الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. سوندا بايانداما جاساعان جاس عالىم (PhD دوكتورانت) داۋرەن داريابەكتىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
شاكارىم 1858 جىلى 24 شىلدەدە (كەيبىر دەرەكتەردە 11 شىلدەدە) سەمەي وبلىسى، شىڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ول حاكىم ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى، ناقتىراق ايتساق، قۇنانبايدىڭ ۇلكەن ۇلى قۇدايبەردىنىڭ بالاسى. شاكارىمدى اتا-اناسى بەس جاسىندا اۋىل مولداسىنا وقۋعا بەرەدى. قۇدايبەردى (1829-1866) 37 جاسىندا قايتىس بولعاندا، شاكارىم جەتى جاستا ەكەن. جاستاي جەتىم قالعان نەمەرەسىن قۇنانباي ءوز باۋىرىنا الىپ وسىرگەن. ۇستاز-اعاسى اباي ونىڭ ايگىلى اقىن بولىپ قالىپتاسۋىنا باعىت-باعدار بەرىپ، اقىندىققا باۋلىپ تاربيەلەگەن. كەيىن شاكارىم ءوز ۇلى احاتقا ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە: «اباي ماعان ولەڭدى قالاي جازۋ كەرەك، قانداي ولەڭ جازۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، كوپ-كوپ كەڭەس، اقىل بەرەتىن. مەنى اباي تاربيەلەدى. اباي بولماعاندا، مۇنداي بولۋىم نەعايبىل ەدى»، [1, 452 ب.] – دەپ اعاسىنىڭ ۇمىتىلماس قامقورلىعىن تەبىرەنە ەسكە الادى.
شاكارىم جيىرما جاسىنان بىلاي قاراي، از دا بولسا عىلىم جولىنا تۇسكەنىن «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى ومىرباياندىق داستانىندا بىلايشا باياندايدى:
جيىرمادان وتكەندە،
از عانا عىلىم وقىدىم.
العىزىپ كىتاپ شەتتەن دە،
كوڭىلگە ءبىراز توقىدىم [2, 486-487 بب.]
جيىرما-جيىرما ءبىر جاسىندا جازعان ولەڭ-جىرلارىندا ەلدىڭ قوتىرىن قاسىماي، مۇڭدارىن ەسكەرمەي، جاستارعا عانا ۇنايتىن، سولار عانا تىڭدايتىن «جاستىق تۋرالى»، «كارىلىك تۋرالى» اتتى ولەڭدەر جازادى. بۇل ولەڭدەرى ۇستازى ابايدىڭ «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» اتتى ولەڭىندە قاتتى سىنعا الىنعان.
ابايدىڭ اقىندىق كىتاپحاناسىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، اقىل-كەڭەسىمەن شەتتەن كىتاپتار العىزىپ، بىلمەگەن، تۇسىنبەگەن جەرلەرىن سۇراپ، عىلىم جولىنا ەندى ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا، ەرىكسىز بولىستىقتىڭ توقىمىن جامىلادى.
بولىس بولىپ سايلانعان شاكارىم ەرىكسىز جەمتىك شوقىپ، اقىندىق، عىلىم جايى جولىنا قالىپ، اتاق تاعىنىپ، ايلا جامىلىپ:
جيىرما مەن قىرىق اراسى –
جاس ءومىردىڭ ساراسى،
بوس وتكەنىن قاراشى، [1, 488-489 بب.] – دەپ، جيىرما جىل ءومىرىن بوس وتكىزگەنى ءۇشىن قاتتى وكىنەدى.
شاكارىم قىرىق جاسقا دەيىن تۇرىكشە ءبىلىپ، اراب، پارسى، ورىسشانى اۋدارمامەن عانا وقي بىلەتىن-ءدى. قىرىقتان بىلاي قاراي اداسقان ازعىن دىنشىلدەردىڭ، ءپانشىل عالىمدار مەن فيلوسوف ويشىلداردىڭ جازعاندارىن وقىپ، اقىلعا سىيماعان دالەلدەرىن سىنايدى.
ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ كوش باسىندا جۇرەتىن، باس شاكىرتى شاكارىمنىڭ وزگەگە ەمەس، ءوزىن دە سىن كوزىمەن قاراپ، قازاقتىڭ دا، ءوزىنىڭ دە كوپ ءمىنىن قازىپ جازعان تۇسى، وسى قىرىق جاسىنان باستالادى. اسىرەسە، «قازاق نەتكەن جان؟»، «ءدىنىم قالاي، جانىم نە، جوعالام با ولگەندە؟» نەمەسە «الەمدى كىم جاراتقان؟» ت.ب. قازاق اراسىندا، قالا بەردى، XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا شىعىس پەن باتىستىڭ وزىندە انىق شەشىمىن تاپپاعان، ءار-ءتۇرلى وي-جوتامەن دالەل ايتىپ، قارىسقان ءدىنشىل مولدالار مەن پانشىلدەردىڭ قاتا پىكىرلەرىن تەكسەرۋ ماقساتىندا مەككەگە ەكى رەت 1905-1906 جىلدارى ساپارعا شىعادى.
