Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı. Sonda baiandama jasaǧan jas ǧalym (PhD doktorant) Däuren Dariiabektıŋ materialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
Şäkärım 1858 jyly 24 şıldede (keibır derekterde 11 şıldede) Semei oblysy, Şyŋǧystauda düniege kelgen. Ol Hakım Abaidyŋ nemere ınısı, naqtyraq aitsaq, Qūnanbaidyŋ ülken ūly Qūdaiberdınıŋ balasy. Şäkärımdı ata-anasy bes jasynda auyl moldasyna oquǧa beredı. Qūdaiberdı (1829-1866) 37 jasynda qaitys bolǧanda, Şäkärım jetı jasta eken. Jastai jetım qalǧan nemeresın Qūnanbai öz bauyryna alyp ösırgen. Ūstaz-aǧasy Abai onyŋ äigılı aqyn bolyp qalyptasuyna baǧyt-baǧdar berıp, aqyndyqqa baulyp tärbielegen. Keiın Şäkärım öz ūly Ahatqa aitqan bır äŋgımesınde: «Abai maǧan öleŋdı qalai jazu kerek, qandai öleŋ jazu kerektıgın aityp, köp-köp keŋes, aqyl beretın. Menı Abai tärbieledı. Abai bolmaǧanda, mūndai boluym neǧaibyl edı», [1, 452 b.] – dep aǧasynyŋ ūmytylmas qamqorlyǧyn tebırene eske alady.
Şäkärım jiyrma jasynan bylai qarai, az da bolsa ǧylym jolyna tüskenın «Mūtylǧannyŋ ömırı» atty ömırbaiandyq dastanynda bylaişa baiandaidy:
Jiyrmadan ötkende,
Az ǧana ǧylym oqydym.
Alǧyzyp kıtap şetten de,
Köŋılge bıraz toqydym [2, 486-487 bb.]
Jiyrma-jiyrma bır jasynda jazǧan öleŋ-jyrlarynda eldıŋ qotyryn qasymai, mūŋdaryn eskermei, jastarǧa ǧana ūnaityn, solar ǧana tyŋdaityn «Jastyq turaly», «Kärılık turaly» atty öleŋder jazady. Būl öleŋderı ūstazy Abaidyŋ «Men jazbaimyn öleŋdı ermek üşın» atty öleŋınde qatty synǧa alynǧan.
Abaidyŋ aqyndyq kıtaphanasyna tereŋ üŋılıp, aqyl-keŋesımen şetten kıtaptar alǧyzyp, bılmegen, tüsınbegen jerlerın sūrap, ǧylym jolyna endı tüsıp kele jatqanda, erıksız bolystyqtyŋ toqymyn jamylady.
Bolys bolyp sailanǧan Şäkärım erıksız jemtık şoqyp, aqyndyq, ǧylym jaiy jolyna qalyp, ataq taǧynyp, aila jamylyp:
Jiyrma men qyryq arasy –
Jas ömırdıŋ sarasy,
Bos ötkenın qaraşy, [1, 488-489 bb.] – dep, jiyrma jyl ömırın bos ötkızgenı üşın qatty ökınedı.
Şäkärım qyryq jasqa deiın türıkşe bılıp, arab, parsy, orysşany audarmamen ǧana oqi bıletın-dı. Qyryqtan bylai qarai adasqan azǧyn dınşılderdıŋ, pänşıl ǧalymdar men filosof oişyldardyŋ jazǧandaryn oqyp, aqylǧa syimaǧan dälelderın synaidy.
Abaidyŋ aqyndyq mektebınıŋ köş basynda jüretın, bas şäkırtı Şäkärımnıŋ özgege emes, özın de syn közımen qarap, qazaqtyŋ da, özınıŋ de köp mının qazyp jazǧan tūsy, osy qyryq jasynan bastalady. Äsırese, «Qazaq netken jan?», «Dınım qalai, janym ne, joǧalam ba ölgende?» nemese «Älemdı kım jaratqan?» t.b. qazaq arasynda, qala berdı, XIX ǧasyrdyŋ aiaǧy men XX ǧasyrdyŋ basynda Şyǧys pen Batystyŋ özınde anyq şeşımın tappaǧan, är-türlı oi-jotamen dälel aityp, qarysqan dınşıl moldalar men pänşılderdıŋ qata pıkırlerın tekseru maqsatynda Mekkege ekı ret 1905-1906 jyldary saparǧa şyǧady.
Parahodpen ai jürıp jolda,
Är elde kez kelıp molda.
On üş kün bop Stambolda,
Kerek kıtap tabylǧany-ai! [1, 227 b.]– dep, Mekkege barar jolda on üş kün Stambol qalasynyŋ bai kıtaphanasynda otyryp, öz sūraqtarynyŋ jauabyna qatysty ızdegen kıtabynyŋ tabylǧanyna balaşa quanady. Qandai kıtap ekenın aşyp aitpaǧanymen: «Jylym – qoi, jūldyzym – iiul» atty öleŋınıŋ aiaǧynda «Neden barmyn? Ne qylǧan jön? Joǧala ma jan ölgen soŋ?» – deuıne qaraǧanda, aqyndy qatty tolǧandyryp jürgen jan syry turaly jazylǧan kıtap bolsa kerek.
