپ ءبارى داۋىستاعان  مۇقا بولىستىڭ  وسى  جينالىسىنا قاتىسقان  سول 1918 جىلى 16 جاستاعى  ساتاي   باتىر  ۇرپاعى نۇرىش  اتا  ماعان 1970-ءىنشى  جىلى  تاپىشتەپ  تۇرىپ  ايتىپ  بەرىپ ەدى. «ەندى  بىز اقپاتشانىڭ قارماعىندا بولمايمىز! جەكە  مەملەكەتپىز . ونى  تۇڭعىش رەت ءاليحان بوكەيحان باسقاردى!»- دەگەن  سوزىن  نۇرىش  قاريا بار  ىنتاسىمەن  ماعان ايتقان ەدى. ساتاي  ۇرپاعى  مۇقا بولىستىڭ  وسى  وتكىزگەن  جينالىسى  جايىنداعى  دەرەكت  شابدان  بايباتشاەۆتىڭ  «قازاقستان  باسپاسىنان» 1970  جىلى  جارىق  كورگەن «بەل- بەلەستەر»- اتتى كىتابىندا  دا  جازىلعان.

قازانكولدەن  تومەن  قاراي   سارقىراي  اققان  قورعاس  وزەنىن  جاعالاي  ىلە  وزەنىنە  بەت العان  ساتاي  باتىردىڭ  قالىڭ  قولى  ەكى  كۇننەن  سوڭ  ىلە  وزەنىنەن  جيىرما شاقىرىم  جوعارعى  جاعىنداعى  وتە  كەڭ  قۇمدى ايماقتىڭ  ورتاسىنداعى  دۇپشىنكول  جانە گۋنكول دەگەن  ەكى كولدىڭ  جاعاسىنا كەشكىسىن  كەلىپ  جەتىسىمەن وسىندا  تۇنەيدى.

دۇپشىنكولدى  جەرگىلىكتى  تۇرعىندار  قازىر  دە دۇپشىنكول دەپ  اتايدى. بۇل مونعولشا  اتاۋى  . قازاقشا - تىنىقكول   دەگەن  ماعىنا  بەرەدى. گۋنكول اتاۋى دا مونعولشا، قازاقشا تەرەڭكول دەگەن ءسوز. ال گۋنكول  ساتاي باتىردىڭ اسكەري  قولى  وسىندا  تۇنەپ  شىققان  كۇننىڭ  ەرتەسىنەن  باستاپ  ساتاي  باتىردىڭ  بۇكىل ەلگە  ات شاپتىرىپ  اۋىزشا  بەرگەن  جارلىعىنىڭ  نەگىزىندە  التىنكول  اتالىپ  كەتەدى.  ونىڭ  سىرى  مىناداي  ەدى. قازاق ەلىنىڭ  جەر-سۋ  اتتارىنىڭ  اتاۋىندا بىزگە  جەتكەن  ايعاعى  مەن دالەلى  بار  اڭگىمەلەر  مەن اڭىزدار  وتە كوپ. ءبارى دە  ەلىمىزدىڭ  شەجىرەسىنە،  تاريحىنا    وشپەيتىن سىر  قوسىپ  تۇر. سونداي  شاپ-شاعىن ، تۇپ-تۇنىق التىنكول  بۇرىنعى  اتاۋى  (گۋنكول)   مەن  دۇپشىنكول  اۋدانىمىزداعى  پەنجىم  اۋىلىنان  ون  شاقىرىمداي تومەن  جەردەگى  وتە  كەڭ  قۇمدى القاپتىڭ  ورتاسىندا  جاسىرىنعانداي  بولىپ  ورنالاسقان. بۇل ەكى  كولگە  دە جان-جاعىنان  اعىلىپ كەلىپ، قۇىلىپ  جاتقان  وزەن  دە،  بۇلاقتار  دا جوق. سوندا  كەڭ  ايماقتى  قۇمنىڭ ورتاسىنداعى  بۇل ەكى كول  قالاي  پايدا بولعان؟ قۇم  ىشىندە  بولعاندىقتان  سۋى نەگە تارتىلىپ  كەتپەيدى؟ ال ەكى  كول  مەن  قورعاس  وزەنىنىڭ  ارا  قاشىقتىعى  ون  شاقىرىمداي  جەر. اڭىز  بويىنشا  وسى  ەكى  كول  مەن قورعاس  وزەنى  جەر  استى بايلانىستا  دەيدى.  ايتپەسە  ەكى كول  دە  تارتىلىپ  كەتەر ەدى. بۇل اڭىز  بولسا دا شىنايى  شىندىق . ساتاي  باتىردىڭ  جاۋىنشەر  قولى  گۋنكولدىڭ  قۇراعى  جايىلعان  جيەگىنە  قونىستايدى. ساتاي  باتىردىڭ  سارى  تۇلپارىن  سۋىتۋ ءۇشىن  باتىردىڭ ات كۇتۋشىسى  ات تىزگىنىن  التىن ەرگە  مىقتاپ  تاڭىپ، شىلبىرىن  گۋنكول  جيەگىندەگى  جيدەگە  قىل شىلبىرمەن  بايلاپ  قويعان. ءتۇننىڭ جارىمىندا  الىس  جول ءجۇرىپ  شارشاعان  سارى  تۇلپار  قاتتى  شولدەگەن  سوڭ  سۋ  ىشۋگە  قايتا-قايتا  ۇمتىلىپ تۇرىپ  جيدە اعاشىنا بايلاعان  جەردەن  بۇتاعىن اشاسىنان  ايىرىپ  الىپ ، كول ورتاسىنا سۋ ىشۋگە بەتتەيدى . تىزگىنى  التىن ەرگە مىقتاپ  بايلانعان  ات  اۋزى  سۋعا  جەتۋ  ۇشىن  كولدىڭ  تەرەڭ  جەرىنە  قاراي  جۇرە  بەرەدى. ءدال  سول كەزدە اتتى كۇتۋشى  جىگىت  ويانىپ كەتىپ ، سۋ  ورتاسىنداعى  ساتاي  باتىردىڭ  سارى  تۇلپارىن  كورىپ  زارە  قۇتى  قالماي ايعايلاپ  جىبەرىپتى . قاتتى  ايعايدان  ويانىپ كەتكەن  ساتاي باتىر مەن  جاساقتارى  كول  ورتاسىندا  سۋعا كومىلىپ  تۇرعان  سارى  تۇلپاردى  كورەدى. سارى  تۇلپاردىڭ  اۋزى كول  سۋىنا ەندى-ەندى  جەتكەندە سارى تۇلپاردىڭ  كول سۋىنا بىرتىندەپ  باتىپ  بارا جاتقانىن  بارى دە  كورەدى. بىراق  اتتى قۇتقارۋعا ەشكىمنىڭ  امال-ايلاسى دا، مۇمكىندىگى دە جوق ەدى. انە-مىنە دەگەنشە  سارى تۇلپار  كول سۋىنا  باتىپ،  كوزدەن  عايىپ بولادى. سوندا  ساتاي  باتىر: «تۇلپارىمدى  كولدىڭ  جىلىمى تارتىپ  كەتتى. ىزدەمەڭدەر!»- دەپ  ىزدەمەك  بولعاندارعا توقتاۋ سالعان  ەكەن.