پاراحودپەن اي ءجۇرىپ جولدا،
ءار ەلدە كەز كەلىپ مولدا.
ون ءۇش كۇن بوپ ستامبولدا،
كەرەك كىتاپ تابىلعانى-اي! [1, 227 ب.]– دەپ، مەككەگە بارار جولدا ون ءۇش كۇن ستامبول قالاسىنىڭ باي كىتاپحاناسىندا وتىرىپ، ءوز سۇراقتارىنىڭ جاۋابىنا قاتىستى ىزدەگەن كىتابىنىڭ تابىلعانىنا بالاشا قۋانادى. قانداي كىتاپ ەكەنىن اشىپ ايتپاعانىمەن: «جىلىم – قوي، جۇلدىزىم – يۋل» اتتى ولەڭىنىڭ اياعىندا «نەدەن بارمىن؟ نە قىلعان ءجون؟ جوعالا ما جان ولگەن سوڭ؟» – دەۋىنە قاراعاندا، اقىندى قاتتى تولعاندىرىپ جۇرگەن جان سىرى تۋرالى جازىلعان كىتاپ بولسا كەرەك.
1911 جىلى ورىنبور قالاسىندا «شەجىرە»، 1912 جىلى سەمەي قالاسى «جاردەم» باسپاسىنان «قازاق ايناسى» اتتى ليريكالىق ولەڭدەرى، «قالقامان-مامىر»، «ەڭلىك-كەبەك» داستاندارى كوزى تىرىسىندە جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. پاريج، تۇرىك، سەركەش، ءۇندىستان، اراب، باشقۇرت، قىزىلباستىڭ (يران) نە ءبىلىمدى ويشىلدارىمەن تۇرىك-نوعاي ءتىلماشتارى ارقىلى پىكىرلەسىپ، ءار تىلدەن اۋدارما سوزدىكتەر ارقىلى كوپ شىندىققا كوز جەتكىزىپ، ويعا كوپ ماعلۇماتتار الادى.
ەلۋدەن اسقان جاسىندا ەلىنەن ەلسىز جەرگە سالعان ساياتقورا دەگەن قىستاۋعا كەتىپ، جيعان-تەرگەن ماتەريالدارىنان وي قورىتىپ، جان سىرى، جاراتىلىس سىرى تۋرالى سول وي-تانىمىن بەس جىل كوز مايىن تاۋىسىپ، فيلوسوفيالىق وي-تولعانىستارىن ولەڭمەن دە، قارا سوزبەن دە جازادى. رەسەيدە 1917 جىلى اقپان ايىندا نيكولاي پاتشا تاقتان قۇلاپ، ورنىنا ۋاقىتشا وكىمەت ورناعان تۇستا، «قازاق حالقى قۇلدىقتان بوسادى» – دەپ، قۋانعانداردىڭ قاتارىندا، ارينە، شاكارىم دە بولدى. «بوستاندىق تاڭى جارقىراپ»، «بوستاندىق تاڭى اتتى» دەگەن ولەڭدەر دە جازعان. ورىس پاتشالىعى تۇسىندا قازاق حالقى اتا-بابالارىنىڭ امانات ەتىپ قالدىرعان جەرىنەن، ءدىلى مەن دىنىنەن، ەركىن ومىرىنەن جانە ەلدىگىنەن اجىراپ بارا جاتقانىن سەزگەن ويلى اقىن:
بوستاندىق تاڭ اتتى، قازاعىم، كورىڭدەر،
ارعى يە باسشىنىڭ سوڭىنان ەرىڭدەر. [1, 215 ب.]
نەمەسە:
ۇمتىلىپ، ەرىكتى ەل بولىپ قالىڭدار [1, 216 ب.] دەگەن ۇراندى سوزدەرمەن قازاقتىڭ كوزىن اشىپ ويانۋعا شاقىرادى. جاسى الپىسقا كەلگەن قارت اقىن بوستاندىقتىڭ تۋىن كورگەنىمەن، قازاق ءۇشىن وسى شىققان كۇن قالاي بولار ەكەن دەگەن كۇدىكتى ويعا قالعان. ەندىگى ءۇمىتى قازاقتىڭ وقىعان جاستارىندا بولادى. شاكارىم قازاق دالاسىندا ءوتىپ جاتقان ساياسي وقيعالاردان دا شەت قالمايدى. 1917 جىلى قازان ايىندا رەسەيدە ەكىنشى رەت بولشەۆيكتەردىڭ ۇيىمداستىرعان توڭكەرىسى ناتيجەسىندە جاڭا سوۆەت وكىمەتى ورنايدى. وسى تۇستا دا، شاكارىمنىڭ 1917 جىلى 14 قاراشادا سەمەي ۋەزدىك زەمستۆولىق جيىنىنا دەپۋتات بولىپ سايلانعانى تۋرالى رەسمي قۇجاتتار ساقتالعان [3, 144-145 ب.].