1911 jyly Orynbor qalasynda «Şejıre», 1912 jyly Semei qalasy «Järdem» baspasynan «Qazaq ainasy» atty lirikalyq öleŋderı, «Qalqaman-Mamyr», «Eŋlık-Kebek» dastandary közı tırısınde jeke kıtap bolyp jaryq kördı. Parij, türık, serkeş, ündıstan, arab, başqūrt, qyzylbastyŋ (İran) ne bılımdı oişyldarymen türık-noǧai tılmaştary arqyly pıkırlesıp, är tılden audarma sözdıkter arqyly köp şyndyqqa köz jetkızıp, oiǧa köp maǧlūmattar alady.
Eluden asqan jasynda elınen elsız jerge salǧan Saiatqora degen qystauǧa ketıp, jiǧan-tergen materialdarynan oi qorytyp, jan syry, jaratylys syry turaly sol oi-tanymyn bes jyl köz maiyn tauysyp, filosofiialyq oi-tolǧanystaryn öleŋmen de, qara sözben de jazady. Reseide 1917 jyly aqpan aiynda Nikolai patşa taqtan qūlap, ornyna Uaqytşa ökımet ornaǧan tūsta, «Qazaq halqy qūldyqtan bosady» – dep, quanǧandardyŋ qatarynda, ärine, Şäkärım de boldy. «Bostandyq taŋy jarqyrap», «Bostandyq taŋy atty» degen öleŋder de jazǧan. Orys patşalyǧy tūsynda qazaq halqy ata-babalarynyŋ amanat etıp qaldyrǧan jerınen, dılı men dınınen, erkın ömırınen jäne eldıgınen ajyrap bara jatqanyn sezgen oily aqyn:
Bostandyq taŋ atty, qazaǧym, körıŋder,
Arǧy ie basşynyŋ soŋynan erıŋder. [1, 215 b.]
nemese:
Ūmtylyp, erıktı el bolyp qalyŋdar [1, 216 b.] degen ūrandy sözdermen qazaqtyŋ közın aşyp oianuǧa şaqyrady. Jasy alpysqa kelgen qart aqyn bostandyqtyŋ tuyn körgenımen, qazaq üşın osy şyqqan kün qalai bolar eken degen küdıktı oiǧa qalǧan. Endıgı ümıtı qazaqtyŋ oqyǧan jastarynda bolady. Şäkärım qazaq dalasynda ötıp jatqan saiasi oqiǧalardan da şet qalmaidy. 1917 jyly qazan aiynda Reseide ekınşı ret bolşevikterdıŋ ūiymdastyrǧan töŋkerısı nätijesınde jaŋa Sovet ökımetı ornaidy. Osy tūsta da, Şäkärımnıŋ 1917 jyly 14 qaraşada Semei uezdık Zemstvolyq jiynyna deputat bolyp sailanǧany turaly resmi qūjattar saqtalǧan [3, 144-145 b.].
Sonymen qatar Şäkärımnıŋ özı:
Semeidı aqtar meŋgerıp,
Qazaqqa sottyq jol berıp,
Syrtynan sailap jön körıp...[1, 495 b.] – dep, Alaş azamattary syrtynan sot sailaǧany jönınde derek berse, Ahat: «1918 jyly men orys oqytuşysynan oqiyn dep, Semeige bardym. Sovet ökımetı qazaqqa sottyqty bergen joq. Mūndaǧy Alaş azamattary oblystyq sottyŋ bastyǧy etıp, syrttan äkeidı sailaǧan» [2, 477 b.] – dep, joǧarydaǧy derektı öz estelıgınde tolyqtyra tüsedı. Alaşorda ükımetınıŋ Şäkärım qajyny syrttai halyq soty sailaǧany jönınde de arhivtık qūjattar (qor 37 tızbe-1, ıs-7) Semeidegı jaŋa tarihi qūjattar ortalyǧynan tabyldy.
Älihan Bökeihanov basqarǧan Alaşorda ökımetı men Şäkärım qajynyŋ arasyndaǧy tarihi şyndyqty anyqtau – arnaiy zertteudı qajet etetın taqyryp. Şäkärımnıŋ aqyndyq tūlǧasyn bızge alǧaş ret tanytqan aqyn – S. Toraiǧyrov pen qairatker Ä. Bökeihanovtar arasynda ortaq tanymdyq közqaras boldy. Şäkärım men Sūltanmahmūt şyǧarmalarynda är qyrynan aşylatyn taqyryptar, äsırese, oqu-bılımdı nasihattau, adaldyqqa jügınu siiaqty ūlttyq ruh tūnyp tūr. Ūlt qamyn oilaǧan Ş. Qūdaiberdıūly men S. Toraiǧyrov «Qazaq» gazetı arqyly tüidektelgen tüiındı oilaryn oqyrmanmen bölısıp, kelelı problemalardy bükpesız batyl talqyǧa, köptıŋ nazaryna der kezınde ūsynyp, qalyŋ jūrtşylyqtyŋ ünemı ıltipatynda bolǧan. Ziialy tūlǧalardyŋ baspasöz arqyly bırın-bırı tanuy, qazaq ūltynyŋ alasapyran uaqytta mūŋ-mūqtajyn, otarlyq ezgıden qūtqaru kerektıgın sezınıp, olardyŋ jüzbe-jüz tanysyp, aralarynda üzılmegen syilastyq, qaiausyz dostyq, şeksız süiıspenşılık bolǧandyǧy – eldık sananyŋ biıktıgın körsetedı.
