Qazaq elınıŋ jeke Täuelsız memleket bolu üşın jandaryn şeiıt etken azamattarymyzdyŋ bırı, asyly da ardaqtysy Säken Seifullinnıŋ:
«Syr sandyqty aşyq qara,
Aşyp qara, syrlasym.
Sym pernenı basyp qara,
Basyp qara, jyrlasyn!»- degen
bır şumaq öleŋınde qanşama syr men mūŋ tūnyp tūr deseŋızşı!
Säken sol kezdegı qyzyl imperiianyŋ qandy şeŋgelınen jasqanyp, tereŋ oiyn aşyp aita almady ǧoi. Qazaq memleketınıŋ ırgesınıŋ sögılmeuı , şaŋyraǧynyŋ şaiqalmauy üşın qanşama danalarymyz kündız-tünı taisalmai, jasymai, jasqanbai kürestı deseŋızşı! Sondai batyrlarymyzdyŋ bırı de bıregeiı– aty tarihqa mäŋgı öşpestei bolyp jazylǧan, esımı el auzynda mäŋgıge saqtalǧan – Satai batyr. Mıne, üş ǧasyrdan berı aty el auzynda üzılıssız aitylyp keledı. «Batyrdyŋ aty öşpeidı» - degen osy emes pe!?
Qazaq Sovet ensiklopediiasynyŋ on bırınşı tomynyŋ 373-375 betterınde Satai batyr turaly tarihi derek tūjyrymdalyp jazylǧan. Odan artyq keŋeitıp jazuǧa sol kezdegı qyzyl imperiianyŋ baspasöz senzurasy degen qūzyrly organ jıbermeitın edı. Osy atalǧan ensiklopediianyŋ 373 betterınde: «Ūly jüzdıŋ hany Jolbarys (1720-1740 j) özı bilegen ūly jüzdıŋ Qodar bi, Töle bilerımen , Satai, Hangeldı, Bölek syndy batyrlarynyŋ jäne özınıŋ atynan jazylǧan hatyn 1733 jyly Rossiianyŋ imperatory Anna İvanovnaǧa tapsyrdy»- delıngen. Öitkenı, Joŋǧar memleketınıŋ şeŋgelınen qazaq elın tolyǧymen tübegeilı bosatu kerek edı. Hatty alǧan Rossiia imperatory ūly jüz hany Jolbarys pen onyŋ bilerı men batyrlary qol qoiǧan hatyna jauap jazady. Onda «1734 jyly 20-säuırde imperator Anna İvanovna olardy Rossiianyŋ qol astyna qabyldau jönındegı gramotaǧa qol qoidy» - delıngen.
Rossiia memleketımen dostyq qarym-qatynas jazbaşa türde bekıtılgen soŋ qazaq elınıŋ handary men batyrlary qazaq elın bilep-töstegen joŋǧarlardy qazaq jerınen tübegeilı tazalau jönınde ırı-ırı kürester jürgızıp , qazaq elın , jerın monǧol basqynşylarynan aryltuǧa şūǧyl da batyl kırıstı. Monǧoldardy qazaq jerınen mäŋgıge quyp şyǧu üşın qanşama batyrlarymyzdyŋ teŋdesız erlıgıne bügıngı künı bas iemız. Solardyŋ bırı - Satai batyr. Satai batyr Jolbarys han men Töle bi babamyzdyŋ aqyl-keŋesterın basşylyqqa ala otyryp , qazaq elınıŋ bırlıgın būrynǧydan da nyǧaita tüstı. Qazaq jasaǧyn aşsa alaqanynda , jūmsa jūmyrynda ūstaǧan Satai batyr ūiqysyz tünder men külkısız künderdı basynan ötkerdı. Qazaq jerınde «sairandaǧan» Joŋǧar basşylarymen, batyrlarymen aşyqtan-aşyq şaiqasqa şyqty. Būl küres naizanyŋ ūşymen, qylyştyŋ jüzımen , şoqpardyŋ şüidesımen , asqan aqylmen , qaitpas batyrlyqpen ǧana nätijelı aiaqtalatynyna Satai batyrdyŋ közı de, aqyly da tolyq jettı. Alla taǧalaǧa syiynyp, bükıl ūly jüzdıŋ on alty jasqa tolǧan er azamattarynan bastap atqa tügen qondyrǧan .Qoldarynda bes qaru saima –sai bolǧan. Satai batyrdyŋ aitqany ūly jüz elı arasynda mültıksız, kedergısız oryndalǧan . «Qazaq jerın , elın joŋǧar basqynşylarynan tüp tamyrymen tazalau üşın qasyq qanymyz qalǧanşa şaiqasamyz!» - dedı Satai batyr. Satai batyrdyŋ būl sözı ūly jüz qazaqtarynyŋ ärbır azamatyna jetıp jatty. «On alty jasqa tolǧan er adam «Attan!» - dep el arasyna Satai batyr ūran tastaǧanda atqa qonbai üiınde otyryp qalsa ondai erkektı «Qyzteke!»- dep ataimyz!