سونىمەن قاتار شاكارىمنىڭ ءوزى:
سەمەيدى اقتار مەڭگەرىپ،
قازاققا سوتتىق جول بەرىپ،
سىرتىنان سايلاپ ءجون كورىپ...[1, 495 ب.] – دەپ، الاش ازاماتتارى سىرتىنان سوت سايلاعانى جونىندە دەرەك بەرسە، احات: «1918 جىلى مەن ورىس وقىتۋشىسىنان وقيىن دەپ، سەمەيگە باردىم. سوۆەت وكىمەتى قازاققا سوتتىقتى بەرگەن جوق. مۇنداعى الاش ازاماتتارى وبلىستىق سوتتىڭ باستىعى ەتىپ، سىرتتان اكەيدى سايلاعان» [2, 477 ب.] – دەپ، جوعارىداعى دەرەكتى ءوز ەستەلىگىندە تولىقتىرا تۇسەدى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ شاكارىم قاجىنى سىرتتاي حالىق سوتى سايلاعانى جونىندە دە ارحيۆتىك قۇجاتتار (قور 37 تىزبە-1, ءىس-7) سەمەيدەگى جاڭا تاريحي قۇجاتتار ورتالىعىنان تابىلدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ باسقارعان الاشوردا وكىمەتى مەن شاكارىم قاجىنىڭ اراسىنداعى تاريحي شىندىقتى انىقتاۋ – ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ. شاكارىمنىڭ اقىندىق تۇلعاسىن بىزگە العاش رەت تانىتقان اقىن – س. تورايعىروۆ پەن قايراتكەر ءا. بوكەيحانوۆتار اراسىندا ورتاق تانىمدىق كوزقاراس بولدى. شاكارىم مەن سۇلتانماحمۇت شىعارمالارىندا ءار قىرىنان اشىلاتىن تاقىرىپتار، اسىرەسە، وقۋ-ءبىلىمدى ناسيحاتتاۋ، ادالدىققا جۇگىنۋ سياقتى ۇلتتىق رۋح تۇنىپ تۇر. ۇلت قامىن ويلاعان ش. قۇدايبەردىۇلى مەن س. تورايعىروۆ «قازاق» گازەتى ارقىلى تۇيدەكتەلگەن ءتۇيىندى ويلارىن وقىرمانمەن ءبولىسىپ، كەلەلى پروبلەمالاردى بۇكپەسىز باتىل تالقىعا، كوپتىڭ نازارىنا دەر كەزىندە ۇسىنىپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ۇنەمى ءىلتيپاتىندا بولعان. زيالى تۇلعالاردىڭ ءباسپاسوز ارقىلى ءبىرىن-ءبىرى تانۋى، قازاق ۇلتىنىڭ الاساپىران ۋاقىتتا مۇڭ-مۇقتاجىن، وتارلىق ەزگىدەن قۇتقارۋ كەرەكتىگىن سەزىنىپ، ولاردىڭ جۇزبە-ءجۇز تانىسىپ، ارالارىندا ۇزىلمەگەن سىيلاستىق، قاياۋسىز دوستىق، شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك بولعاندىعى – ەلدىك سانانىڭ بيىكتىگىن كورسەتەدى.
جاز تاڭىنىڭ نۇر جەلى
جار كەكىلىن شايقالتىپ،
كوڭىلگە تولىپ قان سەلى
جۇرەكتى تۇر شايقالتىپ – دەگەن جىر جولدارىن قوجا حافيزدەن اۋدارعان. «تۇر، اياقشى، بەر قىمىز» دەپ، ءدارۋىشتىڭ كەسەسىنەن نۇرلى سۋ جۇتقىزادى. وسىلايشا ۇلى رۋحتار ءار زامان، ءار جەردە، ءار تىلدە ءبىر اقيقاتتى جەتكىزگەن. بۇل سىر-ءسوزدى نە ءۇشىن اۋدارعانىن ش.قۇدايبەردىۇلى بىلايشا تۇسىندىرەدى: «وسى كۇنگى الاش ۇراندى حالىقتىڭ ءھام باسشىلارىنىڭ باسىنا كەلىپ تۇرعان اۋىرتپاشىلىققا ءدال كەلەتۇعىن ءسوز بولعان سوڭ ناسيحات بولار دەپ جازدىم،»– دەيدى. دەمەك، الاش ۇراندى ۇلتتىڭ قيىن-قىستاۋ كەزدە مويىماۋىن، ادامگەرشىلىك بيىگىندە تۇرۋىن كوكسەيدى.