Jaz taŋynyŋ nūr jelı
Jar kekılın şaiqaltyp,
Köŋılge tolyp qan selı
Jürektı tūr şaiqaltyp – degen jyr joldaryn Qoja Hafizden audarǧan. «Tūr, aiaqşy, ber qymyz» dep, däruıştıŋ kesesınen nūrly su jūtqyzady. Osylaişa ūly ruhtar är zaman, är jerde, är tılde bır aqiqatty jetkızgen. Būl syr-sözdı ne üşın audarǧanyn Ş.Qūdaiberdıūly bylaişa tüsındıredı: «Osy küngı Alaş ūrandy halyqtyŋ häm basşylarynyŋ basyna kelıp tūrǧan auyrtpaşylyqqa däl keletūǧyn söz bolǧan soŋ nasihat bolar dep jazdym,»– deidı. Demek, Alaş ūrandy ūlttyŋ qiyn-qystau kezde moiymauyn, adamgerşılık biıgınde tūruyn kökseidı.
Şäkärım qajynyŋ elden elsızge ketıp, jalǧyz ǧūmyr sürgen jaraly janyn tüsınbegen moldalar «käpır» dese, köp el «aljydy» dep, jaŋa zamannyŋ jastary «bai», «juan» dep syrtynan neşe türlı mın taǧady. Sonda da ar men ūjdanǧa berık aqyn:
Saqtamaimyn janǧa kek,
Ne dese de syrtymnan.
«Mındegen auzyŋ mynau», –
Qan aǧyzsa ūrtymnan,[1, 503 b.] –dep, halqyna bar mahabbatyn aşa tüsedı.
1928 jyly ırı bailar, aqsüiek şonjarlar kämpeskelensın degen qaulydan soŋ, aqynnyŋ ömırı asa bır auyr halde qaiǧy-qasıretpen öttı. 1930 jyly 1 aqpanda balasy Ǧafur konfiskelenıp, keiın ol türmede özın-özı bauyzdap öledı. Baiazit pen Ahat ta Semei türmesıne jabylady. Aqpannyŋ 7-sı künı Şäkärımnıŋ özın kämpeskelep, qamauǧa alady. Tergeuşı Şäkärımdı tergeu barysynda Sovet ökımetıne ziiansyz adam ekenıne közı äbden jetken soŋ, tūtqynnan bosatqan.
1930 jyly eldı zorlyqpen küştep, qorqytu, ürkıtu arqyly jappai kollektivtendıru nätijesınde mal-mülkınen aiyrylyp, aştyqqa ūşyrap qyryla bastaǧan şarualar bas köterıp, köterılıske şyǧyp, qyrküiek aiynda audan ortalyǧyna şabuyl jasaidy. GPU bastyǧy Qarasartov köterılıstı ūiymdastyruşy Şäkärım dep bılgen. 1931jyly 2-qazan künı Şäkärım 73 jasynda jazyqsyz oqqa ūşyp, qyzyl imperiianyŋ qara jürek, qandy qol Qarasartov bastaǧan jazalau otriadynyŋ qolynan qaza tabady. Jendetter aqyndy atyp öltırgennen keiın, onyŋ süiegın essız daladaǧy eskı bır qūr qūdyqqa aparyp kömıp tastaǧan. Aqynǧa «kontrrevoliusioner», «halyq jauy» degen negızsız saiasi jala jabyldy.
Şäkärımdı aqtau, onyŋ mol mūrasyn qalyŋ elı qazaǧyna jariialau turaly 1958 jyly şeşım qabyldandy. Bıraq bızdıŋ «sauysqannan saq» saiasatkerlerımız būl şeşımdı el-jūrtqa jariialamapty. Osy şeşım turaly T.Käkışūly bylai dep jazady: «Osyndai igı qadamnan habary bar, Şäkärımge degen mahabbaty sönbegen ūly aqyn Äbdıldä Täjıbaev alǧy söz jazyp, özı basqaryp otyrǧan «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ bır betıne 1959 jyly Şäkärım şyǧarmalaryn jariialap, qalyŋ qazaqqa «Hruşev jylymyǧynyŋ» alys säulesın körsetkende, özı atsyn, özgege atqyzsyn, meilı künäkar Qarasartovtar aiǧai-şu şyǧarady. Ortalyq partiia komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy N.Jandıldin Ä.Täjıbaevtı jauapty redaktorlyqtan quyp, 1988 jylǧa deiın taǧy da Şäkärımnıŋ ünın öşırdı». Tek osy şeşımdı taǧatsyz kütken aqynnyŋ balasy Ahat (1900-1985) 1961 jyly äkesınıŋ süiegın qūr qūdyqtan qazyp alyp, Jidebaidaǧy Abai ziratynyŋ janyna jerledı.