- degen. Satai batyrdyŋ jalyndy da qatal, ärı öte tereŋ oily sözı ūly jüzge ǧana emes, bükıl üş jüzdıŋ qazaqtaryna jettı.Batyrdyŋ būl sözı ärbır er azamattyŋ namysyn jalyndatty. Bärı de: «Qalmaqtyŋ tepkısınde bolǧannan bostandyqta bolǧanymyz jaqsy ! »- dep jalyndap söilegen sol jyldary ärbır qazaq . «Bolar bala on besınde baspyn»- deidı degendei, on altyǧa tolǧan barlyq jastyŋ bırı qalmai atqa jappai qondy. Qoldarynda bes qaruy bar , ärı qyzteke atanǧanşa eldı qrǧaiyq destı ärbır jas. Zarqyn Sydyqūly Taişybaidyŋ 2011 jyly «El-şejıre» baspasynan qūramynda 28 adamnan tūratyn keŋestıŋ tezınen taldanyp, talqylanyp ötıp, «Qazaqtyŋ hany – Abylai» degen atpen ekı tomdyq kıtap basylyp şyqqan. Kıtaptyŋ bırınşı tomynyŋ 125- betınde bylai dep jazylǧan : «Satai batyr - Aqqabaqūly Panfilov audanynyŋ Sarybel mekenınde düniege kelgen .Jetısu ölkesın, joŋǧar basqynşylarynan azat etuge qatysqan batyr. Tegı Suan ruynan şyqqan, ūly jüz»- dep aiqyn jazylǧan. Al düldül aqyn Kenen Äzırbaev: «Suannan Satai... batyr şyqqan»- dep jyrlaǧan. Osyndai dälılder men anyqtamalardy älı de köpten keltıruge bolady. Bıraq gazet oqyrmandaryna men bügın Satai batyrdyŋ naqty aiǧaqtarmen däleldengen üş ırı danalyǧy turaly qysqaşa baiandap ötpekpın. Danyşpan Äl-Farabi babamyz: «Adamǧa bırınşı tärbie kerek» - degen ǧoi . Men jazyp otyrǧan üş oqiǧanyŋ da tärbielık maŋyzy öte zor der edım.
Bırınşısı:
Altynköl.
«Jer qadırın bılmegen, el qadırın bılmeidı, el qadırın bılmegen er qadırın bılmeidı» - degen dana sözdı babalarymyz bızge ūlaǧatty tärbielı söz retınde qaldyrǧan. Qazaq elındegı jerdıŋ de, eldıŋ de , erdıŋ de ataulary kielı. Bırlıgı berık, batyrlyǧy şaiqalmaǧan dana halqymyz bügınde ūlan-ǧaiyr jerge ie bolyp otyr. Beinelep aitsaq qazaq elınıŋ kartasyndaǧy qazırgı jerıne bes Fransiia memleketı emın-erkın siyp ketedı. Qaisar batyrlardyŋ bırı, halqymyzdy 18 ǧasyrdaǧy «Aq taban şūbyryndydan ,antalaǧan jaulardan qorǧaǧan -Satai batyr. Satai batyr Jetısu aimaǧy men şyǧys Qazaqstan öŋırınen monǧol şapqynşylarynyŋ soŋǧy legın quyp şyqqan batyr. Jaudy öz jerın quyp tyqqan Satai batyr özınıŋ jer qaiysqan qolymen kerı qaitqanda Qazaq elınıŋ Qytai elımen şekaralas Joŋǧar Alatauynan bastalatyn Qorǧas özenın jaǧalai tömendep , Ile özenın betke alyp jüredı. Ondaǧy Satai batyrdyŋ oiy Qazaq elınıŋ şekerasynyŋ qanşalyqty berıktıgın özınıŋ zerdelı oiynan ötkızu edı. El ırgesı berık bolsa, halyq ta tynyş ömır keşedı emes pe. Ile özenın betke alǧan Satai batyr qoly Joŋǧar Alatauynyŋ ortasyndaǧy Qazanköl degen ülken kölge jetedı. Qazanköldı körgen Satai batyr köldıŋ bolmys pışımınıŋ özı qazanǧa ūqsaǧanyna , köldıŋ o şetımen būl şetıne közdıŋ äreŋ jetetındıgıne, köldıŋ jiegı qaraǧaimen ädemı kömkerılgenıne jäne de köldıŋ tūnyqtyǧyna , ärı tereŋdıgıne qatty taŋyrqaǧan. Sol Qazanköl turaly Satai batyrdyŋ aitqan, sodan bızge jetken äŋgımelerınıŋ , bırneşeuın suannyŋ Mūqa bolys, 1918 jyly säuırde Jarkent aimaǧyndaǧy halyqty Satai batyrdyŋ tuǧan auyly Sarbel auylyna jinap, qazaq elınde Alaşorda ükımetınıŋ qūrylǧanyn quanyşpen habarlap, mal sriyp , as bergen jäne osy jiynda Satai batyrdyŋ batyrlyǧyn Qazaq –Alaş elınıŋ bırınşı basşysy bolyp sailanǧan Älihan Bökeihanūlynyŋ jalǧastyrǧanyn erekşe quanyşty sezımmen tolqyp-tolqyp tūryp jıgerlenıp aitqanyn jäne Suannyŋ bas imamyna Älihan Bökeihanūlynyŋ ūly bastamasynyŋ mäŋgıge jalǧasa beruı üşın bata jasatady. Bükıl el qos alaqandarymen betterın sipap, Allaǧa jalbarynyp «Älihan! Älihan!» - dep bärı dauystaǧan Mūqa bolystyŋ osy jinalysyna qatysqan sol 1918 jyly 16 jastaǧy Satai batyr ūrpaǧy Nūryş ata maǧan 1970-ınşı jyly täpıştep tūryp aityp berıp edı. «Endı bız aqpatşanyŋ qarmaǧynda bolmaimyz! Jeke memleketpız . Ony tūŋǧyş ret Älihan Bökeihan basqardy!»