شاكارىم قاجىنىڭ ەلدەن ەلسىزگە كەتىپ، جالعىز عۇمىر سۇرگەن جارالى جانىن تۇسىنبەگەن مولدالار «كاپىر» دەسە، كوپ ەل «الجىدى» دەپ، جاڭا زاماننىڭ جاستارى «باي»، «جۋان» دەپ سىرتىنان نەشە ءتۇرلى ءمىن تاعادى. سوندا دا ار مەن ۇجدانعا بەرىك اقىن:
ساقتامايمىن جانعا كەك،
نە دەسە دە سىرتىمنان.
«مىندەگەن اۋزىڭ مىناۋ»، –
قان اعىزسا ۇرتىمنان،[1, 503 ب.] –دەپ، حالقىنا بار ماحابباتىن اشا تۇسەدى.
1928 جىلى ءىرى بايلار، اقسۇيەك شونجارلار كامپەسكەلەنسىن دەگەن قاۋلىدان سوڭ، اقىننىڭ ءومىرى اسا ءبىر اۋىر حالدە قايعى-قاسىرەتپەن ءوتتى. 1930 جىلى 1 اقپاندا بالاسى عافۋر كونفيسكەلەنىپ، كەيىن ول تۇرمەدە ءوزىن-ءوزى باۋىزداپ ولەدى. بايازيت پەن احات تا سەمەي تۇرمەسىنە جابىلادى. اقپاننىڭ 7-ءسى كۇنى شاكارىمنىڭ ءوزىن كامپەسكەلەپ، قاماۋعا الادى. تەرگەۋشى شاكارىمدى تەرگەۋ بارىسىندا سوۆەت وكىمەتىنە زيانسىز ادام ەكەنىنە كوزى ابدەن جەتكەن سوڭ، تۇتقىننان بوساتقان.
1930 جىلى ەلدى زورلىقپەن كۇشتەپ، قورقىتۋ، ۇركىتۋ ارقىلى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ ناتيجەسىندە مال-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، اشتىققا ۇشىراپ قىرىلا باستاعان شارۋالار باس كوتەرىپ، كوتەرىلىسكە شىعىپ، قىركۇيەك ايىندا اۋدان ورتالىعىنا شابۋىل جاسايدى. گپۋ باستىعى قاراسارتوۆ كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشى شاكارىم دەپ بىلگەن. 1931جىلى 2-قازان كۇنى شاكارىم 73 جاسىندا جازىقسىز وققا ۇشىپ، قىزىل يمپەريانىڭ قارا جۇرەك، قاندى قول قاراسارتوۆ باستاعان جازالاۋ وتريادىنىڭ قولىنان قازا تابادى. جەندەتتەر اقىندى اتىپ ولتىرگەننەن كەيىن، ونىڭ سۇيەگىن ەسسىز دالاداعى ەسكى ءبىر قۇر قۇدىققا اپارىپ كومىپ تاستاعان. اقىنعا «كونتررەۆوليۋتسيونەر»، «حالىق جاۋى» دەگەن نەگىزسىز ساياسي جالا جابىلدى.
شاكارىمدى اقتاۋ، ونىڭ مول مۇراسىن قالىڭ ەلى قازاعىنا جاريالاۋ تۋرالى 1958 جىلى شەشىم قابىلداندى. بىراق ءبىزدىڭ «ساۋىسقاننان ساق» ساياساتكەرلەرىمىز بۇل شەشىمدى ەل-جۇرتقا جاريالاماپتى. وسى شەشىم تۋرالى ت.كاكىشۇلى بىلاي دەپ جازادى: «وسىنداي يگى قادامنان حابارى بار، شاكارىمگە دەگەن ماحابباتى سونبەگەن ۇلى اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆ العى ءسوز جازىپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءبىر بەتىنە 1959 جىلى شاكارىم شىعارمالارىن جاريالاپ، قالىڭ قازاققا «حرۋشەۆ جىلىمىعىنىڭ» الىس ساۋلەسىن كورسەتكەندە، ءوزى اتسىن، وزگەگە اتقىزسىن، مەيلى كۇناكار قاراسارتوۆتار ايعاي-شۋ شىعارادى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ن.ءجاندىلدين ءا.تاجىباەۆتى جاۋاپتى رەداكتورلىقتان قۋىپ، 1988 جىلعا دەيىن تاعى دا شاكارىمنىڭ ءۇنىن ءوشىردى». تەك وسى شەشىمدى تاعاتسىز كۇتكەن اقىننىڭ بالاسى احات (1900-1985) 1961 جىلى اكەسىنىڭ سۇيەگىن قۇر قۇدىقتان قازىپ الىپ، جيدەبايداعى اباي زيراتىنىڭ جانىنا جەرلەدى.