1988 jyly ǧana Şäkärım ekınşı ret tolyq aqtalyp, asyl mūralarynyŋ tūŋǧyş jinaǧy Ä.Täjıbaev, Ş.Satpaevanyŋ alǧy sözımen baspadan jaryq kördı. Bügıngı taŋda aqynnyŋ 185 ärtürlı taqyryptaǧy öleŋderı, bes dastany («Qalqaman-Mamyr», «Eŋlık-Kebek», «Läilı-Mäjnün», «Nartailaq pen Aisūlu», «Mūtylǧanyŋ ömırı»), «Ädıl-Mariia» atty kölemdı romany, 6 taqyrypta qara sözderı, 14 taqyrypty qamtyǧan jüielı «Şejıresı», «Mūsylmandyq şarty» eŋbegı, 23 maqala men 10 audarma jūmysy öz oqyrmandarynyŋ qolyna tiıp otyr.
Şäkärım Qūdaiberdıūly «Üş anyq» atty teosofiialyq traktatynda ar-ūjdan kategoriiasynyŋ talaptaryn aiqyndap beredı. Iаǧni ol boiynşa ūjdan degennıŋ özı – nysap, meiırım, ädılet. «Ūjdan - ekı ömırge bırdei kerek taianyş» dep kelıp, bylai deidı: «Būǧan nana almaǧan adamnyŋ jüregin eşbir ǧylym, öner, eşbir zaŋ, jol tazarta almaidy. Eger kimde-kim jany ölgennen keiin de köretin ömirinde tiri bolatyndyǧyna, ūjdany sol jannyŋ azyǧy ekenine aqylmen synap äbden istese, onyŋ jüregin eş närse qaraita almaidy. Adam ataulynyŋ bärin bir bauyrdai etip, eki ömirde de jaqsylyqpen ömir sürgizetin jalǧyz jol – osy mūsylman joly sekildi. Keibir dinşilerdi qorlyqqa tüsiretin şataq din – jalqaulyq. Äitpese adamdy jaratuşy – naqty bilimpaz. Adam jany ölgennen soŋ da ūjdandy bolyp, eş närseden kemdik körmeidi» [4, 56 b.] dep tüiındeidı.
Būl tūjyrym mektep qabyrǧasynda bılım alyp jatqan oquşydan bastap bılım basyndaǧy azamattardyŋ köŋıl törınde boluy tiıs. Öitkenı, jastar arasyndaǧy ūlttyq, adamgerşılık tärbiege erekşe män bermeiınşe, bız jan men tän aiyrmaşylyǧyn tolyq ūǧyna almaimyz. Şäkärım sözı bügıngı örkeniet zamanynda halqymyzdyŋ alǧa qoiyp otyrǧan ruhani jaǧynan jaŋaru talabymen de ündesıp jatyr.
Qoja Ahmet Iаsauidıŋ «häl ılımı» kezınde bükıl älemge taralyp, türkı-islam mädenietınıŋ jaŋǧyruyna, qaita tırıluıne yqpal etken. Abai būl ılımdı «tolyq adam», iaǧni «kemeldılık» qaǧidalarymen bırlıkte jaŋǧyrtyp, eŋ basty ölşemge «jürektı» qoiady. Ekı danyşpannyŋ köp oi-tūjyrymdary bırımen-bırı sabaqtasyp, ündesıp jatady. Degenmen, Abai dünietanymyndaǧy ekzistensialdyq saualdar qazırgı kün keşıp jatqan ötkınşı zaman sekıldı qiyn-qystau kezeŋde, halqynyŋ bolaşaǧyn oilap ah ūrǧan, dünie qūbylystaryn poetikalyq sanamen ölşeitın öte sergek te sezımtal dana tūlǧanyŋ jürekjardy tynystary edı. Abai janynyŋ küizelısı, jalǧyzdyǧy, onyŋ sözın, tereŋ, tūŋǧiyq dünietanymdyq saptaularyn tüsınetın şäkırtterınıŋ azdyǧy özınşe bölek bır äŋgıme.
Onyŋ şäkırtterınıŋ bırı de bıregeiı Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ ruhani mūralaryn, onyŋ ışınde «Üş anyq» filosofiialyq tuyndysyn zertteudıŋ maŋyzy öte zor. Sebebı, būl şyǧarma älı künge deiın jetkılıktı türde zerdelenıp, özınıŋ laiyqty baǧasyn ala almai keledı.
Öitkenı, Şäkärım ömır sürgen däuır erekşe kezeŋ, qazır basymyzǧa tüsıp otyrǧandai, ötpelı kezeŋ. Ol kezde qazaq öz taǧdyryn özı aiqyndaudan aiyrylyp, özın özı ūǧynu, kabıletınen ajyrap, ärı-särı bolyp bolaşaǧyn boljai almai ruhani jūtaŋdyqqa kezıkken kezeŋ boldy.
Şäkärımnıŋ oiynşa, sebepterdıŋ tüpkı sebebı – Jaratuşy İe. Ol «Üş anyq» filosofiialyq traktatynda maşinkamen qaǧazǧa jazu jazǧanda, ony jazǧan kım, maşina ma, älde adam ba? – degen sūraq qoiady. Bır qarasaq, maşina tärızdı, al şyndyǧynda ony basyp otyrǧan adamnyŋ qoly ǧoi, al adamnyŋ qolyna sebep bolyp otyrǧan adamnyŋ aqyly, al aqyldyŋ sebebı tüpkı Jaratuşy degen pıkırler keltıredı. Būl Şäkärımnıŋ sebeptılık zaŋdaryn moiyndaǧandyǧyn körsetedı. Taǧy bır öleŋınde:
Jaralys basy – qozǧalys,
Qozǧauǧa kerek qolǧabys.