- degen sözın Nūryş qariia bar yntasymen maǧan aitqan edı. Satai ūrpaǧy Mūqa bolystyŋ osy ötkızgen jinalysy jaiyndaǧy derekt Şabdan Baibatşaevtıŋ «Qazaqstan baspasynan» 1970 jyly jaryq körgen «Bel- belester»- atty kıtabynda da jazylǧan.
Qazankölden tömen qarai sarqyrai aqqan Qorǧas özenın jaǧalai Ile özenıne bet alǧan Satai batyrdyŋ qalyŋ qoly ekı künnen soŋ Ile özenınen jiyrma şaqyrym joǧarǧy jaǧyndaǧy öte keŋ qūmdy aimaqtyŋ ortasyndaǧy Düpşınköl jäne Gunköl degen ekı köldıŋ jaǧasyna keşkısın kelıp jetısımen osynda tüneidı.
Düpşınköldı jergılıktı tūrǧyndar qazır de Düpşınköl dep ataidy. Būl monǧolşa atauy . Qazaqşa - tynyqköl degen maǧyna beredı. Gunköl atauy da monǧolşa, qazaqşa tereŋköl degen söz. Al Gunköl Satai batyrdyŋ äskeri qoly osynda tünep şyqqan künnıŋ ertesınen bastap Satai batyrdyŋ bükıl elge at şaptyryp auyzşa bergen jarlyǧynyŋ negızınde Altynköl atalyp ketedı. Onyŋ syry mynadai edı. Qazaq elınıŋ jer-su attarynyŋ atauynda bızge jetken aiǧaǧy men dälelı bar äŋgımeler men aŋyzdar öte köp. Bärı de elımızdıŋ şejıresıne, tarihyna öşpeitın syr qosyp tūr. Sondai şap-şaǧyn , tūp-tūnyq Altynköl būrynǧy atauy (Gunköl) men Düpşınköl audanymyzdaǧy Penjım auylynan on şaqyrymdai tömen jerdegı öte keŋ qūmdy alqaptyŋ ortasynda jasyrynǧandai bolyp ornalasqan. Būl ekı kölge de jan-jaǧynan aǧylyp kelıp, qūylyp jatqan özen de, būlaqtar da joq. Sonda keŋ aimaqty qūmnyŋ ortasyndaǧy būl ekı köl qalai paida bolǧan? Qūm ışınde bolǧandyqtan suy nege tartylyp ketpeidı? Al ekı köl men Qorǧas özenınıŋ ara qaşyqtyǧy on şaqyrymdai jer. Aŋyz boiynşa osy ekı köl men Qorǧas özenı jer asty bailanysta deidı. Äitpese ekı köl de tartylyp keter edı. Būl aŋyz bolsa da şynaiy şyndyq . Satai batyrdyŋ jauynşer qoly Gunköldıŋ qūraǧy jaiylǧan jiegıne qonystaidy. Satai batyrdyŋ sary tūlparyn suytu üşın batyrdyŋ at kütuşısı at tızgının altyn erge myqtap taŋyp, şylbyryn Gunköl jiegındegı jidege qyl şylbyrmen bailap qoiǧan. Tünnıŋ jarymynda alys jol jürıp şarşaǧan sary tūlpar qatty şöldegen soŋ su ışuge qaita-qaita ūmtylyp tūryp jide aǧaşyna bailaǧan jerden būtaǧyn aşasynan aiyryp alyp , köl ortasyna su ışuge betteidı . Tızgını altyn erge myqtap bailanǧan at auzy suǧa jetu üşın köldıŋ tereŋ jerıne qarai jüre beredı. Däl sol kezde atty kütuşı jıgıt oianyp ketıp , su ortasyndaǧy Satai batyrdyŋ sary tūlparyn körıp zäre qūty qalmai aiǧailap jıberıptı . Qatty aiǧaidan oianyp ketken Satai batyr men jasaqtary köl ortasynda suǧa kömılıp tūrǧan sary tūlpardy köredı. Sary tūlpardyŋ auzy köl suyna endı-endı jetkende sary tūlpardyŋ köl suyna bırtındep batyp bara jatqanyn bärı de köredı. Bıraq atty qūtqaruǧa eşkımnıŋ amal-ailasy da, mümkındıgı de joq edı. Äne-mıne degenşe Sary tūlpar köl suyna batyp, közden ǧaiyp bolady. Sonda Satai batyr: «Tūlparymdy köldıŋ jylymy tartyp kettı. Izdemeŋder!»- dep ızdemek bolǧandarǧa toqtau salǧan eken.