وسى  تۇننىڭ  ەرتەڭگىسىندە  ساتاي  باتىردىڭ  قالىڭ  قولى وسى  ماڭنان سەكسەن  شاقىرىمداي  جەردەگى ساتاي باتىردىڭ  جاساعى  جاتتىعاتىن  جاتتىعۋ ورنى- دوللانقارا  دوڭىنە  بەت الادى. گۋنكولدەن  كەتەرىندە  ساتاي باتىر: «مۇندا  مەنىڭ  التىن ەرلى  اتىم جىلىمعا  سىڭىپ  كەتكەندىكتەن مونعولشا  گۋنكولدىڭ اتاۋى بۇگىننەن باستاپ قازاقشا «التىنكول»-  دەپ  اتالادى»- دەپ  اۋىزشا  جارلىق   بەرىپ،  جول-جونەكەيدەگى ەلدى مەكەندەردىڭ حالقىنا ەندىگى جەردە «گۋنكولدى – «التىنكول»  دەپ اتايسىڭدار» دەپ حابارشىلارىن جىبەرەدى.

اۋىلداردىڭ  حالقىنا ەندىگى جەردە  «گۋنكولدى- التىنكول  دەپ اتايسىڭدار» - دەپ جان-جاققا  ساتاي باتىر اتىنان  اتقا مىنگەن  حابارشىلارىن جىبەرەدى. ول جىلدارى ۇلى ءجۇزدىڭ باس باتىرى-ساتاي باتىردىڭ ايتقان ءاربىر ءسوزى ءسوزسىز ورىندالاتىن ەدى. ساتاي باتىردىڭ ءسوزى حان جارلىعىنداي بولعان. حالىق ءسوزسىز ورىندايتىن.حاندارىن قالاي سىيلاسا، ساتاي باتىردى دا حالىق ءدال سولاي سىيلاعان.ويتكەنى، بۇكىل ەلدىڭ  ۇلى ءجۇزدىڭ  قاۋىپسىزدىگى ساتاي باتىردىڭ قولىندا ەدى.ءوز جەرىن مونعول باسقىنشىلارىنان ەندى عانا تولىعىمەن ازات ەتكەن ساتاي باتىردىڭ بەدەلىمەن ابىرويى بۇرىنعىدان دا اسقاقتاپ تۇرعان زامان ەدى.حالىق ساتاي باتىردىڭ جارلىعىن بۇكىل حالق تولىق قۋاتتايتىن. بۇل 1738-1745 جىلدارى بولعان  وقيعالار. 12 تومدىق «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»  مەن «قازاق حانى - ابىلاي» اتتى  ەكى  تومدىق كىتاپتا ايقىن  جازىلعان.   ساتاي باتىردى «قىزىر شالعان باتىر»-دەپ سول كەزدە حالىق بوسقا ايتپاسا كەرەك. وعان   تاعى ءبىر  ناقتى مىسال 2011 جىلى قورعاس شەكاراسىنان قحر –مەن قازاقستان اراسىنا تەمىر جول سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلگەندە وسى قورعاستاعى تەمىر جول ستانتسياسىنا جاڭا اتاۋ بەرۋ جونىندە ماسەلە كوتەرىلىپ، باس قوسۋشىلار تەمىر جول ستانتسياسىنىڭ اتاۋىنا بەس ءتۇرلى اتاۋدى اتايدى.سول بەس اتاۋدىڭ ەڭ سوڭىنا ساتاي باتىر التىنكول دەپ اتاتقان«التىنكول» اتاۋى تىركەلەدى.وزگە ءتورت اتاۋدىڭ سوڭىندا  تالاي-تالاي مىقتىلار  مەن قارجىسى كوككە  شاشىلىپ  تۇرعاندار  تۇردى. ءتىپتى  كەيبىرەۋلەرى الدىن-الا  «ءبىز جەڭدىك»- دەپ ءبىرىن-ءبىرى   قۇتتىقتاپ  تا  جىبەرىپ ەدى.