Jan da meilı bır män de,
Sol quatpen bol tanys.
Älemdı sol män jaratqan, - deidı. Mıne, būnda Şäkärım qozǧauǧa kerek qolǧabys dep, sebebın aityp otyr. Sondyqtan är närsenıŋ sebebı bar, sol sebeptıŋ sebebı älemdı jaratqan jäne sonymen tanys bol deidı. Iаǧni sony tany deidı. Şäkärımnıŋ ontologiialyq közqarastarynyŋ jüiesı osyndai.
«Tūraqsyz şyr ainalǧan dünie», «Dünie qu, bır aǧyn su», «Kettı-keldı, toldy, semdı, özgelendı būl ǧalam. Tudy-öldı, jandy-söndı, örşıp öndı qaitadan» - degen şumaqtarynda onyŋ düniedegı bükıl jaratylystyŋ soŋy bar, tūraqsyz, uaqytşa, onyŋ ışınde adamnyŋ da būl düniede tuylyp, ösıp, qartaiyp, soŋynda öletının aŋǧaruǧa bolady.
Mūndaǧy adamnyŋ tuuy, ömır süruı, öluı erıksız, adamnyŋ özıne baǧynbaityn qūbylystar. Ony retteuşı joǧarǧy küştıŋ, qūdırettıŋ bar ekendıgın meŋzeidı. Adam bır joqtyqtan kelıp, ekınşı joqtyqqa ketetının, osynyŋ ortasy ömır, iaǧni qūdaidyŋ bızge bergen synaq älemı, bız tırşılık etıp otyrǧan «jalǧan düniede» mäŋgı tūraqtamai, baqilyq ömırge uaqyt saǧaty kelgende attanatynymyzdy aŋǧaruǧa bolady. Qazaq atam aitqandai, «Būl dünie qarap tūrsaŋ, şolaq eken, adamdar bır bırıne qonaq eken», odan ärı qarai ömırdıŋ lezde, köz aşyp-jūmǧanşa ötıp ketetının «ömırge esık aşsaŋ taŋ aldynda, sol esık keş batqanda jabylǧandai» dep sipattaidy. Mıne, osydan baryp dünienıŋ ötpelı, jalǧan ekendıgıne tolyǧymen köz jetkızemız.
Sol qamşynyŋ sabyndai qysqa pänide adamnyŋ ömırı myŋ qūbylyp, jüz türlenedı. Adam özınıŋ osy ömırge adam bolyp kelgendıgın jäne sol päk qalpyn ömırden öter aldynda saqtai almai qalatyn ökınışın Şäkärım: «Adam bolyp tuyp em, adam bop ötu – armanym» dep aǧynan jarylǧan.
Aqyn şyǧarmaşylyǧyna den qoisaq, onyŋ damudyŋ közı qozǧalysta ekendıgın, iaki materiia qūbylystaryna tän qarama – qarsylyqtardyŋ bırlıgı men küresınde ekendıgın tüsıngendıgıne köz jetkızemız. Bıraq, Şäkärım filosofiiasynyŋ negızgı erekşelıgı būl küreste antogonizm joq, jalpy üilesım, garmoniia, kelısım sipatynda jüredı, sondyqtan da Şäkärımşe: «Jaralys jūmbaǧynyŋ ısı ölşeusız, bıldım degen bılmedım degenge esep».
Tabiǧat qūbylady, jaŋbyr jauady, tau basyn mūz şalady, köktemde erıp sai–sai, jylǧa-jylǧalap būlaqtar syldyrlai aǧady, būlaqtar jinalyp özenge, özender jinalyp teŋız, mūhittarǧa qūiady. Ondaǧy su bulanyp, kondensasiia qūbylysy negızınde qaitadan jauyn-şaşyn, qar bolyp jerge, tauǧa tüsedı. Mūnyŋ bärı – qozǧalys. Düniedegı qūbylystardyŋ qai-qaisysy da şeksız. Mäŋgılık, tıptı bükıl damudyŋ kıltı bolyp tabylatyn qozǧalystyŋ özı uaqyt pen keŋıstık aiasynda bolmaq. Būl jerde Şäkärım: «Barşa älem tapjylmai tūryp qalsa, bolama uaqyt degen ölşeu salyp»,– deidı. Materiianyŋ nemese tabiǧattyŋ qozǧalysy joq jerde uaqyt, keŋıstık ūǧymy bolmaq emes. Adamnyŋ ömırı de solai. Ömır bır orynda toqtap tūrmaidy, özgeredı, damidy, öledı. Uaqyt alǧa jyljyǧan saiyn jas kelıp adam qartaiady, ornyna jaŋa ūrpaq düniege keledı. Osydan baryp ǧūlama, dünie qūbylystarynyŋ şeksızdıgı, qozǧalystyŋ qaitalanbaityndyǧy jaiynda filosofiialyq tūjyrymyn negızdeidı.
Materiianyŋ bırınşı qasietı retınde Şäkärım onyŋ zattarmen qūbylystardyŋ substansiiasy boluy qasietın alady. «Är denenıŋ közge ılınbeitın kışkentai bölşekterden qosylyp jaralǧanyn tauyp, ol kışkentaidy qanşa ūsaqtasa da aqyrynda, tıptı, böluge kelmeitın bolady. Sol bölınuge kelmeitın tüp negızderdıŋ atyn europa atom dep atap, arabşa madda nemese öser dep atady».