Osy tünnıŋ erteŋgısınde Satai batyrdyŋ qalyŋ qoly osy maŋnan seksen şaqyrymdai jerdegı Satai batyrdyŋ jasaǧy jattyǧatyn jattyǧu orny- Dollanqara döŋıne bet alady. Gunkölden keterınde Satai batyr: «Mūnda menıŋ altyn erlı atym jylymǧa sıŋıp ketkendıkten monǧolşa Gunköldıŋ atauy bügınnen bastap qazaqşa «Altynköl»- dep atalady»- dep auyzşa jarlyq berıp, jol-jönekeidegı eldı mekenderdıŋ halqyna endıgı jerde «Gunköldı – «Altynköl» dep ataisyŋdar» dep habarşylaryn jıberedı.
Auyldardyŋ halqyna endıgı jerde «Gunköldı- Altynköl dep ataisyŋdar» - dep jan-jaqqa Satai batyr atynan atqa mıngen habarşylaryn jıberedı. Ol jyldary ūly jüzdıŋ bas batyry-Satai batyrdyŋ aitqan ärbır sözı sözsız oryndalatyn edı. Satai batyrdyŋ sözı han jarlyǧyndai bolǧan. Halyq sözsız oryndaityn.Handaryn qalai syilasa, Satai batyrdy da halyq däl solai syilaǧan.Öitkenı, bükıl eldıŋ ūly jüzdıŋ qauıpsızdıgı Satai batyrdyŋ qolynda edı.Öz jerın monǧol basqynşylarynan endı ǧana tolyǧymen azat etken Satai batyrdyŋ bedelımen abyroiy būrynǧydan da asqaqtap tūrǧan zaman edı.Halyq Satai batyrdyŋ jarlyǧyn bükıl halq tolyq quattaityn. Būl 1738-1745 jyldary bolǧan oqiǧalar. 12 tomdyq «Qazaq Sovet ensiklopediiasy» men «Qazaq hany - Abylai» atty ekı tomdyq kıtapta aiqyn jazylǧan. Satai batyrdy «qyzyr şalǧan batyr»-dep sol kezde halyq bosqa aitpasa kerek. Oǧan taǧy bır naqty mysal 2011 jyly Qorǧas şekarasynan QHR –men Qazaqstan arasyna temır jol salynyp, paidalanuǧa berılgende osy Qorǧastaǧy temır jol stansiiasyna jaŋa atau beru jönınde mäsele köterılıp, bas qosuşylar temır jol stansiiasynyŋ atauyna bes türlı ataudy ataidy.Sol bes ataudyŋ eŋ soŋyna Satai batyr Altynköl dep atatqan«Altynköl» atauy tırkeledı.Özge tört ataudyŋ soŋynda talai-talai myqtylar men qarjysy kökke şaşylyp tūrǧandar tūrdy. Tıptı keibıreulerı aldyn-ala «bız jeŋdık»- dep bırın-bırı qūttyqtap ta jıberıp edı.
Komisiianyŋ soŋǧyşeşuşı otyrysynda bır sät sıltıdei tyna qalǧan tynyştyqty Satai batyrdyŋ äruaǧy qoldap,temırjol stansiiasy - «Altynköl» stansiiasy dep atalady. Mūny Satai batyrdyŋ äruaǧynyŋ ūlylyǧy der edım.Ūly adamnyŋ artynda öşpeitın,uaqyt ötken saiyn jarqyrai tüsetın ūly ızı qalady degen osy emes pa! Satai batyrdyŋ atauy berılgen Altynköl bügın de halyqaralyq-«Altynköl» stansiiasyna ainaldy.
