Qazaq eliniń jeke Táýelsiz memleket bolý úshin jandaryn sheıit etken azamattarymyzdyń biri, asyly da ardaqtysy Sáken Seıfýllınniń:
«Syr sandyqty ashyq qara,
Ashyp qara, syrlasym.
Sym perneni basyp qara,
Basyp qara, jyrlasyn!»- degen
bir shýmaq óleńinde qanshama syr men muń tunyp tur deseńizshi!
Sáken sol kezdegi qyzyl ımperııanyń qandy sheńgelinen jasqanyp, tereń oıyn ashyp aıta almady ǵoı. Qazaq memleketiniń irgesiniń sógilmeýi , shańyraǵynyń shaıqalmaýy úshin qanshama danalarymyz kúndiz-túni taısalmaı, jasymaı, jasqanbaı kúresti deseńizshi! Sondaı batyrlarymyzdyń biri de biregeıi– aty tarıhqa máńgi óshpesteı bolyp jazylǵan, esimi el aýzynda máńgige saqtalǵan – Sataı batyr. Mine, úsh ǵasyrdan beri aty el aýzynda úzilissiz aıtylyp keledi. «Batyrdyń aty óshpeıdi» - degen osy emes pe!?
Qazaq Sovet enıklopedııasynyń on birinshi tomynyń 373-375 betterinde Sataı batyr týraly tarıhı derek tujyrymdalyp jazylǵan. Odan artyq keńeıtip jazýǵa sol kezdegi qyzyl ımperııanyń baspasóz enzýrasy degen quzyrly organ jibermeıtin edi. Osy atalǵan enıklopedııanyń 373 betterinde: «Uly júzdiń hany Jolbarys (1720-1740 j) ózi bılegen uly júzdiń Qodar bı, Tóle bılerimen , Sataı, Hangeldi, Bólek syndy batyrlarynyń jáne óziniń atynan jazylǵan hatyn 1733 jyly Rossııanyń ımperatory Anna Ivanovnaǵa tapsyrdy»- delingen. Óıtkeni, Jońǵar memleketiniń sheńgelinen qazaq elin tolyǵymen túbegeıli bosatý kerek edi. Hatty alǵan Rossııa ımperatory uly júz hany Jolbarys pen onyń bıleri men batyrlary qol qoıǵan hatyna jaýap jazady. Onda «1734 jyly 20-sáýirde ımperator Anna Ivanovna olardy Rossııanyń qol astyna qabyldaý jónindegi gramotaǵa qol qoıdy» - delingen.
Rossııa memleketimen dostyq qarym-qatynas jazbasha túrde bekitilgen soń qazaq eliniń handary men batyrlary qazaq elin bılep-tóstegen jońǵarlardy qazaq jerinen túbegeıli tazalaý jóninde iri-iri kúrester júrgizip , qazaq elin , jerin monǵol basqynshylarynan aryltýǵa shuǵyl da batyl kiristi. Monǵoldardy qazaq jerinen máńgige qýyp shyǵý úshin qanshama batyrlarymyzdyń teńdesiz erligine búgingi kúni bas ıemiz. Solardyń biri - Sataı batyr. Sataı batyr Jolbarys han men Tóle bı babamyzdyń aqyl-keńesterin basshylyqqa ala otyryp , qazaq eliniń birligin burynǵydan da nyǵaıta tústi. Qazaq jasaǵyn ashsa alaqanynda , jumsa jumyrynda ustaǵan Sataı batyr uıqysyz túnder men kúlkisiz kúnderdi basynan ótkerdi. Qazaq jerinde «saırandaǵan» Jońǵar basshylarymen, batyrlarymen ashyqtan-ashyq shaıqasqa shyqty. Bul kúres naızanyń ushymen, qylyshtyń júzimen , shoqpardyń shúıdesimen , asqan aqylmen , qaıtpas batyrlyqpen ǵana nátıjeli aıaqtalatynyna Sataı batyrdyń kózi de, aqyly da tolyq jetti. Alla taǵalaǵa syıynyp, búkil uly júzdiń on alty jasqa tolǵan er azamattarynan bastap atqa túgen qondyrǵan .Qoldarynda bes qarý saıma –saı bolǵan. Sataı batyrdyń aıtqany uly júz eli arasynda múltiksiz, kedergisiz oryndalǵan . «Qazaq jerin , elin jońǵar basqynshylarynan túp tamyrymen tazalaý úshin qasyq qanymyz qalǵansha shaıqasamyz!» - dedi Sataı batyr. Sataı batyrdyń bul sózi uly júz qazaqtarynyń árbir azamatyna jetip jatty. «On alty jasqa tolǵan er adam «Attan!» - dep el arasyna Sataı batyr uran tastaǵanda atqa qonbaı úıinde otyryp qalsa ondaı erkekti «Qyzteke!»- dep ataımyz!