Barlyq materialistık teoriialardaǧydai, Şäkärımde materiianyŋ ömır süru ädısı – qozǧalys. Negızgı aiyrmaşylyǧy – būl qasiettıŋ qozǧalysqa qozǧau beretın «ienı» anyqtau, däleldeu maqsatynda aitatyndyǧy.
«Materiia qozǧalysynyŋ nemese jürısınıŋ ölşeuı bar». Būl öte mändı sipattama, iaǧni materiianyŋ ölşemı keŋıstık pen uaqyt dep qarauǧa bolatyn siiaqty al jaratuşyny ölşeuge, sipattauǧa kelmeidı dep nūsqaidy Şäkärım. Mūny Abai Qūnanbaiūly 38-şı qara sözınde: «Alla taǧala - ölşeusız, bızdıŋ aqylymyz – ölşeulı, ölşeulımen ölşeusızdı ölşep bolmaidy» - dep aqylmen qūdaidy tanyp bolmaitynyn aitady. Däl osy Abaidyŋ sarynynda Şäkärım filosofiialyq tılde şektılık pen şeksızdık jaily, materiianyŋ ämbebap sipattarynyŋ bırı – şeksızdıgı bolǧanmen, uaqyt pen keŋıstık te şekteletının aitady. Iаǧni şeksız – tek mınsız tanyp bolmaityn qūdai ǧana, al şektı, ol bükıl jaratylys materiialar ekenın tūjyrymdaidy.
Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ ǧylymi-filosofiialyq mūrasynyŋ tüp qazyǧy – «aq jürek», «taza aqyl», «adal eŋbek» iesı tüzu adamdy qalyptastyru, sol arqyly qoǧamdy tüzeu. Ar ılımın adamdyq sapanyŋ aldyna şyǧaryp bükıl poeziialyq tuyndylaryna özek etken Şäkärım taǧylymy bügıngı kün üşın de asa qajettı ärı kökeikestı mäsele bolyp otyr. Ūly Abaidyŋ ızbasary bola otyryp, ūstazy jetken deŋgeide qalyp qoimai özgeşe örnek tauyp, qaitalanbas qoltaŋba qaldyruynyŋ özı – Şäkärım ūlylyǧyn aiǧaqtaityn basty belgı. Bügıngı künnıŋ basty mäselesınıŋ bırı – filosofiia, dın taqyrybyna qatysty aqynnyŋ tūjyrym, tüiınderın tanyp bıludıŋ maŋyzdylyǧy da dau tudyrmaidy. Sebebı, ǧūlama suretker dın mäselesın şyn aqyl men salqyn sana arqyly saraptap, negızgı özegın ömır igılıgıne ainaldyra bılgen. Jaratylysqa degen senım men süiıspenşılıktı mahabbat pen meiırımnıŋ, jaqsylyqtyŋ közı retınde baǧalau arqyly qalyŋ jūrtyn ömırdı süiuge, adamdy aialauǧa ündegen.
Şäkärım jiyrma jasynan bylai qarai, az da bolsa ǧylym jolyna tüskenın «Mūtylǧannyŋ ömırı» atty ömırbaiandyq dastanynda bylaişa baiandaidy:
Jiyrmadan ötkende,
Az ǧana ǧylym oqydym.
Alǧyzyp kıtap şetten de,
Köŋılge bıraz toqydym [2, 486-487 bb.]
Jiyrma-jiyrma bır jasynda jazǧan öleŋ-jyrlarynda eldıŋ qotyryn qasymai, mūŋdaryn eskermei, jastarǧa ǧana ūnaityn, solar ǧana tyŋdaityn «Jastyq turaly», «Kärılık turaly» atty öleŋder jazady. Būl öleŋderı ūstazy Abaidyŋ «Men jazbaimyn öleŋdı ermek üşın» atty öleŋınde qatty synǧa alynǧan.
Abaidyŋ aqyndyq kıtaphanasyna tereŋ üŋılıp, aqyl-keŋesımen şetten kıtaptar alǧyzyp, bılmegen, tüsınbegen jerlerın sūrap, ǧylym jolyna endı tüsıp kele jatqanda, erıksız bolystyqtyŋ toqymyn jamylady.
Bolys bolyp sailanǧan Şäkärım erıksız jemtık şoqyp, aqyndyq, ǧylym jaiy jolyna qalyp, ataq taǧynyp, aila jamylyp:
Jiyrma men qyryq arasy –
Jas ömırdıŋ sarasy,
Bos ötkenın qaraşy, [1, 488-489 bb.] – dep, jiyrma jyl ömırın bos ötkızgenı üşın qatty ökınedı.
Şäkärım qyryq jasqa deiın türıkşe bılıp, arab, parsy, orysşany audarmamen ǧana oqi bıletın-dı. Qyryqtan bylai qarai adasqan azǧyn dınşılderdıŋ, pänşıl ǧalymdar men filosof oişyldardyŋ jazǧandaryn oqyp, aqylǧa syimaǧan dälelderın synaidy.