Ekınşısı:
Dolanqara
Būrynǧy atauy mongolşa Gunkölden, sol künı Satai batyrdyŋ jarlyǧymen atalǧan –«Altynkölden» qozǧalǧan batyrdyŋ jer qaiysqan jasaq qoly Satai batyrdyŋ jasaǧy tūraqty türde jattyǧatyn Altynköldıŋ batys jaǧyndaǧy jetpıs şaqyrymdai jerdegı Dolanqara şaǧyn tauyna qarai bet alady. Dolanqara da qalmaqşa atau. Dollan- qazaqşa jetı degen söz. Qara degen söz qazaqşa. Sonda künı bügınge deiın Dollanqara dep atalyp kele jatqa ülken tau töbenıŋ qazaqşa atauy Jetıqara bolyp şyǧady.Dollan qaradegen şaǧyn tau jotasy qazırgı Panfilov audanyndaǧy «Jarkent arasan» sanatoriiasynan (şipajaiynan) on şaqyrym tömen ornalasqan.Biıktıgı tabanynan töbesıne deiın myŋ metrdei biık tau jotasy.Būl töbege şyqsaŋyz ainalaŋyz tügelımen körınedı. Satai batyrdyŋ bükıl jasaǧy osy Dolanqara töbesı men sonyŋ etegıne ornalasqan eken.Dollanqaranyŋ tömengı jaǧyndaǧy on segız myŋ gektardai jer jazyq.Mıne, osy jazyq Satai batyrdyŋ jasaqtarynyŋ qabıletın şynyqtyratynjattyǧu orny bolǧan. Satai batyr özınıŋ jasaq basşylarymen osy Dollanqaranyŋ töbesındegı jetı şatyrynda jatyp baqylap otyrǧan.Jasaq basşylary osy jetı şatyrda bolǧan. Satai batyrdyŋ osy jetı şatyryna bailanysty mongoldar būl taudy sol kezde –aq Dollanqara dep atap ketken eken.
Al jasaqtary Dollanqara etegındegı qazdai tızılgen şatyrynda tūraqtaǧan. Osyndai ädıspen, quatty küşpen qazaq jerınen monǧol jasaqtaryn quyp şyǧyp, olardy monǧol jerıne kırgızgen jäne ekınşı ret qazaq jerıne attauyna jol joq dep anyttaryn alǧan. Anytty būzǧan monǧol jasaǧynyŋ basy eşbır sūrausyz taban astynda kesıletını kelısımde aitylǧan.Al monǧolsözı Dollanqarany qazaqşaǧa audarǧanda - Jetıqara.Öitkenı, Satai batyrdyŋ jetı jasaq basşysy bar eken. Sol jetı jasaq batyrynyŋ jetı şatyry Dollanqara basynda qūrylyp tūruynyŋ negızınde sol kezdegı jerımızdegı monǧoldar būl tau töbenı monǧolşa Dollanqara dep ataǧan jäne ol töbege olar jaqyndai almaǧan. Dolanqara qazır de Dollanqara dep ataluda.
Osy Dollanqarany 1820 jyldary Reseidıŋ bızdıŋ elge,onyŋ üstıne qytaimen şekarany nyǧaitu üşın jasaqtalǧan arnaiy äskerın osy Dollanqara töbesıne toptastyrǧan. Reseidıŋ generaldary, joǧary şendı äskeri basşylary osy Dollanqarany taŋdauynda da ülken syr jatqan joqpa? Al patşanyŋjoǧary şendı äskerlerı äskeri jattyǧu ötkızuge būl jerdı öte qolaily jer dep taŋdaǧan.Sonda qazaqtyŋ Satai batyrynyŋ qazaq jasaqtaryna taŋdaǧan jauyngerlerdıŋ jattyǧu orny tegın jer emes ekenın aqtardyŋ äskeri şendılerınıŋ taŋdauy taǧy da däleldei tüskendei. Aq patşanyŋ şendılerı qazaqtyŋ ana ǧasyrdaǧy Satai batyrynyŋ jauyngerlerı jattyqqan jerın mensınbei, basqa jerdı taŋdauy sösız edı. Satai batyrdyŋ taŋdauynyŋ öte dūrystyǧy aq patşanyŋ şendılerın amalsyzdan osy Dollanqaraǧa toqtatty. Satai batyrymyzdyŋ äskeri taŋdauy aq patşanyŋ generaldarynyŋ taŋdauymen tepe-teŋ tüstı dep berık senımmen, kümänsız aita alamyz.
Arada jüz jyl ötkende , 1918 jyly köktemınde Jarkent uezınde qyzyl äskerdıŋ jasaǧy toptastyryldy. Qyzyl äskerdıŋ äskeri şendılerı Jarkent aimaǧyn ainalyp jürıp qyzyl äsker jasaǧyna laiyqty jerdı ızdep tapqany taǧy da daŋqty Satai batyrdyŋ jauyngerlerı jattyqqan Dollanqarany bırden taŋdaidy.Äskeri basşylary men jasaq äskerlerıne arnap şatyrlaryn osy Dollanqara töbesıne qazdai tızedı.Būl jerden ainala aşyq körınedı, etegındegı on segızmyŋ gektardai jerı qyzyldardyŋ atty jäne jaiau äskerlerınıŋ,jattyǧu ornyna ainaluy qyzyldardyŋ joǧary şendılerınıŋ talǧamdarynyŋ Satai batyr babamyzdyŋ taŋdaǧan jerıne,saimasai keluınıŋ özı Satai batyr babamyzdyŋ äskeri talǧamynyŋ joǧary ekendıgınaqqa da qyzylǧa da däleldedı.