- degen. Sataı batyrdyń jalyndy da qatal, ári óte tereń oıly sózi uly júzge ǵana emes, búkil úsh júzdiń qazaqtaryna jetti.Batyrdyń bul sózi árbir er azamattyń namysyn jalyndatty. Bári de: «Qalmaqtyń tepkisinde bolǵannan bostandyqta bolǵanymyz jaqsy ! »- dep jalyndap sóılegen sol jyldary árbir qazaq . «Bolar bala on besinde baspyn»- deıdi degendeı, on altyǵa tolǵan barlyq jastyń biri qalmaı atqa jappaı qondy. Qoldarynda bes qarýy bar , ári qyzteke atanǵansha eldi qrǵaıyq desti árbir jas. Zarqyn Sydyquly Taıshybaıdyń 2011 jyly «El-shejire» baspasynan quramynda 28 adamnan turatyn keńestiń tezinen taldanyp, talqylanyp ótip, «Qazaqtyń hany – Abylaı» degen atpen eki tomdyq kitap basylyp shyqqan. Kitaptyń birinshi tomynyń 125- betinde bylaı dep jazylǵan : «Sataı batyr - Aqqabaquly Panfılov aýdanynyń Sarybel mekeninde dúnıege kelgen .Jetisý ólkesin, jońǵar basqynshylarynan azat etýge qatysqan batyr. Tegi Sýan rýynan shyqqan, uly júz»- dep aıqyn jazylǵan. Al dúldúl aqyn Kenen Ázirbaev: «Sýannan Sataı... batyr shyqqan»- dep jyrlaǵan. Osyndaı dálilder men anyqtamalardy áli de kópten keltirýge bolady. Biraq gazet oqyrmandaryna men búgin Sataı batyrdyń naqty aıǵaqtarmen dáleldengen úsh iri danalyǵy týraly qysqasha baıandap ótpekpin. Danyshpan Ál-Farabı babamyz: «Adamǵa birinshi tárbıe kerek» - degen ǵoı . Men jazyp otyrǵan úsh oqıǵanyń da tárbıelik mańyzy óte zor der edim.
Birinshisi:
Altynkól.
«Jer qadirin bilmegen, el qadirin bilmeıdi, el qadirin bilmegen er qadirin bilmeıdi» - degen dana sózdi babalarymyz bizge ulaǵatty tárbıeli sóz retinde qaldyrǵan. Qazaq elindegi jerdiń de, eldiń de , erdiń de ataýlary kıeli. Birligi berik, batyrlyǵy shaıqalmaǵan dana halqymyz búginde ulan-ǵaıyr jerge ıe bolyp otyr. Beınelep aıtsaq qazaq eliniń kartasyndaǵy qazirgi jerine bes Franııa memleketi emin-erkin sıyp ketedi. Qaısar batyrlardyń biri, halqymyzdy 18 ǵasyrdaǵy «Aq taban shubyryndydan ,antalaǵan jaýlardan qorǵaǵan -Sataı batyr. Sataı batyr Jetisý aımaǵy men shyǵys Qazaqstan óńirinen monǵol shapqynshylarynyń sońǵy legin qýyp shyqqan batyr. Jaýdy óz jerin qýyp tyqqan Sataı batyr óziniń jer qaıysqan qolymen keri qaıtqanda Qazaq eliniń Qytaı elimen shekaralas Jońǵar Alataýynan bastalatyn Qorǵas ózenin jaǵalaı tómendep , Ile ózenin betke alyp júredi. Ondaǵy Sataı batyrdyń oıy Qazaq eliniń shekerasynyń qanshalyqty beriktigin óziniń zerdeli oıynan ótkizý edi. El irgesi berik bolsa, halyq ta tynysh ómir keshedi emes pe. Ile ózenin betke alǵan Sataı batyr qoly Jońǵar Alataýynyń ortasyndaǵy Qazankól degen úlken kólge jetedi. Qazankóldi kórgen Sataı batyr kóldiń bolmys pishiminiń ózi qazanǵa uqsaǵanyna , kóldiń o shetimen bul shetine kózdiń áreń jetetindigine, kóldiń jıegi qaraǵaımen ádemi kómkerilgenine jáne de kóldiń tunyqtyǵyna , ári tereńdigine qatty tańyrqaǵan. Sol Qazankól týraly Sataı batyrdyń aıtqan, sodan bizge jetken áńgimeleriniń , birnesheýin sýannyń Muqa bolys, 1918 jyly sáýirde Jarkent aımaǵyndaǵy halyqty Sataı batyrdyń týǵan aýyly Sarbel aýylyna jınap, qazaq elinde Alashorda úkimetiniń qurylǵanyn qýanyshpen habarlap, mal srıyp , as bergen jáne osy jıynda Sataı batyrdyń batyrlyǵyn Qazaq –Alash eliniń birinshi basshysy bolyp saılanǵan Álıhan Bókeıhanulynyń jalǵastyrǵanyn erekshe qýanyshty sezimmen tolqyp-tolqyp turyp jigerlenip aıtqanyn jáne Sýannyń bas ımamyna Álıhan Bókeıhanulynyń uly bastamasynyń máńgige jalǵasa berýi úshin bata jasatady. Búkil el qos alaqandarymen betterin sıpap, Allaǵa jalbarynyp «Álıhan! Álıhan!» - dep bári daýystaǵan Muqa bolystyń osy jınalysyna qatysqan sol 1918 jyly 16 jastaǵy Sataı batyr urpaǵy Nurysh ata maǵan 1970-inshi jyly tápishtep turyp aıtyp berip edi. «Endi biz aqpatshanyń qarmaǵynda bolmaımyz! Jeke memleketpiz . Ony tuńǵysh ret Álıhan Bókeıhan basqardy!»- degen sózin Nurysh qarııa bar yntasymen maǵan aıtqan edi. Sataı urpaǵy Muqa bolystyń osy ótkizgen jınalysy jaıyndaǵy derekt Shabdan Baıbatshaevtiń «Qazaqstan baspasynan» 1970 jyly jaryq kórgen «Bel- belester»- atty kitabynda da jazylǵan.