1988 جىلى عانا شاكارىم ەكىنشى رەت تولىق اقتالىپ، اسىل مۇرالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى ءا.تاجىباەۆ، ش.ساتپاەۆانىڭ العى سوزىمەن باسپادان جارىق كوردى. بۇگىنگى تاڭدا اقىننىڭ 185 ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى ولەڭدەرى، بەس داستانى («قالقامان-مامىر»، «ەڭلىك-كەبەك»، «ءلايلى-ءماجنۇن»، «نارتايلاق پەن ايسۇلۋ»، «مۇتىلعانىڭ ءومىرى»), «ءادىل-ماريا» اتتى كولەمدى رومانى، 6 تاقىرىپتا قارا سوزدەرى، 14 تاقىرىپتى قامتىعان جۇيەلى «شەجىرەسى»، «مۇسىلماندىق شارتى» ەڭبەگى، 23 ماقالا مەن 10 اۋدارما جۇمىسى ءوز وقىرماندارىنىڭ قولىنا ءتيىپ وتىر.
شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «ءۇش انىق» اتتى تەوسوفيالىق تراكتاتىندا ار-ۇجدان كاتەگورياسىنىڭ تالاپتارىن ايقىنداپ بەرەدى. ياعني ول بويىنشا ۇجدان دەگەننىڭ ءوزى – نىساپ، مەيىرىم، ادىلەت. «ۇجدان - ەكى ومىرگە بىردەي كەرەك تايانىش» دەپ كەلىپ، بىلاي دەيدى: «بۇعان نانا الماعان ادامنىڭ جۇرەگiن ەشبiر عىلىم، ونەر، ەشبiر زاڭ، جول تازارتا المايدى. ەگەر كiمدە-كiم جانى ولگەننەن كەيiن دە كورەتiن ومiرiندە تiرi بولاتىندىعىنا، ۇجدانى سول جاننىڭ ازىعى ەكەنiنە اقىلمەن سىناپ ابدەن iستەسە، ونىڭ جۇرەگiن ەش نارسە قارايتا المايدى. ادام اتاۋلىنىڭ ءبارiن بiر باۋىرداي ەتiپ، ەكi ومiردە دە جاقسىلىقپەن ءومiر سۇرگiزەتiن جالعىز جول – وسى مۇسىلمان جولى سەكiلدi. كەيبiر دiنشiلەردi قورلىققا تۇسiرەتiن شاتاق دiن – جالقاۋلىق. ايتپەسە ادامدى جاراتۋشى – ناقتى بiلiمپاز. ادام جانى ولگەننەن سوڭ دا ۇجداندى بولىپ، ەش نارسەدەن كەمدiك كورمەيدi» [4, 56 ب.] دەپ تۇيىندەيدى.
بۇل تۇجىرىم مەكتەپ قابىرعاسىندا ءبىلىم الىپ جاتقان وقۋشىدان باستاپ ءبىلىم باسىنداعى ازاماتتاردىڭ كوڭىل تورىندە بولۋى ءتيىس. ويتكەنى، جاستار اراسىنداعى ۇلتتىق، ادامگەرشىلىك تاربيەگە ەرەكشە ءمان بەرمەيىنشە، ءبىز جان مەن ءتان ايىرماشىلىعىن تولىق ۇعىنا المايمىز. شاكارىم ءسوزى بۇگىنگى وركەنيەت زامانىندا حالقىمىزدىڭ العا قويىپ وتىرعان رۋحاني جاعىنان جاڭارۋ تالابىمەن دە ۇندەسىپ جاتىر.
قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «ءحال ءىلىمى» كەزىندە بۇكىل الەمگە تارالىپ، تۇركى-يسلام مادەنيەتىنىڭ جاڭعىرۋىنا، قايتا تىرىلۋىنە ىقپال ەتكەن. اباي بۇل ءىلىمدى «تولىق ادام»، ياعني «كەمەلدىلىك» قاعيدالارىمەن بىرلىكتە جاڭعىرتىپ، ەڭ باستى ولشەمگە «جۇرەكتى» قويادى. ەكى دانىشپاننىڭ كوپ وي-تۇجىرىمدارى بىرىمەن-ءبىرى ساباقتاسىپ، ۇندەسىپ جاتادى. دەگەنمەن، اباي دۇنيەتانىمىنداعى ەكزيستەنتسيالدىق ساۋالدار قازىرگى كۇن كەشىپ جاتقان وتكىنشى زامان سەكىلدى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ اھ ۇرعان، دۇنيە قۇبىلىستارىن پوەتيكالىق سانامەن ولشەيتىن وتە سەرگەك تە سەزىمتال دانا تۇلعانىڭ جۇرەكجاردى تىنىستارى ەدى. اباي جانىنىڭ كۇيزەلىسى، جالعىزدىعى، ونىڭ ءسوزىن، تەرەڭ، تۇڭعيىق دۇنيەتانىمدىق ساپتاۋلارىن تۇسىنەتىن شاكىرتتەرىنىڭ ازدىعى وزىنشە بولەك ءبىر اڭگىمە.
ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ رۋحاني مۇرالارىن، ونىڭ ىشىندە «ءۇش انىق» فيلوسوفيالىق تۋىندىسىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. سەبەبى، بۇل شىعارما ءالى كۇنگە دەيىن جەتكىلىكتى تۇردە زەردەلەنىپ، ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الا الماي كەلەدى.
ويتكەنى، شاكارىم ءومىر سۇرگەن ءداۋىر ەرەكشە كەزەڭ، قازىر باسىمىزعا ءتۇسىپ وتىرعانداي، وتپەلى كەزەڭ. ول كەزدە قازاق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋدان ايىرىلىپ، ءوزىن ءوزى ۇعىنۋ، كابىلەتىنەن اجىراپ، ءارى-ءسارى بولىپ بولاشاعىن بولجاي الماي رۋحاني جۇتاڭدىققا كەزىككەن كەزەڭ بولدى.
شاكارىمنىڭ ويىنشا، سەبەپتەردىڭ تۇپكى سەبەبى – جاراتۋشى يە. ول «ءۇش انىق» فيلوسوفيالىق تراكتاتىندا ماشينكامەن قاعازعا جازۋ جازعاندا، ونى جازعان كىم، ماشينا ما، الدە ادام با؟ – دەگەن سۇراق قويادى. ءبىر قاراساق، ماشينا ءتارىزدى، ال شىندىعىندا ونى باسىپ وتىرعان ادامنىڭ قولى عوي، ال ادامنىڭ قولىنا سەبەپ بولىپ وتىرعان ادامنىڭ اقىلى، ال اقىلدىڭ سەبەبى تۇپكى جاراتۋشى دەگەن پىكىرلەر كەلتىرەدى. بۇل شاكارىمنىڭ سەبەپتىلىك زاڭدارىن مويىنداعاندىعىن كورسەتەدى. تاعى ءبىر ولەڭىندە:
جارالىس باسى – قوزعالىس،
قوزعاۋعا كەرەك قولعابىس.
جان دا مەيلى ءبىر ءمان دە،
سول قۋاتپەن بول تانىس.
الەمدى سول ءمان جاراتقان، - دەيدى. مىنە، بۇندا شاكارىم قوزعاۋعا كەرەك قولعابىس دەپ، سەبەبىن ايتىپ وتىر. سوندىقتان ءار نارسەنىڭ سەبەبى بار، سول سەبەپتىڭ سەبەبى الەمدى جاراتقان جانە سونىمەن تانىس بول دەيدى. ياعني سونى تانى دەيدى. شاكارىمنىڭ ونتولوگيالىق كوزقاراستارىنىڭ جۇيەسى وسىنداي.
«تۇراقسىز شىر اينالعان دۇنيە»، «دۇنيە قۋ، ءبىر اعىن سۋ»، «كەتتى-كەلدى، تولدى، سەمدى، وزگەلەندى بۇل عالام. تۋدى-ءولدى، جاندى-ءسوندى، ءورشىپ ءوندى قايتادان» - دەگەن شۋماقتارىندا ونىڭ دۇنيەدەگى بۇكىل جاراتىلىستىڭ سوڭى بار، تۇراقسىز، ۋاقىتشا، ونىڭ ىشىندە ادامنىڭ دا بۇل دۇنيەدە تۋىلىپ، ءوسىپ، قارتايىپ، سوڭىندا ولەتىنىن اڭعارۋعا بولادى.