كوميسيانىڭ سوڭعىشەشۋشى وتىرىسىندا ءبىر ءسات سىلتىدەي تىنا قالعان  تىنىشتىقتى ساتاي باتىردىڭ ارۋاعى قولداپ،تەمىرجول ستانتسياسى - «التىنكول» ستانتسياسى دەپ اتالادى. مۇنى ساتاي باتىردىڭ ارۋاعىنىڭ ۇلىلىعى دەر ەدىم.ۇلى ادامنىڭ ارتىندا وشپەيتىن،ۋاقىت وتكەن سايىن جارقىراي تۇسەتىن ۇلى  ىزى قالادى  دەگەن وسى ەمەس پا! ساتاي باتىردىڭ اتاۋى بەرىلگەن التىنكول بۇگىن دە حالىقارالىق-«التىنكول» ستانتسياسىنا اينالدى.

ەكىنشىسى:

دولانقارا

بۇرىنعى اتاۋى  مونگولشا گۋنكولدەن، سول كۇنى ساتاي باتىردىڭ جارلىعىمەن  اتالعان  –«التىنكولدەن» قوزعالعان باتىردىڭ جەر قايىسقان جاساق قولى ساتاي باتىردىڭ جاساعى تۇراقتى تۇردە  جاتتىعاتىن  التىنكولدىڭ باتىس  جاعىنداعى  جەتپىس شاقىرىمداي  جەردەگى   دولانقارا شاعىن تاۋىنا قاراي بەت الادى. دولانقارا دا قالماقشا اتاۋ. دوللان- قازاقشا جەتى دەگەن ءسوز. قارا  دەگەن ءسوز قازاقشا. سوندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن دوللانقارا دەپ اتالىپ كەلە جاتقا  ۇلكەن تاۋ توبەنىڭ قازاقشا اتاۋى جەتىقارا بولىپ شىعادى.دوللان  قارادەگەن شاعىن تاۋ جوتاسى قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىنداعى «جاركەنت اراسان» ساناتورياسىنان (شيپاجايىنان) ون شاقىرىم تومەن ورنالاسقان.بيىكتىگى تابانىنان توبەسىنە دەيىن مىڭ  مەتردەي بيىك تاۋ جوتاسى.بۇل توبەگە شىقساڭىز اينالاڭىز تۇگەلىمەن كورىنەدى. ساتاي باتىردىڭ بۇكىل جاساعى وسى دولانقارا توبەسى مەن سونىڭ ەتەگىنە ورنالاسقان ەكەن.دوللانقارانىڭ تومەنگى جاعىنداعى ون سەگىز مىڭ گەكتارداي جەر جازىق.مىنە، وسى جازىق  ساتاي باتىردىڭ جاساقتارىنىڭ  قابىلەتىن شىنىقتىراتىنجاتتىعۋ ورنى بولعان. ساتاي باتىر ءوزىنىڭ جاساق باسشىلارىمەن وسى دوللانقارانىڭ توبەسىندەگى جەتى شاتىرىندا جاتىپ باقىلاپ وتىرعان.جاساق باسشىلارى وسى جەتى شاتىردا بولعان. ساتاي  باتىردىڭ  وسى جەتى شاتىرىنا  بايلانىستى مونگولدار  بۇل تاۋدى  سول كەزدە –اق دوللانقارا  دەپ  اتاپ كەتكەن ەكەن.