Qazankólden tómen qaraı sarqyraı aqqan Qorǵas ózenin jaǵalaı Ile ózenine bet alǵan Sataı batyrdyń qalyń qoly eki kúnnen soń Ile ózeninen jıyrma shaqyrym joǵarǵy jaǵyndaǵy óte keń qumdy aımaqtyń ortasyndaǵy Dúpshinkól jáne Gýnkól degen eki kóldiń jaǵasyna keshkisin kelip jetisimen osynda túneıdi.
Dúpshinkóldi jergilikti turǵyndar qazir de Dúpshinkól dep ataıdy. Bul monǵolsha ataýy . Qazaqsha - tynyqkól degen maǵyna beredi. Gýnkól ataýy da monǵolsha, qazaqsha tereńkól degen sóz. Al Gýnkól Sataı batyrdyń áskerı qoly osynda túnep shyqqan kúnniń ertesinen bastap Sataı batyrdyń búkil elge at shaptyryp aýyzsha bergen jarlyǵynyń negizinde Altynkól atalyp ketedi. Onyń syry mynadaı edi. Qazaq eliniń jer-sý attarynyń ataýynda bizge jetken aıǵaǵy men dáleli bar áńgimeler men ańyzdar óte kóp. Bári de elimizdiń shejiresine, tarıhyna óshpeıtin syr qosyp tur. Sondaı shap-shaǵyn , tup-tunyq Altynkól burynǵy ataýy (Gýnkól) men Dúpshinkól aýdanymyzdaǵy Penjim aýylynan on shaqyrymdaı tómen jerdegi óte keń qumdy alqaptyń ortasynda jasyrynǵandaı bolyp ornalasqan. Bul eki kólge de jan-jaǵynan aǵylyp kelip, quylyp jatqan ózen de, bulaqtar da joq. Sonda keń aımaqty qumnyń ortasyndaǵy bul eki kól qalaı paıda bolǵan? Qum ishinde bolǵandyqtan sýy nege tartylyp ketpeıdi? Al eki kól men Qorǵas ózeniniń ara qashyqtyǵy on shaqyrymdaı jer. Ańyz boıynsha osy eki kól men Qorǵas ózeni jer asty baılanysta deıdi. Áıtpese eki kól de tartylyp keter edi. Bul ańyz bolsa da shynaıy shyndyq . Sataı batyrdyń jaýynsher qoly Gýnkóldiń quraǵy jaıylǵan jıegine qonystaıdy. Sataı batyrdyń sary tulparyn sýytý úshin batyrdyń at kútýshisi at tizginin altyn erge myqtap tańyp, shylbyryn Gýnkól jıegindegi jıdege qyl shylbyrmen baılap qoıǵan. Túnniń jarymynda alys jol júrip sharshaǵan sary tulpar qatty shóldegen soń sý ishýge qaıta-qaıta umtylyp turyp jıde aǵashyna baılaǵan jerden butaǵyn ashasynan aıyryp alyp , kól ortasyna sý ishýge betteıdi . Tizgini altyn erge myqtap baılanǵan at aýzy sýǵa jetý úshin kóldiń tereń jerine qaraı júre beredi. Dál sol kezde atty kútýshi jigit oıanyp ketip , sý ortasyndaǵy Sataı batyrdyń sary tulparyn kórip záre quty qalmaı aıǵaılap jiberipti . Qatty aıǵaıdan oıanyp ketken Sataı batyr men jasaqtary kól ortasynda sýǵa kómilip turǵan sary tulpardy kóredi. Sary tulpardyń aýzy kól sýyna endi-endi jetkende sary tulpardyń kól sýyna birtindep batyp bara jatqanyn bári de kóredi. Biraq atty qutqarýǵa eshkimniń amal-aılasy da, múmkindigi de joq edi. Áne-mine degenshe Sary tulpar kól sýyna batyp, kózden ǵaıyp bolady. Sonda Sataı batyr: «Tulparymdy kóldiń jylymy tartyp ketti. Izdemeńder!»- dep izdemek bolǵandarǵa toqtaý salǵan eken.