1991 jyly Qazaqstanymyz jeke Täuelsız memleket atanǧan soŋ, memleketımızdıŋ jeke äskeri armiiasy qūryldy.QR-nyŋ qaruly küşterın basqaruǧa eŋ taŋdauly generaldar, sardarlar,sarbazdar tartyldy.Sol bır qiyn kezdıŋ özınde Panfilov audanyna 1993 qonystanǧan QR äskerlerınıŋ oqu-jattyǧu alaŋy taǧy da osy Dollanqaraǧa tūraqtady.Qazır audan, respublika boiynşa ötetın keibır äskeri jattyǧulardyŋ bırazy osy Dollanqara aimaǧynda ötkızulıde. Tankten bastap barlyq atu qarulary boiynşa ötetın äskeri jattyǧular Satai batyr babamyz kezınde jasaǧan Dollanqara aimaǧynda öte sättı ötkızulıde.Mūnda ötken sol äskeri jattyǧulardyŋ bırneşeuıne jurnalsit retınde men Sadyq Jūmabai da qatystym.Sonda men sol generaldardyŋ, polkovnikterdıŋ bırneşeuıne «Osy Dollanqara aimaǧy äskeri jattyǧu ötkızugesai ma?» –degen sūraǧyma bärı de bır auyzdan «Öte saima-sai!» -dep jauap berdı. Panfilov audanynyŋ aimaǧynda äskeri jattyǧu jasaityn bos jerler jetkılıktı.Solai bolsa da aq patşanyŋ äskeri basşylary , keŋes ükımetınıŋ qyzyl äskerlerınıŋ basşylary jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ äskeri basşylary kelısıp alǧandai kezınde Satai batyr taŋdap , jauynger qolyn jattyqtyrǧan ärı jauyngerlerınıŋ tūraqty qonysy bolǧan Dollanqara aimaǧyn taŋdauynda ülken syr jatyr . Ol syr üş memelekettıŋ de joǧary därejelı äskeri basşylarynyŋ ūiǧarymynyŋ Satai batyr jauyngerlerı tūraqtaǧan Dollanqara aimaǧyn taŋdauda eşbır qatelespegenın aiqyndap ta, däleledep te tūr. Tıptı özderınıŋ qasjauy aq patşanyŋ äskerı tūraqtaǧan oryndy keŋes ükımetınıŋ qyzyl äskerınıŋ basşylary: «Aqtyŋ äskerınıŋ jataǧy bolǧan jerde nemız bar? Aqtyŋ äskerınıŋ ızımen jürmeimız!»- deuı äbden mümkın edı ǧoi .Satai batyrdyŋ äskeri qabıletınıŋ joǧarylyǧy bärın de moiyndatty dep senımmen aitamyn.Sonda menı qatty oilandyrǧan da, tolǧandyrǧan da Satai batyr babamyzdyŋ osydan 262 jyl būryn osy jerdı qazır de Dollanqara dep atap kele jatqan jerdı öz jasaqtaryna taŋdaǧanda eşbır qatelespegenıne taŋ qaldym.Alla qoldap, Qyzyr babam joldasy bolǧan Satai batyr babamnyŋ aqyldylyǧyna, köregendıgıne, tapqyrlyǧyna, bolaşaqty däl boljai alatyndyǧyna dän riza bolyp, Satai baba ruhyna basymdy idım!
Üşınşısı:
Naizatapqan
Düniejüzındegı ekı jüzden astam memleket arasynda jer kölemı jaǧynan toǧyzynşy oryndy ielenıp otyrǧan qazaq memleketınıŋ jerın ǧasyrdan-ǧasyrǧa danalarymyzben danyşpandarymyz, kemengerlerımız, batyrlarymyz, bükıl halqymyz qyzǧyştai qorǧai bıldı.Bügıngı ūlan-ǧaiyr jerımız berık qorǧanysta jäne qorǧala bermek!
Satai batyr Altynkölden şyǧyp, būl jerden batysqa qarai jetpıs şaqyrym jerdegı Dolanqaraǧa jetıp, mūnda bır kün tünep, ertesı batysqa qarai elu şaqyrymdai joldy basyp ötıp, taiaz saiǧa jettı. Satai batyr jauyngerlerınıŋ köbın Qazaq elı men Monǧol memleketınıŋ şekarasyna qaldyrǧan edı. Qazırgısı şaǧyn qol qūramy üş myŋ jauyngerden tūratyn alty top jasaqty basqaryp kele jatqan qalyŋ qol ūzaq joldan şarşap ta qalyp edı.Äsırese, attary qatalap qatty şöldegen.Kün peşınge taianǧanda kökorai şöbı şalqyǧan saily jerge jetedı.Bıraq mūnda da talaidy bastarynan ötkergen Satai batyrdyŋ jasaqtary şydamdylyq tanytady.Qazaq elınıŋ taǧdyrynyŋ qyl üstınde tūrǧan kezderınde de Satai batyrdyŋ jer qaiystyrǧan jasaq qoldary bes qaruyn saqadai-sai asynyp, attarynyŋ üstınde köz şyrymyn alyp, qoldaryn tızgınderınen bosatpap edı. Syrtqy jau qazaq halqynyŋ yntymaǧy men batyrlarynyŋ batyldyǧynan qaimyǧatyn.