Abaidyŋ aqyndyq mektebınıŋ köş basynda jüretın, bas şäkırtı Şäkärımnıŋ özgege emes, özın de syn közımen qarap, qazaqtyŋ da, özınıŋ de köp mının qazyp jazǧan tūsy, osy qyryq jasynan bastalady. Äsırese, «Qazaq netken jan?», «Dınım qalai, janym ne, joǧalam ba ölgende?» nemese «Älemdı kım jaratqan?» t.b. qazaq arasynda, qala berdı, XIX ǧasyrdyŋ aiaǧy men XX ǧasyrdyŋ basynda Şyǧys pen Batystyŋ özınde anyq şeşımın tappaǧan, är-türlı oi-jotamen dälel aityp, qarysqan dınşıl moldalar men pänşılderdıŋ qata pıkırlerın tekseru maqsatynda Mekkege ekı ret 1905-1906 jyldary saparǧa şyǧady.
Parahodpen ai jürıp jolda,
Är elde kez kelıp molda.
On üş kün bop Stambolda,
Kerek kıtap tabylǧany-ai! [1, 227 b.]– dep, Mekkege barar jolda on üş kün Stambol qalasynyŋ bai kıtaphanasynda otyryp, öz sūraqtarynyŋ jauabyna qatysty ızdegen kıtabynyŋ tabylǧanyna balaşa quanady. Qandai kıtap ekenın aşyp aitpaǧanymen: «Jylym – qoi, jūldyzym – iiul» atty öleŋınıŋ aiaǧynda «Neden barmyn? Ne qylǧan jön? Joǧala ma jan ölgen soŋ?» – deuıne qaraǧanda, aqyndy qatty tolǧandyryp jürgen jan syry turaly jazylǧan kıtap bolsa kerek.
1911 jyly Orynbor qalasynda «Şejıre», 1912 jyly Semei qalasy «Järdem» baspasynan «Qazaq ainasy» atty lirikalyq öleŋderı, «Qalqaman-Mamyr», «Eŋlık-Kebek» dastandary közı tırısınde jeke kıtap bolyp jaryq kördı. Parij, türık, serkeş, ündıstan, arab, başqūrt, qyzylbastyŋ (İran) ne bılımdı oişyldarymen türık-noǧai tılmaştary arqyly pıkırlesıp, är tılden audarma sözdıkter arqyly köp şyndyqqa köz jetkızıp, oiǧa köp maǧlūmattar alady.
Eluden asqan jasynda elınen elsız jerge salǧan Saiatqora degen qystauǧa ketıp, jiǧan-tergen materialdarynan oi qorytyp, jan syry, jaratylys syry turaly sol oi-tanymyn bes jyl köz maiyn tauysyp, filosofiialyq oi-tolǧanystaryn öleŋmen de, qara sözben de jazady. Reseide 1917 jyly aqpan aiynda Nikolai patşa taqtan qūlap, ornyna Uaqytşa ökımet ornaǧan tūsta, «Qazaq halqy qūldyqtan bosady» – dep, quanǧandardyŋ qatarynda, ärine, Şäkärım de boldy. «Bostandyq taŋy jarqyrap», «Bostandyq taŋy atty» degen öleŋder de jazǧan. Orys patşalyǧy tūsynda qazaq halqy ata-babalarynyŋ amanat etıp qaldyrǧan jerınen, dılı men dınınen, erkın ömırınen jäne eldıgınen ajyrap bara jatqanyn sezgen oily aqyn:
Bostandyq taŋ atty, qazaǧym, körıŋder,
Arǧy ie basşynyŋ soŋynan erıŋder. [1, 215 b.]
nemese:
Ūmtylyp, erıktı el bolyp qalyŋdar [1, 216 b.] degen ūrandy sözdermen qazaqtyŋ közın aşyp oianuǧa şaqyrady. Jasy alpysqa kelgen qart aqyn bostandyqtyŋ tuyn körgenımen, qazaq üşın osy şyqqan kün qalai bolar eken degen küdıktı oiǧa qalǧan. Endıgı ümıtı qazaqtyŋ oqyǧan jastarynda bolady. Şäkärım qazaq dalasynda ötıp jatqan saiasi oqiǧalardan da şet qalmaidy. 1917 jyly qazan aiynda Reseide ekınşı ret bolşevikterdıŋ ūiymdastyrǧan töŋkerısı nätijesınde jaŋa Sovet ökımetı ornaidy. Osy tūsta da, Şäkärımnıŋ 1917 jyly 14 qaraşada Semei uezdık Zemstvolyq jiynyna deputat bolyp sailanǧany turaly resmi qūjattar saqtalǧan [3, 144-145 b.].
Sonymen qatar Şäkärımnıŋ özı:
Semeidı aqtar meŋgerıp,
Qazaqqa sottyq jol berıp,
Syrtynan sailap jön körıp...[1, 495 b.] – dep, Alaş azamattary syrtynan sot sailaǧany jönınde derek berse, Ahat: «1918 jyly men orys oqytuşysynan oqiyn dep, Semeige bardym. Sovet ökımetı qazaqqa sottyqty bergen joq. Mūndaǧy Alaş azamattary oblystyq sottyŋ bastyǧy etıp, syrttan äkeidı sailaǧan» [2, 477 b.] – dep, joǧarydaǧy derektı öz estelıgınde tolyqtyra tüsedı. Alaşorda ükımetınıŋ Şäkärım qajyny syrttai halyq soty sailaǧany jönınde de arhivtık qūjattar (qor 37 tızbe-1, ıs-7) Semeidegı jaŋa tarihi qūjattar ortalyǧynan tabyldy.