Osy túnniń erteńgisinde Sataı batyrdyń qalyń qoly osy mańnan seksen shaqyrymdaı jerdegi Sataı batyrdyń jasaǵy jattyǵatyn jattyǵý orny- Dollanqara dóńine bet alady. Gýnkólden keterinde Sataı batyr: «Munda meniń altyn erli atym jylymǵa sińip ketkendikten monǵolsha Gýnkóldiń ataýy búginnen bastap qazaqsha «Altynkól»- dep atalady»- dep aýyzsha jarlyq berip, jol-jónekeıdegi eldi mekenderdiń halqyna endigi jerde «Gýnkóldi – «Altynkól» dep ataısyńdar» dep habarshylaryn jiberedi.
Aýyldardyń halqyna endigi jerde «Gýnkóldi- Altynkól dep ataısyńdar» - dep jan-jaqqa Sataı batyr atynan atqa mingen habarshylaryn jiberedi. Ol jyldary uly júzdiń bas batyry-Sataı batyrdyń aıtqan árbir sózi sózsiz oryndalatyn edi. Sataı batyrdyń sózi han jarlyǵyndaı bolǵan. Halyq sózsiz oryndaıtyn.Handaryn qalaı syılasa, Sataı batyrdy da halyq dál solaı syılaǵan.Óıtkeni, búkil eldiń uly júzdiń qaýipsizdigi Sataı batyrdyń qolynda edi.Óz jerin monǵol basqynshylarynan endi ǵana tolyǵymen azat etken Sataı batyrdyń bedelimen abyroıy burynǵydan da asqaqtap turǵan zaman edi.Halyq Sataı batyrdyń jarlyǵyn búkil halq tolyq qýattaıtyn. Bul 1738-1745 jyldary bolǵan oqıǵalar. 12 tomdyq «Qazaq Sovet enıklopedııasy» men «Qazaq hany - Abylaı» atty eki tomdyq kitapta aıqyn jazylǵan. Sataı batyrdy «qyzyr shalǵan batyr»-dep sol kezde halyq bosqa aıtpasa kerek. Oǵan taǵy bir naqty mysal 2011 jyly Qorǵas shekarasynan QHR –men Qazaqstan arasyna temir jol salynyp, paıdalanýǵa berilgende osy Qorǵastaǵy temir jol stanııasyna jańa ataý berý jóninde másele kóterilip, bas qosýshylar temir jol stanııasynyń ataýyna bes túrli ataýdy ataıdy.Sol bes ataýdyń eń sońyna Sataı batyr Altynkól dep atatqan«Altynkól» ataýy tirkeledi.Ózge tórt ataýdyń sońynda talaı-talaı myqtylar men qarjysy kókke shashylyp turǵandar turdy. Tipti keıbireýleri aldyn-ala «biz jeńdik»- dep birin-biri quttyqtap ta jiberip edi.
Komısııanyń sońǵysheshýshi otyrysynda bir sát siltideı tyna qalǵan tynyshtyqty Sataı batyrdyń árýaǵy qoldap,temirjol stanııasy - «Altynkól» stanııasy dep atalady. Muny Sataı batyrdyń árýaǵynyń ulylyǵy der edim.Uly adamnyń artynda óshpeıtin,ýaqyt ótken saıyn jarqyraı túsetin uly izi qalady degen osy emes pa! Sataı batyrdyń ataýy berilgen Altynkól búgin de halyqaralyq-«Altynkól» stanııasyna aınaldy.