ال جاساقتارى دوللانقارا ەتەگىندەگى قازداي تىزىلگەن شاتىرىندا تۇراقتاعان. وسىنداي ادىسپەن، قۋاتتى كۇشپەن قازاق جەرىنەن مونعول جاساقتارىن قۋىپ شىعىپ، ولاردى مونعول  جەرىنە كىرگىزگەن جانە ەكىنشى رەت قازاق جەرىنە اتتاۋىنا جول  جوق  دەپ انىتتارىن العان. انىتتى بۇزعان مونعول جاساعىنىڭ باسى ەشبىر سۇراۋسىز تابان استىندا كەسىلەتىنى كەلىسىمدە ايتىلعان.ال مونعولسوزى دوللانقارانى قازاقشاعا اۋدارعاندا -  جەتىقارا.ويتكەنى، ساتاي باتىردىڭ جەتى جاساق باسشىسى بار ەكەن. سول جەتى جاساق باتىرىنىڭ جەتى شاتىرى دوللانقارا باسىندا قۇرىلىپ تۇرۋىنىڭ نەگىزىندە سول كەزدەگى جەرىمىزدەگى مونعولدار بۇل تاۋ توبەنى مونعولشا دوللانقارا دەپ اتاعان جانە ول توبەگە ولار جاقىنداي الماعان.  دولانقارا قازىر دە دوللانقارا  دەپ  اتالۋدا.

وسى دوللانقارانى 1820 جىلدارى رەسەيدىڭ ءبىزدىڭ ەلگە،ونىڭ ۇستىنە قىتايمەن شەكارانى نىعايتۋ ءۇشىن جاساقتالعان ارنايى اسكەرىن وسى دوللانقارا توبەسىنە توپتاستىرعان. رەسەيدىڭ گەنەرالدارى، جوعارى شەندى اسكەري باسشىلارى وسى دوللانقارانى تاڭداۋىندا دا ۇلكەن سىر جاتقان جوقپا؟ ال پاتشانىڭجوعارى شەندى اسكەرلەرى اسكەري جاتتىعۋ وتكىزۋگە بۇل جەردى وتە قولايلى جەر دەپ تاڭداعان.سوندا قازاقتىڭ ساتاي باتىرىنىڭ قازاق جاساقتارىنا تاڭداعان جاۋىنگەرلەردىڭ  جاتتىعۋ ورنى  تەگىن جەر ەمەس ەكەنىن اقتاردىڭ  اسكەري شەندىلەرىنىڭ تاڭداۋى تاعى دا دالەلدەي تۇسكەندەي. اق پاتشانىڭ  شەندىلەرى قازاقتىڭ انا عاسىرداعى ساتاي باتىرىنىڭ جاۋىنگەرلەرى جاتتىققان جەرىن مەنسىنبەي، باسقا  جەردى تاڭداۋى ءسوسىز ەدى. ساتاي باتىردىڭ تاڭداۋىنىڭ  وتە دۇرىستىعى اق پاتشانىڭ شەندىلەرىن امالسىزدان وسى دوللانقاراعا  توقتاتتى. ساتاي باتىرىمىزدىڭ اسكەري تاڭداۋى اق پاتشانىڭ گەنەرالدارىنىڭ تاڭداۋىمەن تەپە-تەڭ  تۇستى دەپ بەرىك سەنىممەن، كۇمانسىز ايتا الامىز.

ارادا  جۇز  جىل  وتكەندە ، 1918 جىلى كوكتەمىندە جاركەنت ۋەزىندە قىزىل اسكەردىڭ جاساعى توپتاستىرىلدى. قىزىل اسكەردىڭ اسكەري شەندىلەرى جاركەنت ايماعىن اينالىپ ءجۇرىپ  قىزىل اسكەر جاساعىنا لايىقتى جەردى ىزدەپ تاپقانى   تاعى دا داڭقتى ساتاي باتىردىڭ جاۋىنگەرلەرى جاتتىققان دوللانقارانى بىردەن تاڭدايدى.اسكەري باسشىلارى مەن جاساق اسكەرلەرىنە ارناپ شاتىرلارىن وسى دوللانقارا توبەسىنە قازداي تىزەدى.بۇل جەردەن اينالا اشىق كورىنەدى، ەتەگىندەگى ون سەگىزمىڭ گەكتارداي جەرى قىزىلداردىڭ اتتى جانە جاياۋ اسكەرلەرىنىڭ،جاتتىعۋ  ورنىنا  اينالۋى قىزىلداردىڭ   جوعارى شەندىلەرىنىڭ   تالعامدارىنىڭ ساتاي باتىر بابامىزدىڭ تاڭداعان جەرىنە،سايماساي كەلۋىنىڭ ءوزى ساتاي باتىر بابامىزدىڭ اسكەري تالعامىنىڭ جوعارى ەكەندىگىناققا  دا قىزىلعا دا دالەلدەدى.