Panfilov audanynyŋ ortalyǧy Jarkent qalasynan seksen şaqyrymdai batys jaǧynda qazır Naizatapqan dep atalatyn jer bar. Satai batyrdyŋ qalyŋ qoly däl osy bügıngı künı de Naizatapqan dep atalyp jürgen jerge kelıp edı. Satai batyrdyŋ jer qaiysqan qoly kelgende mūnda su joq, şaǧyn saida jaiqalǧan şalǧyn şöp qana ösıp tūr eken. Batyrdyŋ jauynger qoly būl qoinauǧa kelgenge deiın būl şaǧyn saidy eşkım Naizatapqan dep atamaǧan, Şalǧyn sai deidı eken. Satai batyr jaiqalǧan şalǧyn şöptı, ärı sazdy şaǧyn sai ekenın zerttei sala köŋılıne tüigen ısıne şūǧyl kırısedı. Satai batyr atynyŋ üstınde tūryp, qolyndaǧy naizasyn sazdau, ärı oipaŋdau jerge quatty qolynyŋ küşımen yrǧap-yrǧap kırgızedı.Sonda jerge jarty qūlaş boiy kırgen naiza ornynan būryq etıp su atylyp şyǧady. Quanǧan, ärı öz oiynyŋ dūrys bolǧanyna riza bolǧan Satai batyr sol şaǧyn saidy naizamen at üstınde tūryp quatty küşpen naizany şanşylap, yrǧap jürıp bırneşe jerden su şyǧarady.Şöldep kelgen jasaqtary men şöldegen attary Satai batyrdyŋ taǧy basqa da batyrlarysai ışın naizamen yrǧap tesıp şyǧarǧan möldır suymen şölderın basady.Ertesı Satai batyr būl jerdı «Naizatapqan»-dep ataimyz» dep osy maŋdaǧy tūryp jatqan qazaq auyldaryna Satai batyr şabarmandaryn jıberedı.Saidan batyrlar qolyndaǧy naizanyŋ ūşymen jerge şanşylǧan jerden bastaular būrqyldap şyqqan .Habarşylar endı: «Maldaryŋdy suaryŋdar. Ol jerdıŋ aty: «Naizatapqan»-dep atalady» –deidı habarşy şabarmandar. Batyrdyŋ aitqanyn halyq sözssız oryndaǧan. Eger būl jerdıŋ atauy «Naizatabyldy» bolsa: «E, mūnan naiza tabylǧan eken ǧoi» - der edı halyq. Naizatapqan – degen atauynyŋ arjaǧynda naiza özınen-özı bırdeŋenı taba almaityny aidan anyq. Naiza özdıgınen qozǧalmaidy. Naizany älde kım qolymen qozǧaltu arqyly bırdeŋenı jerden tabady ǧoi. Mıne būǧan naqty jauap- Satai batyrdyŋ öz naizasyn jerge öte quatty qolymen şanşyp tūryp yrǧap-yrǧap jıberıp, su şyǧardy . Sodan keiın būl sudy adam qoly emes , adamnyŋ quatty qolymen jerge yrǧalyp kırgen naiza tapty.Sodan soŋ Satai batyr būl jerdı Naizatapqan - dep atady. Būl naqty dälel, şynaiy şyndyq! Qazır de būl sai Naizatapqan dep atalyp keledı.
Keşe Qorǧas özenınıŋ janynan monǧolşa atalǧan Gunköl köl-«Altynköl» -dep atalsa, endı myna suy är jerden atqylaǧan sai-Naizatapqan dep ataldy. Osy ekı atau da künı bügınge deiın Altynköl jäne Naizatapqan dep atalyp keledı. Satai batyrdyŋ ne degen naqtylyǧy deseŋızşı. Naizatapqan dep ataluynyŋ özı jäne Satai batyrdyŋ būl atauyn bükıl halyqtyŋ bırden qoldap ketuınıŋ özı Satai batyrdy «Qyzyr şalǧan adam eken» - deuın taǧy da būltartpas aiǧaqpen naqty däleldep tūr.Naiza nenı tapty? Ärine, sudy tapty.