Ekinshisi:
Dolanqara
Burynǵy ataýy mongolsha Gýnkólden, sol kúni Sataı batyrdyń jarlyǵymen atalǵan –«Altynkólden» qozǵalǵan batyrdyń jer qaıysqan jasaq qoly Sataı batyrdyń jasaǵy turaqty túrde jattyǵatyn Altynkóldiń batys jaǵyndaǵy jetpis shaqyrymdaı jerdegi Dolanqara shaǵyn taýyna qaraı bet alady. Dolanqara da qalmaqsha ataý. Dollan- qazaqsha jeti degen sóz. Qara degen sóz qazaqsha. Sonda kúni búginge deıin Dollanqara dep atalyp kele jatqa úlken taý tóbeniń qazaqsha ataýy Jetiqara bolyp shyǵady.Dollan qaradegen shaǵyn taý jotasy qazirgi Panfılov aýdanyndaǵy «Jarkent arasan» sanatorııasynan (shıpajaıynan) on shaqyrym tómen ornalasqan.Bıiktigi tabanynan tóbesine deıin myń metrdeı bıik taý jotasy.Bul tóbege shyqsańyz aınalańyz túgelimen kórinedi. Sataı batyrdyń búkil jasaǵy osy Dolanqara tóbesi men sonyń etegine ornalasqan eken.Dollanqaranyń tómengi jaǵyndaǵy on segiz myń gektardaı jer jazyq.Mine, osy jazyq Sataı batyrdyń jasaqtarynyń qabiletin shynyqtyratynjattyǵý orny bolǵan. Sataı batyr óziniń jasaq basshylarymen osy Dollanqaranyń tóbesindegi jeti shatyrynda jatyp baqylap otyrǵan.Jasaq basshylary osy jeti shatyrda bolǵan. Sataı batyrdyń osy jeti shatyryna baılanysty mongoldar bul taýdy sol kezde –aq Dollanqara dep atap ketken eken.
Al jasaqtary Dollanqara etegindegi qazdaı tizilgen shatyrynda turaqtaǵan. Osyndaı ádispen, qýatty kúshpen qazaq jerinen monǵol jasaqtaryn qýyp shyǵyp, olardy monǵol jerine kirgizgen jáne ekinshi ret qazaq jerine attaýyna jol joq dep anyttaryn alǵan. Anytty buzǵan monǵol jasaǵynyń basy eshbir suraýsyz taban astynda kesiletini kelisimde aıtylǵan.Al monǵolsózi Dollanqarany qazaqshaǵa aýdarǵanda - Jetiqara.Óıtkeni, Sataı batyrdyń jeti jasaq basshysy bar eken. Sol jeti jasaq batyrynyń jeti shatyry Dollanqara basynda qurylyp turýynyń negizinde sol kezdegi jerimizdegi monǵoldar bul taý tóbeni monǵolsha Dollanqara dep ataǵan jáne ol tóbege olar jaqyndaı almaǵan. Dolanqara qazir de Dollanqara dep atalýda.
Osy Dollanqarany 1820 jyldary Reseıdiń bizdiń elge,onyń ústine qytaımen shekarany nyǵaıtý úshin jasaqtalǵan arnaıy áskerin osy Dollanqara tóbesine toptastyrǵan. Reseıdiń generaldary, joǵary shendi áskerı basshylary osy Dollanqarany tańdaýynda da úlken syr jatqan joqpa? Al patshanyńjoǵary shendi áskerleri áskerı jattyǵý ótkizýge bul jerdi óte qolaıly jer dep tańdaǵan.Sonda qazaqtyń Sataı batyrynyń qazaq jasaqtaryna tańdaǵan jaýyngerlerdiń jattyǵý orny tegin jer emes ekenin aqtardyń áskerı shendileriniń tańdaýy taǵy da dáleldeı túskendeı. Aq patshanyń shendileri qazaqtyń ana ǵasyrdaǵy Sataı batyrynyń jaýyngerleri jattyqqan jerin mensinbeı, basqa jerdi tańdaýy sósiz edi. Sataı batyrdyń tańdaýynyń óte durystyǵy aq patshanyń shendilerin amalsyzdan osy Dollanqaraǵa toqtatty. Sataı batyrymyzdyń áskerı tańdaýy aq patshanyń generaldarynyń tańdaýymen tepe-teń tústi dep berik senimmen, kúmánsiz aıta alamyz.
Arada júz jyl ótkende , 1918 jyly kókteminde Jarkent ýezinde qyzyl áskerdiń jasaǵy toptastyryldy. Qyzyl áskerdiń áskerı shendileri Jarkent aımaǵyn aınalyp júrip qyzyl ásker jasaǵyna laıyqty jerdi izdep tapqany taǵy da dańqty Sataı batyrdyń jaýyngerleri jattyqqan Dollanqarany birden tańdaıdy.Áskerı basshylary men jasaq áskerlerine arnap shatyrlaryn osy Dollanqara tóbesine qazdaı tizedi.Bul jerden aınala ashyq kórinedi, etegindegi on segizmyń gektardaı jeri qyzyldardyń atty jáne jaıaý áskerleriniń,jattyǵý ornyna aınalýy qyzyldardyń joǵary shendileriniń talǵamdarynyń Sataı batyr babamyzdyń tańdaǵan jerine,saımasaı kelýiniń ózi Sataı batyr babamyzdyń áskerı talǵamynyń joǵary ekendiginaqqa da qyzylǵa da dáleldedi.