1991 جىلى قازاقستانىمىز جەكە تاۋەلسىز  مەملەكەت اتانعان سوڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ جەكە اسكەري ارمياسى قۇرىلدى.قر-نىڭ قارۋلى كۇشتەرىن  باسقارۋعا ەڭ تاڭداۋلى گەنەرالدار، ساردارلار،ساربازدار تارتىلدى.سول ءبىر قيىن كەزدىڭ وزىندە پانفيلوۆ اۋدانىنا 1993 قونىستانعان قر اسكەرلەرىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ الاڭى تاعى دا وسى دوللانقاراعا تۇراقتادى.قازىر اۋدان، رەسپۋبليكا بويىنشا وتەتىن كەيبىر اسكەري جاتتىعۋلاردىڭ ءبىرازى وسى دوللانقارا ايماعىندا وتكىزۋلىدە. تانكتەن باستاپ بارلىق اتۋ قارۋلارى بويىنشا وتەتىن اسكەري جاتتىعۋلار ساتاي باتىر بابامىز كەزىندە  جاساعان دوللانقارا ايماعىندا وتە ءساتتى وتكىزۋلىدە.مۇندا وتكەن سول اسكەري جاتتىعۋلاردىڭ بىرنەشەۋىنە جۋرنالسيت رەتىندە مەن سادىق جۇماباي دا قاتىستىم.سوندا مەن سول گەنەرالداردىڭ، پولكوۆنيكتەردىڭ بىرنەشەۋىنە «وسى دوللانقارا  ايماعى اسكەري جاتتىعۋ وتكىزۋگەساي ما؟» –دەگەن سۇراعىما ءبارى دە ءبىر اۋىزدان «وتە سايما-ساي!» -دەپ جاۋاپ بەردى.  پانفيلوۆ  اۋدانىنىڭ ايماعىندا اسكەري جاتتىعۋ  جاسايتىن بوس جەرلەر  جەتكىلىكتى.سولاي  بولسا  دا اق پاتشانىڭ اسكەري  باسشىلارى ، كەڭەس  ۇكىمەتىنىڭ  قىزىل  اسكەرلەرىنىڭ  باسشىلارى  جانە  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  اسكەري باسشىلارى  كەلىسىپ  العانداي كەزىندە  ساتاي  باتىر تاڭداپ ،  جاۋىنگەر  قولىن  جاتتىقتىرعان ءارى جاۋىنگەرلەرىنىڭ  تۇراقتى  قونىسى  بولعان  دوللانقارا  ايماعىن  تاڭداۋىندا  ۇلكەن سىر جاتىر . ول  سىر ءۇش مەمەلەكەتتىڭ دە جوعارى  دارەجەلى  اسكەري  باسشىلارىنىڭ   ۇيعارىمىنىڭ  ساتاي  باتىر  جاۋىنگەرلەرى  تۇراقتاعان  دوللانقارا ايماعىن تاڭداۋدا  ەشبىر قاتەلەسپەگەنىن ايقىنداپ تا، دالەلەدەپ تە  تۇر. ءتىپتى  وزدەرىنىڭ قاسجاۋى  اق  پاتشانىڭ اسكەرى  تۇراقتاعان ورىندى  كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ  قىزىل    اسكەرىنىڭ  باسشىلارى: «اقتىڭ  اسكەرىنىڭ  جاتاعى بولعان  جەردە  نەمىز بار؟ اقتىڭ اسكەرىنىڭ  ىزىمەن  جۇرمەيمىز!»- دەۋى  ابدەن  مۇمكىن ەدى عوي .ساتاي  باتىردىڭ اسكەري  قابىلەتىنىڭ  جوعارىلىعى  بارىن  دە مويىنداتتى دەپ سەنىممەن  ايتامىن.سوندا مەنى قاتتى ويلاندىرعان دا، تولعاندىرعان دا ساتاي باتىر بابامىزدىڭ وسىدان 262 جىل بۇرىن وسى جەردى  قازىر دە دوللانقارا  دەپ  اتاپ  كەلە جاتقان جەردى ءوز جاساقتارىنا تاڭداعاندا ەشبىر قاتەلەسپەگەنىنە تاڭ قالدىم.اللا قولداپ، قىزىر بابام جولداسى بولعان ساتاي باتىر بابامنىڭ اقىلدىلىعىنا، كورەگەندىگىنە، تاپقىرلىعىنا، بولاشاقتى ءدال بولجاي الاتىندىعىنا ءدان ريزا بولىپ، ساتاي بابا رۋحىنا باسىمدى ءيدىم!

ءۇشىنشىسى:

نايزاتاپقان

دۇنيەجۇزىندەگى ەكى جۇزدەن استام مەملەكەت اراسىندا جەر كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىندى يەلەنىپ وتىرعان قازاق مەملەكەتىنىڭ جەرىن عاسىردان-عاسىرعا دانالارىمىزبەن دانىشپاندارىمىز، كەمەنگەرلەرىمىز، باتىرلارىمىز، بۇكىل حالقىمىز قىزعىشتاي قورعاي ءبىلدى.بۇگىنگى ۇلان-عايىر جەرىمىز بەرىك قورعانىستا جانە قورعالا بەرمەك!