مۇنداعى ادامنىڭ تۋى، ءومىر ءسۇرۋى، ءولۋى ەرىكسىز، ادامنىڭ وزىنە باعىنبايتىن قۇبىلىستار. ونى رەتتەۋشى جوعارعى كۇشتىڭ، قۇدىرەتتىڭ بار ەكەندىگىن مەڭزەيدى. ادام ءبىر جوقتىقتان كەلىپ، ەكىنشى جوقتىققا كەتەتىنىن، وسىنىڭ ورتاسى ءومىر، ياعني قۇدايدىڭ بىزگە بەرگەن سىناق الەمى، ءبىز تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان «جالعان دۇنيەدە» ماڭگى تۇراقتاماي، باقيلىق ومىرگە ۋاقىت ساعاتى كەلگەندە اتتاناتىنىمىزدى اڭعارۋعا بولادى. قازاق اتام ايتقانداي، «بۇل دۇنيە قاراپ تۇرساڭ، شولاق ەكەن، ادامدار ءبىر بىرىنە قوناق ەكەن»، ودان ءارى قاراي ءومىردىڭ لەزدە، كوز اشىپ-جۇمعانشا ءوتىپ كەتەتىنىن «ومىرگە ەسىك اشساڭ تاڭ الدىندا، سول ەسىك كەش باتقاندا جابىلعانداي» دەپ سيپاتتايدى. مىنە، وسىدان بارىپ دۇنيەنىڭ وتپەلى، جالعان ەكەندىگىنە تولىعىمەن كوز جەتكىزەمىز.
سول قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا پانيدە ادامنىڭ ءومىرى مىڭ قۇبىلىپ، ءجۇز تۇرلەنەدى. ادام ءوزىنىڭ وسى ومىرگە ادام بولىپ كەلگەندىگىن جانە سول پاك قالپىن ومىردەن وتەر الدىندا ساقتاي الماي قالاتىن وكىنىشىن شاكارىم: «ادام بولىپ تۋىپ ەم، ادام بوپ ءوتۋ – ارمانىم» دەپ اعىنان جارىلعان.
اقىن شىعارماشىلىعىنا دەن قويساق، ونىڭ دامۋدىڭ كوزى قوزعالىستا ەكەندىگىن، ياكي ماتەريا قۇبىلىستارىنا ءتان قاراما – قارسىلىقتاردىڭ بىرلىگى مەن كۇرەسىندە ەكەندىگىن تۇسىنگەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. بىراق، شاكارىم فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى بۇل كۇرەستە انتوگونيزم جوق، جالپى ۇيلەسىم، گارمونيا، كەلىسىم سيپاتىندا جۇرەدى، سوندىقتان دا شاكارىمشە: «جارالىس جۇمباعىنىڭ ءىسى ولشەۋسىز، ءبىلدىم دەگەن بىلمەدىم دەگەنگە ەسەپ».
تابيعات قۇبىلادى، جاڭبىر جاۋادى، تاۋ باسىن مۇز شالادى، كوكتەمدە ەرىپ ساي–ساي، جىلعا-جىلعالاپ بۇلاقتار سىلدىرلاي اعادى، بۇلاقتار جينالىپ وزەنگە، وزەندەر جينالىپ تەڭىز، مۇحيتتارعا قۇيادى. ونداعى سۋ بۋلانىپ، كوندەنساتسيا قۇبىلىسى نەگىزىندە قايتادان جاۋىن-شاشىن، قار بولىپ جەرگە، تاۋعا تۇسەدى. مۇنىڭ ءبارى – قوزعالىس. دۇنيەدەگى قۇبىلىستاردىڭ قاي-قايسىسى دا شەكسىز. ماڭگىلىك، ءتىپتى بۇكىل دامۋدىڭ كىلتى بولىپ تابىلاتىن قوزعالىستىڭ ءوزى ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا بولماق. بۇل جەردە شاكارىم: «بارشا الەم تاپجىلماي تۇرىپ قالسا، بولاما ۋاقىت دەگەن ولشەۋ سالىپ»،– دەيدى. ماتەريانىڭ نەمەسە تابيعاتتىڭ قوزعالىسى جوق جەردە ۋاقىت، كەڭىستىك ۇعىمى بولماق ەمەس. ادامنىڭ ءومىرى دە سولاي. ءومىر ءبىر ورىندا توقتاپ تۇرمايدى، وزگەرەدى، داميدى، ولەدى. ۋاقىت العا جىلجىعان سايىن جاس كەلىپ ادام قارتايادى، ورنىنا جاڭا ۇرپاق دۇنيەگە كەلەدى. وسىدان بارىپ عۇلاما، دۇنيە قۇبىلىستارىنىڭ شەكسىزدىگى، قوزعالىستىڭ قايتالانبايتىندىعى جايىندا فيلوسوفيالىق تۇجىرىمىن نەگىزدەيدى.
ماتەريانىڭ ءبىرىنشى قاسيەتى رەتىندە شاكارىم ونىڭ زاتتارمەن قۇبىلىستاردىڭ سۋبستانتسياسى بولۋى قاسيەتىن الادى. «ءار دەنەنىڭ كوزگە ىلىنبەيتىن كىشكەنتاي بولشەكتەردەن قوسىلىپ جارالعانىن تاۋىپ، ول كىشكەنتايدى قانشا ۇساقتاسا دا اقىرىندا، ءتىپتى، بولۋگە كەلمەيتىن بولادى. سول بولىنۋگە كەلمەيتىن ءتۇپ نەگىزدەردىڭ اتىن ەۋروپا اتوم دەپ اتاپ، ارابشا ماددا نەمەسە وسەر دەپ اتادى».