1991 jyly Qazaqstanymyz jeke Táýelsiz memleket atanǵan soń, memleketimizdiń jeke áskerı armııasy quryldy.QR-nyń qarýly kúshterin basqarýǵa eń tańdaýly generaldar, sardarlar,sarbazdar tartyldy.Sol bir qıyn kezdiń ózinde Panfılov aýdanyna 1993 qonystanǵan QR áskerleriniń oqý-jattyǵý alańy taǵy da osy Dollanqaraǵa turaqtady.Qazir aýdan, respýblıka boıynsha ótetin keıbir áskerı jattyǵýlardyń birazy osy Dollanqara aımaǵynda ótkizýlide. Tankten bastap barlyq atý qarýlary boıynsha ótetin áskerı jattyǵýlar Sataı batyr babamyz kezinde jasaǵan Dollanqara aımaǵynda óte sátti ótkizýlide.Munda ótken sol áskerı jattyǵýlardyń birnesheýine jýrnalsıt retinde men Sadyq Jumabaı da qatystym.Sonda men sol generaldardyń, polkovnıkterdiń birnesheýine «Osy Dollanqara aımaǵy áskerı jattyǵý ótkizýgesaı ma?» –degen suraǵyma bári de bir aýyzdan «Óte saıma-saı!» -dep jaýap berdi. Panfılov aýdanynyń aımaǵynda áskerı jattyǵý jasaıtyn bos jerler jetkilikti.Solaı bolsa da aq patshanyń áskerı basshylary , keńes úkimetiniń qyzyl áskerleriniń basshylary jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń áskerı basshylary kelisip alǵandaı kezinde Sataı batyr tańdap , jaýynger qolyn jattyqtyrǵan ári jaýyngerleriniń turaqty qonysy bolǵan Dollanqara aımaǵyn tańdaýynda úlken syr jatyr . Ol syr úsh memelekettiń de joǵary dárejeli áskerı basshylarynyń uıǵarymynyń Sataı batyr jaýyngerleri turaqtaǵan Dollanqara aımaǵyn tańdaýda eshbir qatelespegenin aıqyndap ta, dáleledep te tur. Tipti ózderiniń qasjaýy aq patshanyń áskeri turaqtaǵan oryndy keńes úkimetiniń qyzyl áskeriniń basshylary: «Aqtyń áskeriniń jataǵy bolǵan jerde nemiz bar? Aqtyń áskeriniń izimen júrmeımiz!»- deýi ábden múmkin edi ǵoı .Sataı batyrdyń áskerı qabiletiniń joǵarylyǵy bárin de moıyndatty dep senimmen aıtamyn.Sonda meni qatty oılandyrǵan da, tolǵandyrǵan da Sataı batyr babamyzdyń osydan 262 jyl buryn osy jerdi qazir de Dollanqara dep atap kele jatqan jerdi óz jasaqtaryna tańdaǵanda eshbir qatelespegenine tań qaldym.Alla qoldap, Qyzyr babam joldasy bolǵan Sataı batyr babamnyń aqyldylyǵyna, kóregendigine, tapqyrlyǵyna, bolashaqty dál boljaı alatyndyǵyna dán rıza bolyp, Sataı baba rýhyna basymdy ıdim!
Úshinshisi:
Naızatapqan
Dúnıejúzindegi eki júzden astam memleket arasynda jer kólemi jaǵynan toǵyzynshy oryndy ıelenip otyrǵan qazaq memleketiniń jerin ǵasyrdan-ǵasyrǵa danalarymyzben danyshpandarymyz, kemengerlerimiz, batyrlarymyz, búkil halqymyz qyzǵyshtaı qorǵaı bildi.Búgingi ulan-ǵaıyr jerimiz berik qorǵanysta jáne qorǵala bermek!
Sataı batyr Altynkólden shyǵyp, bul jerden batysqa qaraı jetpis shaqyrym jerdegi Dolanqaraǵa jetip, munda bir kún túnep, ertesi batysqa qaraı elý shaqyrymdaı joldy basyp ótip, taıaz saıǵa jetti. Sataı batyr jaýyngerleriniń kóbin Qazaq eli men Monǵol memleketiniń shekarasyna qaldyrǵan edi. Qazirgisi shaǵyn qol quramy úsh myń jaýyngerden turatyn alty top jasaqty basqaryp kele jatqan qalyń qol uzaq joldan sharshap ta qalyp edi.Ásirese, attary qatalap qatty shóldegen.Kún peshinge taıanǵanda kókoraı shóbi shalqyǵan saıly jerge jetedi.Biraq munda da talaıdy bastarynan ótkergen Sataı batyrdyń jasaqtary shydamdylyq tanytady.Qazaq eliniń taǵdyrynyń qyl ústinde turǵan kezderinde de Sataı batyrdyń jer qaıystyrǵan jasaq qoldary bes qarýyn saqadaı-saı asynyp, attarynyń ústinde kóz shyrymyn alyp, qoldaryn tizginderinen bosatpap edi. Syrtqy jaý qazaq halqynyń yntymaǵy men batyrlarynyń batyldyǵynan qaımyǵatyn.