ساتاي باتىر التىنكولدەن شىعىپ، بۇل جەردەن  باتىسقا  قاراي جەتپىس شاقىرىم جەردەگى دولانقاراعا جەتىپ، مۇندا ءبىر كۇن تۇنەپ، ەرتەسى باتىسقا قاراي ەلۋ شاقىرىمداي  جولدى باسىپ ءوتىپ، تاياز سايعا جەتتى. ساتاي  باتىر جاۋىنگەرلەرىنىڭ  كوبىن  قازاق ەلى مەن مونعول  مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنا  قالدىرعان  ەدى. قازىرگىسى شاعىن قول قۇرامى  ۇش مىڭ جاۋىنگەردەن  تۇراتىن التى توپ  جاساقتى باسقارىپ كەلە جاتقان قالىڭ قول ۇزاق جولدان شارشاپ تا قالىپ ەدى.اسىرەسە، اتتارى قاتالاپ قاتتى شولدەگەن.كۇن پەشىنگە تايانعاندا كوكوراي ءشوبى شالقىعان سايلى جەرگە جەتەدى.بىراق مۇندا دا تالايدى باستارىنان وتكەرگەن ساتاي باتىردىڭ جاساقتارى شىدامدىلىق  تانىتادى.قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىنىڭ قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدەرىندە دە  ساتاي باتىردىڭ جەر قايىستىرعان جاساق قولدارى بەس قارۋىن ساقاداي-ساي اسىنىپ، اتتارىنىڭ ۇستىندە كوز شىرىمىن الىپ، قولدارىن تىزگىندەرىنەن بوساتپاپ ەدى. سىرتقى جاۋ قازاق حالقىنىڭ ىنتىماعى مەن باتىرلارىنىڭ باتىلدىعىنان قايمىعاتىن.

پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى جاركەنت قالاسىنان سەكسەن شاقىرىمداي باتىس جاعىندا قازىر نايزاتاپقان دەپ اتالاتىن  جەر بار. ساتاي باتىردىڭ قالىڭ قولى ءدال وسى بۇگىنگى كۇنى دە نايزاتاپقان دەپ اتالىپ  جۇرگەن  جەرگە  كەلىپ ەدى.  ساتاي باتىردىڭ جەر قايىسقان قولى كەلگەندە مۇندا سۋ جوق، شاعىن  سايدا جايقالعان شالعىن ءشوپ قانا ءوسىپ تۇر ەكەن. باتىردىڭ جاۋىنگەر  قولى بۇل قويناۋعا كەلگەنگە دەيىن بۇل  شاعىن  سايدى  ەشكىم نايزاتاپقان دەپ اتاماعان، شالعىن ساي دەيدى ەكەن. ساتاي باتىر جايقالعان شالعىن ءشوپتى، ءارى سازدى شاعىن ساي ەكەنىن زەرتتەي سالا كوڭىلىنە تۇيگەن ىسىنە شۇعىل كىرىسەدى. ساتاي باتىر اتىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ، قولىنداعى نايزاسىن سازداۋ، ءارى ويپاڭداۋ جەرگە قۋاتتى قولىنىڭ كۇشىمەن ىرعاپ-ىرعاپ كىرگىزەدى.سوندا جەرگە جارتى قۇلاش بويى كىرگەن نايزا ورنىنان بۇرىق ەتىپ سۋ اتىلىپ شىعادى. قۋانعان، ءارى ءوز ويىنىڭ دۇرىس بولعانىنا ريزا بولعان ساتاي باتىر سول شاعىن سايدى نايزامەن ات ۇستىندە تۇرىپ قۋاتتى كۇشپەن نايزانى شانشىلاپ، ىرعاپ ءجۇرىپ بىرنەشە جەردەن سۋ شىعارادى.شولدەپ كەلگەن جاساقتارى مەن  شولدەگەن اتتارى ساتاي باتىردىڭ تاعى باسقا دا باتىرلارىساي ءىشىن نايزامەن ىرعاپ تەسىپ شىعارعان ءمولدىر سۋىمەن شولدەرىن باسادى.ەرتەسى ساتاي باتىر بۇل جەردى «نايزاتاپقان»-دەپ اتايمىز» دەپ وسى ماڭداعى تۇرىپ جاتقان قازاق اۋىلدارىنا ساتاي باتىر شابارماندارىن جىبەرەدى.سايدان باتىرلار قولىنداعى نايزانىڭ ۇشىمەن جەرگە شانشىلعان جەردەن باستاۋلار بۇرقىلداپ شىققان .حابارشىلار ەندى: «مالدارىڭدى سۋارىڭدار. ول جەردىڭ اتى: «نايزاتاپقان»-دەپ اتالادى» –دەيدى حابارشى شابارماندار. باتىردىڭ ايتقانىن حالىق ءسوزسسىز ورىنداعان.  ەگەر  بۇل  جەردىڭ اتاۋى «نايزاتابىلدى»  بولسا: «ە، مۇنان  نايزا  تابىلعان ەكەن عوي» - دەر ەدى حالىق. نايزاتاپقان – دەگەن  اتاۋىنىڭ  ارجاعىندا  نايزا  وزىنەن-ءوزى بىردەڭەنى تابا  المايتىنى ايدان انىق. نايزا وزدىگىنەن  قوزعالمايدى. نايزانى الدە كىم قولىمەن  قوزعالتۋ ارقىلى بىردەڭەنى جەردەن تابادى  عوي. مىنە  بۇعان  ناقتى جاۋاپ- ساتاي  باتىردىڭ  وز نايزاسىن  جەرگە وتە قۋاتتى  قولىمەن  شانشىپ  تۇرىپ ىرعاپ-ىرعاپ  جىبەرىپ، سۋ شىعاردى . سودان كەيىن بۇل سۋدى ادام قولى ەمەس ، ادامنىڭ قۋاتتى قولىمەن  جەرگە  ىرعالىپ  كىرگەن  نايزا تاپتى.سودان سوڭ ساتاي  باتىر  بۇل جەردى نايزاتاپقان -  دەپ  اتادى. بۇل ناقتى دالەل، شىنايى شىندىق! قازىر دە بۇل ساي نايزاتاپقان  دەپ اتالىپ  كەلەدى.