Naizatapqanda onnan astam jerden būlaq közderı bügınge deiın bülkıldep şyǧyp aǧyp jatyr.Ol sulardyŋ emdık qasietınıŋ özı öte joǧary boldy.Aiaǧy, belı, asqazany auyrǧan adamdar osynda köktemnen bastap kelıp suyq küzge deiın emdelıp,auruynan Panfilov audanynyŋ Yntaly auylynyŋ şyǧys jaǧyndaǧy jetı şaqyrymdai jerde Satai batyr ataǧan Naizatapqan sai bar. Būl saidyŋ är jerınen şyǧyp jatqan onşaqty şaǧyn bastaulardyŋ suynyŋ emdık qasietın paidalanǧan halyq erte köktemnen küzge deiın şatyrlaryn qūryp alyp, öz betterınşe jyl saiyn emdelıp jür. Satai batyrdyŋ naizasynyŋ jerge kırgen ūşynyŋ oryndarynan şyǧyp jatqan būlaqtardyŋ emdık qasietterınıŋ boluynyŋ özı de köp närseden taǧy da aian berıp tūrǧandai.
Men būl maqalamda Satai batyr babamyzdyŋ monǧoldyŋ soŋǧy jasaqtaryn monǧoldyŋ şekarasyna kırgızıp jıberıp qaitqan saparyndaǧy üş naqty, tarihi aiǧaqty oqiǧaǧa toqtaldym. Bügıngı bızder, äsırese jas ūrpaqqazaq jerınıŋ Qazaq memleketıne özınen-özı berıle salmaǧanyna toqtaldym.Qazaq elınıŋ «tarihi syzba şekarasy bolǧan joq»- degen bırdı- ekılerge aitarym 1920 jyly 24 tamyzda Qazaq elınıŋ tūŋǧyş basşysy Älihan Bökeihanovty Lenin qabyldap,Ä.Bökeihanov ūsynǧan Qazaq elınıŋ syzba kartasyna qolyn qoiyp bekıtken.1920 jyly 24- tamyzda Lenin qol qoiǧan Qazaq elınıŋ syzba kartasy sol kezdegı gazetterge 1920 jyly 26-tamyzda basylǧan.Bılmegender osy derektı jadylarynda saqtasa demekpın.
Qazaq Sovet ensiklopediiasynda jäne «Qazaq hany-Abylai» atty ǧylymi derektı ekı tomdyq kıtapta taǧy basqada tarihi-ǧylymi eŋbekterde bırınşı bolyp- Satai batyrdyŋ aty atalady.Osynyŋ özı-aq Satai batyrdyŋ batyrlar arasynda aldyŋǧy orynda tūrǧan ör tūlǧa ekenın aiqyndap ta, däleldep te tūrǧanyn aiqyn körsetedı.
Ekınşı aitarym Satai batyrdyŋ jasaqtarynyŋ şatyrlarynyŋ bärı ilengen jylqy terısınen jasalǧany jönınde auyzdan-auyzǧa köşken būltartpas äŋgımeler bızge jetıp otyr.Sonda ilengen jylqy terısınen tıgılgen şatyrlardan nöserlep jauǧan jaŋbyr bırneşe küngesozylsa da su ötpeidı jäne qatty suyqtarda ıştegı jyludy saqtaidy,jaqsy ilengen jylqy terısı qatpaidy eken.Osynyŋ bärı Satai batyrdyŋ tūrmystyq salada da bılgır ekenın körsetedı.
Satai batyrdyŋ tört äielı bolǧan eken degen aŋyz bar. Bırınşı äielınen tuǧan ekı ūl balasy şeşesımen bırge Satai batyr özı tuǧan Sarybelde qalǧan. Bügıngı künı Sarybel jäne Jarkent aimaǧynda «Satai batyr ruynanbyz»- deitın azamattar köp. Olar Satai batyrdyŋ ekı ūlynan ösıp-öngen ūrpaqtary. Qazaqstanymyzdyŋ basqa da jerlerınde «Satai batyr ūrpaǧymyz»- deitınder bar. Olar Satai batyrdyŋ özge üş äielınen taraǧan ūrpaqtar ekenın jaqsy bıledı. Ol jaugerşılık zamanda mongoldardy jerımızden quyp şyǧudyŋ qiian-keskı, jan alyp, jan berıp jürgen kezde batyrlar äielderın , balalaryn atqa mıngızıp özımen bırge alyp jürmedı.Batyrlar attyŋ jalynda, tüienıŋ qomynda jürdı. Sondyqtan da äielderı batyrdyŋ äielı ekenın jasyryp auyl-auylda qaldy. Batyrdyŋ äielı ekenın bılse jasyrynǧan mongoldyŋ joiyttary batyrdyŋ äielın balalarymen bırge qyryp keter edı sol zamanda. «Saqtansaŋ saqtaimyn»- degen Alla sözın batyrdyŋ äielderı ol zamanda pana tūtqan, jan saqtaǧan.
Asyldarymyz ben batyrlarymyz, danalarymyz köp bolsyn dep Satai batyr jaiyndaǧy üş aiǧaqty derektı oqyrmandarymyzǧa ūsyndym.
Sadyq Jūmabai,
Qazaqstan Jurnalister Odaǧynyŋ Balǧabek Qydyrbekūly atyndaǧy syilyqtyŋ iegerı