Panfılov aýdanynyń ortalyǵy Jarkent qalasynan seksen shaqyrymdaı batys jaǵynda qazir Naızatapqan dep atalatyn jer bar. Sataı batyrdyń qalyń qoly dál osy búgingi kúni de Naızatapqan dep atalyp júrgen jerge kelip edi. Sataı batyrdyń jer qaıysqan qoly kelgende munda sý joq, shaǵyn saıda jaıqalǵan shalǵyn shóp qana ósip tur eken. Batyrdyń jaýynger qoly bul qoınaýǵa kelgenge deıin bul shaǵyn saıdy eshkim Naızatapqan dep atamaǵan, Shalǵyn saı deıdi eken. Sataı batyr jaıqalǵan shalǵyn shópti, ári sazdy shaǵyn saı ekenin zertteı sala kóńiline túıgen isine shuǵyl kirisedi. Sataı batyr atynyń ústinde turyp, qolyndaǵy naızasyn sazdaý, ári oıpańdaý jerge qýatty qolynyń kúshimen yrǵap-yrǵap kirgizedi.Sonda jerge jarty qulash boıy kirgen naıza ornynan buryq etip sý atylyp shyǵady. Qýanǵan, ári óz oıynyń durys bolǵanyna rıza bolǵan Sataı batyr sol shaǵyn saıdy naızamen at ústinde turyp qýatty kúshpen naızany shanshylap, yrǵap júrip birneshe jerden sý shyǵarady.Shóldep kelgen jasaqtary men shóldegen attary Sataı batyrdyń taǵy basqa da batyrlarysaı ishin naızamen yrǵap tesip shyǵarǵan móldir sýymen shólderin basady.Ertesi Sataı batyr bul jerdi «Naızatapqan»-dep ataımyz» dep osy mańdaǵy turyp jatqan qazaq aýyldaryna Sataı batyr shabarmandaryn jiberedi.Saıdan batyrlar qolyndaǵy naızanyń ushymen jerge shanshylǵan jerden bastaýlar burqyldap shyqqan .Habarshylar endi: «Maldaryńdy sýaryńdar. Ol jerdiń aty: «Naızatapqan»-dep atalady» –deıdi habarshy shabarmandar. Batyrdyń aıtqanyn halyq sózssiz oryndaǵan. Eger bul jerdiń ataýy «Naızatabyldy» bolsa: «E, munan naıza tabylǵan eken ǵoı» - der edi halyq. Naızatapqan – degen ataýynyń arjaǵynda naıza ózinen-ózi birdeńeni taba almaıtyny aıdan anyq. Naıza ózdiginen qozǵalmaıdy. Naızany álde kim qolymen qozǵaltý arqyly birdeńeni jerden tabady ǵoı. Mine buǵan naqty jaýap- Sataı batyrdyń óz naızasyn jerge óte qýatty qolymen shanshyp turyp yrǵap-yrǵap jiberip, sý shyǵardy . Sodan keıin bul sýdy adam qoly emes , adamnyń qýatty qolymen jerge yrǵalyp kirgen naıza tapty.Sodan soń Sataı batyr bul jerdi Naızatapqan - dep atady. Bul naqty dálel, shynaıy shyndyq! Qazir de bul saı Naızatapqan dep atalyp keledi.
Keshe Qorǵas ózeniniń janynan monǵolsha atalǵan Gýnkól kól-«Altynkól» -dep atalsa, endi myna sýy ár jerden atqylaǵan saı-Naızatapqan dep ataldy. Osy eki ataý da kúni búginge deıin Altynkól jáne Naızatapqan dep atalyp keledi. Sataı batyrdyń ne degen naqtylyǵy deseńizshi. Naızatapqan dep atalýynyń ózi jáne Sataı batyrdyń bul ataýyn búkil halyqtyń birden qoldap ketýiniń ózi Sataı batyrdy «Qyzyr shalǵan adam eken» - deýin taǵy da bultartpas aıǵaqpen naqty dáleldep tur.Naıza neni tapty? Árıne, sýdy tapty.