كەشە قورعاس وزەنىنىڭ جانىنان مونعولشا اتالعان گۋنكول كول-«التىنكول» -دەپ اتالسا، ەندى مىنا سۋى ءار جەردەن  اتقىلاعان ساي-نايزاتاپقان دەپ اتالدى. وسى ەكى اتاۋ دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن التىنكول جانە نايزاتاپقان دەپ اتالىپ كەلەدى. ساتاي باتىردىڭ نە دەگەن ناقتىلىعى دەسەڭىزشى. نايزاتاپقان دەپ اتالۋىنىڭ  وزى جانە ساتاي باتىردىڭ بۇل اتاۋىن بۇكىل حالىقتىڭ بىردەن قولداپ كەتۋىنىڭ ءوزى ساتاي باتىردى «قىزىر شالعان ادام ەكەن» - دەۋىن تاعى دا بۇلتارتپاس ايعاقپەن ناقتى دالەلدەپ تۇر.نايزا نەنى تاپتى؟ ارينە، سۋدى تاپتى.

نايزاتاپقاندا وننان استام جەردەن  بۇلاق كوزدەرى بۇگىنگە دەيىن بۇلكىلدەپ شىعىپ اعىپ جاتىر.ول سۋلاردىڭ ەمدىك قاسيەتىنىڭ ءوزى وتە جوعارى بولدى.اياعى، بەلى، اسقازانى اۋىرعان ادامدار وسىندا كوكتەمنەن باستاپ كەلىپ  سۋىق كۇزگە دەيىن ەمدەلىپ،اۋرۋىنان  پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ  ىنتالى  اۋىلىنىڭ شىعىس جاعىنداعى جەتى  شاقىرىمداي جەردە ساتاي باتىر اتاعان نايزاتاپقان ساي  بار. بۇل سايدىڭ ءار جەرىنەن شىعىپ جاتقان  ونشاقتى  شاعىن  باستاۋلاردىڭ  سۋىنىڭ  ەمدىك قاسيەتىن  پايدالانعان  حالىق  ەرتە كوكتەمنەن  كۇزگە دەيىن  شاتىرلارىن  قۇرىپ  الىپ، ءوز بەتتەرىنشە  جىل سايىن  ەمدەلىپ  جۇر. ساتاي  باتىردىڭ  نايزاسىنىڭ  جەرگە كىرگەن  ۇشىنىڭ  ورىندارىنان  شىعىپ جاتقان  بۇلاقتاردىڭ  ەمدىك  قاسيەتتەرىنىڭ  بولۋىنىڭ  وزى دە كوپ نارسەدەن  تاعى دا ايان بەرىپ تۇرعانداي.