بارلىق ماتەرياليستىك تەوريالارداعىداي، شاكارىمدە ماتەريانىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءادىسى – قوزعالىس. نەگىزگى ايىرماشىلىعى – بۇل قاسيەتتىڭ قوزعالىسقا قوزعاۋ بەرەتىن «يەنى» انىقتاۋ، دالەلدەۋ ماقساتىندا ايتاتىندىعى.
«ماتەريا قوزعالىسىنىڭ نەمەسە ءجۇرىسىنىڭ ولشەۋى بار». بۇل وتە ءماندى سيپاتتاما، ياعني ماتەريانىڭ ولشەمى كەڭىستىك پەن ۋاقىت دەپ قاراۋعا بولاتىن سياقتى ال جاراتۋشىنى ولشەۋگە، سيپاتتاۋعا كەلمەيدى دەپ نۇسقايدى شاكارىم. مۇنى اباي قۇنانبايۇلى 38-ءشى قارا سوزىندە: «اللا تاعالا - ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز – ولشەۋلى، ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى ولشەپ بولمايدى» - دەپ اقىلمەن قۇدايدى تانىپ بولمايتىنىن ايتادى. ءدال وسى ابايدىڭ سارىنىندا شاكارىم فيلوسوفيالىق تىلدە شەكتىلىك پەن شەكسىزدىك جايلى، ماتەريانىڭ امبەباپ سيپاتتارىنىڭ ءبىرى – شەكسىزدىگى بولعانمەن، ۋاقىت پەن كەڭىستىك تە شەكتەلەتىنىن ايتادى. ياعني شەكسىز – تەك ءمىنسىز تانىپ بولمايتىن قۇداي عانا، ال شەكتى، ول بۇكىل جاراتىلىس ماتەريالار ەكەنىن تۇجىرىمدايدى.
شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ عىلىمي-فيلوسوفيالىق مۇراسىنىڭ ءتۇپ قازىعى – «اق جۇرەك»، «تازا اقىل»، «ادال ەڭبەك» يەسى ءتۇزۋ ادامدى قالىپتاستىرۋ، سول ارقىلى قوعامدى تۇزەۋ. ار ءىلىمىن ادامدىق ساپانىڭ الدىنا شىعارىپ بۇكىل پوەزيالىق تۋىندىلارىنا وزەك ەتكەن شاكارىم تاعىلىمى بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دە اسا قاجەتتى ءارى كوكەيكەستى ماسەلە بولىپ وتىر. ۇلى ابايدىڭ ءىزباسارى بولا وتىرىپ، ۇستازى جەتكەن دەڭگەيدە قالىپ قويماي وزگەشە ورنەك تاۋىپ، قايتالانباس قولتاڭبا قالدىرۋىنىڭ ءوزى – شاكارىم ۇلىلىعىن ايعاقتايتىن باستى بەلگى. بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى – فيلوسوفيا، ءدىن تاقىرىبىنا قاتىستى اقىننىڭ تۇجىرىم، تۇيىندەرىن تانىپ ءبىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعى دا داۋ تۋدىرمايدى. سەبەبى، عۇلاما سۋرەتكەر ءدىن ماسەلەسىن شىن اقىل مەن سالقىن سانا ارقىلى ساراپتاپ، نەگىزگى وزەگىن ءومىر يگىلىگىنە اينالدىرا بىلگەن. جاراتىلىسقا دەگەن سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىكتى ماحاببات پەن مەيىرىمنىڭ، جاقسىلىقتىڭ كوزى رەتىندە باعالاۋ ارقىلى قالىڭ جۇرتىن ءومىردى سۇيۋگە، ادامدى ايالاۋعا ۇندەگەن.
داۋرەن سەيىلبەكۇلى داريابەك
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى
عىلىم كوميتەتى، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى PhD دوكتورانتى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
- قۇدايبەردىۇلى ش. ولەڭدەر مەن پوەمالار /قۇراست.: م.ماعاۋين. — الماتى: جالىن، 1988. 256 ب.
- شاكارىم. يمانىم. – الماتى: ارىس، 2000. 360 ب.
- سەميپالاتينسكي تستسني. ف-37, 0-01, د-5.
- قۇدايبەردىۇلى ش. ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارى. ءىى توم. - الماتى: جىبەك جولى، 2008. - 398 ب.