Naızatapqanda onnan astam jerden bulaq kózderi búginge deıin búlkildep shyǵyp aǵyp jatyr.Ol sýlardyń emdik qasıetiniń ózi óte joǵary boldy.Aıaǵy, beli, asqazany aýyrǵan adamdar osynda kóktemnen bastap kelip sýyq kúzge deıin emdelip,aýrýynan Panfılov aýdanynyń Yntaly aýylynyń shyǵys jaǵyndaǵy jeti shaqyrymdaı jerde Sataı batyr ataǵan Naızatapqan saı bar. Bul saıdyń ár jerinen shyǵyp jatqan onshaqty shaǵyn bastaýlardyń sýynyń emdik qasıetin paıdalanǵan halyq erte kóktemnen kúzge deıin shatyrlaryn quryp alyp, óz betterinshe jyl saıyn emdelip júr. Sataı batyrdyń naızasynyń jerge kirgen ushynyń oryndarynan shyǵyp jatqan bulaqtardyń emdik qasıetteriniń bolýynyń ózi de kóp nárseden taǵy da aıan berip turǵandaı.
Men bul maqalamda Sataı batyr babamyzdyń monǵoldyń sońǵy jasaqtaryn monǵoldyń shekarasyna kirgizip jiberip qaıtqan saparyndaǵy úsh naqty, tarıhı aıǵaqty oqıǵaǵa toqtaldym. Búgingi bizder, ásirese jas urpaqqazaq jeriniń Qazaq memleketine ózinen-ózi berile salmaǵanyna toqtaldym.Qazaq eliniń «tarıhı syzba shekarasy bolǵan joq»- degen birdi- ekilerge aıtarym 1920 jyly 24 tamyzda Qazaq eliniń tuńǵysh basshysy Álıhan Bókeıhanovty Lenın qabyldap,Á.Bókeıhanov usynǵan Qazaq eliniń syzba kartasyna qolyn qoıyp bekitken.1920 jyly 24- tamyzda Lenın qol qoıǵan Qazaq eliniń syzba kartasy sol kezdegi gazetterge 1920 jyly 26-tamyzda basylǵan.Bilmegender osy derekti jadylarynda saqtasa demekpin.
Qazaq Sovet enıklopedııasynda jáne «Qazaq hany-Abylaı» atty ǵylymı derekti eki tomdyq kitapta taǵy basqada tarıhı-ǵylymı eńbekterde birinshi bolyp- Sataı batyrdyń aty atalady.Osynyń ózi-aq Sataı batyrdyń batyrlar arasynda aldyńǵy orynda turǵan ór tulǵa ekenin aıqyndap ta, dáleldep te turǵanyn aıqyn kórsetedi.
Ekinshi aıtarym Sataı batyrdyń jasaqtarynyń shatyrlarynyń bári ılengen jylqy terisinen jasalǵany jóninde aýyzdan-aýyzǵa kóshken bultartpas áńgimeler bizge jetip otyr.Sonda ılengen jylqy terisinen tigilgen shatyrlardan nóserlep jaýǵan jańbyr birneshe kúngesozylsa da sý ótpeıdi jáne qatty sýyqtarda ishtegi jylýdy saqtaıdy,jaqsy ılengen jylqy terisi qatpaıdy eken.Osynyń bári Sataı batyrdyń turmystyq salada da bilgir ekenin kórsetedi.
Sataı batyrdyń tórt áıeli bolǵan eken degen ańyz bar. Birinshi áıelinen týǵan eki ul balasy sheshesimen birge Sataı batyr ózi týǵan Sarybelde qalǵan. Búgingi kúni Sarybel jáne Jarkent aımaǵynda «Sataı batyr rýynanbyz»- deıtin azamattar kóp. Olar Sataı batyrdyń eki ulynan ósip-óngen urpaqtary. Qazaqstanymyzdyń basqa da jerlerinde «Sataı batyr urpaǵymyz»- deıtinder bar. Olar Sataı batyrdyń ózge úsh áıelinen taraǵan urpaqtar ekenin jaqsy biledi. Ol jaýgershilik zamanda mongoldardy jerimizden qýyp shyǵýdyń qııan-keski, jan alyp, jan berip júrgen kezde batyrlar áıelderin , balalaryn atqa mingizip ózimen birge alyp júrmedi.Batyrlar attyń jalynda, túıeniń qomynda júrdi. Sondyqtan da áıelderi batyrdyń áıeli ekenin jasyryp aýyl-aýylda qaldy. Batyrdyń áıeli ekenin bilse jasyrynǵan mongoldyń joıyttary batyrdyń áıelin balalarymen birge qyryp keter edi sol zamanda. «Saqtansań saqtaımyn»- degen Alla sózin batyrdyń áıelderi ol zamanda pana tutqan, jan saqtaǵan.
Asyldarymyz ben batyrlarymyz, danalarymyz kóp bolsyn dep Sataı batyr jaıyndaǵy úsh aıǵaqty derekti oqyrmandarymyzǵa usyndym.
Sadyq Jumabaı,
Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń Balǵabek Qydyrbekuly atyndaǵy syılyqtyń ıegeri