مەن بۇل ماقالامدا ساتاي باتىر بابامىزدىڭ مونعولدىڭ سوڭعى جاساقتارىن مونعولدىڭ  شەكاراسىنا كىرگىزىپ جىبەرىپ قايتقان ساپارىنداعى ءۇش ناقتى، تاريحي ايعاقتى وقيعاعا توقتالدىم. بۇگىنگى بىزدەر، اسىرەسە جاس ۇرپاققازاق جەرىنىڭ قازاق مەملەكەتىنە وزىنەن-ءوزى بەرىلە سالماعانىنا توقتالدىم.قازاق ەلىنىڭ «تاريحي سىزبا شەكاراسى بولعان جوق»- دەگەن ءبىردى- ەكىلەرگە ايتارىم 1920 جىلى 24 تامىزدا قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش باسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى  لەنين قابىلداپ،ءا.بوكەيحانوۆ ۇسىنعان قازاق ەلىنىڭ سىزبا كارتاسىنا قولىن قويىپ بەكىتكەن.1920 جىلى 24- تامىزدا لەنين قول قويعان قازاق ەلىنىڭ سىزبا كارتاسى سول كەزدەگى گازەتتەرگە 1920 جىلى 26-تامىزدا باسىلعان.بىلمەگەندەر وسى دەرەكتى جادىلارىندا ساقتاسا دەمەكپىن.

قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا جانە «قازاق حانى-ابىلاي» اتتى عىلىمي دەرەكتى ەكى تومدىق كىتاپتا تاعى باسقادا  تاريحي-عىلىمي ەڭبەكتەردە  بىرىنشى بولىپ- ساتاي باتىردىڭ اتى اتالادى.وسىنىڭ ءوزى-اق ساتاي باتىردىڭ باتىرلار اراسىندا الدىڭعى  ورىندا تۇرعان ءور تۇلعا ەكەنىن ايقىنداپ تا، دالەلدەپ تە تۇرعانىن ايقىن كورسەتەدى.

ەكىنشى ايتارىم ساتاي باتىردىڭ جاساقتارىنىڭ شاتىرلارىنىڭ ءبارى يلەنگەن جىلقى تەرىسىنەن جاسالعانى جونىندە اۋىزدان-اۋىزعا كوشكەن بۇلتارتپاس اڭگىمەلەر بىزگە جەتىپ وتىر.سوندا يلەنگەن جىلقى تەرىسىنەن تىگىلگەن شاتىرلاردان نوسەرلەپ جاۋعان جاڭبىر بىرنەشە كۇنگەسوزىلسا دا سۋ وتپەيدى جانە قاتتى سۋىقتاردا ىشتەگى جىلۋدى ساقتايدى،جاقسى يلەنگەن جىلقى تەرىسى قاتپايدى ەكەن.وسىنىڭ ءبارى ساتاي باتىردىڭ تۇرمىستىق سالادا دا بىلگىر  ەكەنىن كورسەتەدى.

ساتاي  باتىردىڭ  تورت ايەلى  بولعان ەكەن دەگەن اڭىز بار. ءبىرىنشى ايەلىنەن  تۋعان  ەكى ۇل بالاسى شەشەسىمەن   بىرگە  ساتاي باتىر ءوزى تۋعان سارىبەلدە  قالعان. بۇگىنگى كۇنى  سارىبەل  جانە جاركەنت   ايماعىندا  «ساتاي  باتىر رۋىنانبىز»- دەيتىن  ازاماتتار كوپ. ولار ساتاي  باتىردىڭ  ەكى ۇلىنان  وسىپ-ونگەن  ۇرپاقتارى. قازاقستانىمىزدىڭ  باسقا دا  جەرلەرىندە «ساتاي  باتىر ۇرپاعىمىز»- دەيتىندەر بار. ولار ساتاي باتىردىڭ  وزگە ءۇش ايەلىنەن تاراعان ۇرپاقتار ەكەنىن  جاقسى بىلەدى. ول  جاۋگەرشىلىك  زاماندا مونگولداردى  جەرىمىزدەن  قۋىپ شىعۋدىڭ قيان-كەسكى، جان الىپ، جان بەرىپ  جۇرگەن كەزدە باتىرلار  ايەلدەرىن ، بالالارىن  اتقا مىنگىزىپ  وزىمەن  بىرگە  الىپ  جۇرمەدى.باتىرلار  اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ  قومىندا ءجۇردى. سوندىقتان  دا ايەلدەرى  باتىردىڭ  ايەلى ەكەنىن  جاسىرىپ  اۋىل-اۋىلدا  قالدى. باتىردىڭ  ايەلى  ەكەنىن  بىلسە  جاسىرىنعان  مونگولدىڭ جويىتتارى  باتىردىڭ  ايەلىن بالالارىمەن بىرگە  قىرىپ كەتەر ەدى  سول زاماندا. «ساقتانساڭ  ساقتايمىن»- دەگەن  اللا  سوزىن  باتىردىڭ  ايەلدەرى  ول زاماندا  پانا تۇتقان، جان ساقتاعان.

اسىلدارىمىز بەن باتىرلارىمىز، دانالارىمىز كوپ بولسىن دەپ ساتاي باتىر جايىنداعى ءۇش ايعاقتى دەرەكتى وقىرماندارىمىزعا ۇسىندىم.

سادىق جۇماباي،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ بالعابەك قىدىربەكۇلى اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى

پىكىرلەر