Älihan Bökeihanov basqarǧan Alaşorda ökımetı men Şäkärım qajynyŋ arasyndaǧy tarihi şyndyqty anyqtau – arnaiy zertteudı qajet etetın taqyryp. Şäkärımnıŋ aqyndyq tūlǧasyn bızge alǧaş ret tanytqan aqyn – S. Toraiǧyrov pen qairatker Ä. Bökeihanovtar arasynda ortaq tanymdyq közqaras boldy. Şäkärım men Sūltanmahmūt şyǧarmalarynda är qyrynan aşylatyn taqyryptar, äsırese, oqu-bılımdı nasihattau, adaldyqqa jügınu siiaqty ūlttyq ruh tūnyp tūr. Ūlt qamyn oilaǧan Ş. Qūdaiberdıūly men S. Toraiǧyrov «Qazaq» gazetı arqyly tüidektelgen tüiındı oilaryn oqyrmanmen bölısıp, kelelı problemalardy bükpesız batyl talqyǧa, köptıŋ nazaryna der kezınde ūsynyp, qalyŋ jūrtşylyqtyŋ ünemı ıltipatynda bolǧan. Ziialy tūlǧalardyŋ baspasöz arqyly bırın-bırı tanuy, qazaq ūltynyŋ alasapyran uaqytta mūŋ-mūqtajyn, otarlyq ezgıden qūtqaru kerektıgın sezınıp, olardyŋ jüzbe-jüz tanysyp, aralarynda üzılmegen syilastyq, qaiausyz dostyq, şeksız süiıspenşılık bolǧandyǧy – eldık sananyŋ biıktıgın körsetedı.
Jaz taŋynyŋ nūr jelı
Jar kekılın şaiqaltyp,
Köŋılge tolyp qan selı
Jürektı tūr şaiqaltyp – degen jyr joldaryn Qoja Hafizden audarǧan. «Tūr, aiaqşy, ber qymyz» dep, däruıştıŋ kesesınen nūrly su jūtqyzady. Osylaişa ūly ruhtar är zaman, är jerde, är tılde bır aqiqatty jetkızgen. Būl syr-sözdı ne üşın audarǧanyn Ş.Qūdaiberdıūly bylaişa tüsındıredı: «Osy küngı Alaş ūrandy halyqtyŋ häm basşylarynyŋ basyna kelıp tūrǧan auyrtpaşylyqqa däl keletūǧyn söz bolǧan soŋ nasihat bolar dep jazdym,»– deidı. Demek, Alaş ūrandy ūlttyŋ qiyn-qystau kezde moiymauyn, adamgerşılık biıgınde tūruyn kökseidı.
Şäkärım qajynyŋ elden elsızge ketıp, jalǧyz ǧūmyr sürgen jaraly janyn tüsınbegen moldalar «käpır» dese, köp el «aljydy» dep, jaŋa zamannyŋ jastary «bai», «juan» dep syrtynan neşe türlı mın taǧady. Sonda da ar men ūjdanǧa berık aqyn:
Saqtamaimyn janǧa kek,
Ne dese de syrtymnan.
«Mındegen auzyŋ mynau», –
Qan aǧyzsa ūrtymnan,[1, 503 b.] –dep, halqyna bar mahabbatyn aşa tüsedı.
1928 jyly ırı bailar, aqsüiek şonjarlar kämpeskelensın degen qaulydan soŋ, aqynnyŋ ömırı asa bır auyr halde qaiǧy-qasıretpen öttı. 1930 jyly 1 aqpanda balasy Ǧafur konfiskelenıp, keiın ol türmede özın-özı bauyzdap öledı. Baiazit pen Ahat ta Semei türmesıne jabylady. Aqpannyŋ 7-sı künı Şäkärımnıŋ özın kämpeskelep, qamauǧa alady. Tergeuşı Şäkärımdı tergeu barysynda Sovet ökımetıne ziiansyz adam ekenıne közı äbden jetken soŋ, tūtqynnan bosatqan.
1930 jyly eldı zorlyqpen küştep, qorqytu, ürkıtu arqyly jappai kollektivtendıru nätijesınde mal-mülkınen aiyrylyp, aştyqqa ūşyrap qyryla bastaǧan şarualar bas köterıp, köterılıske şyǧyp, qyrküiek aiynda audan ortalyǧyna şabuyl jasaidy. GPU bastyǧy Qarasartov köterılıstı ūiymdastyruşy Şäkärım dep bılgen. 1931jyly 2-qazan künı Şäkärım 73 jasynda jazyqsyz oqqa ūşyp, qyzyl imperiianyŋ qara jürek, qandy qol Qarasartov bastaǧan jazalau otriadynyŋ qolynan qaza tabady. Jendetter aqyndy atyp öltırgennen keiın, onyŋ süiegın essız daladaǧy eskı bır qūr qūdyqqa aparyp kömıp tastaǧan. Aqynǧa «kontrrevoliusioner», «halyq jauy» degen negızsız saiasi jala jabyldy.
Şäkärımdı aqtau, onyŋ mol mūrasyn qalyŋ elı qazaǧyna jariialau turaly 1958 jyly şeşım qabyldandy. Bıraq bızdıŋ «sauysqannan saq» saiasatkerlerımız būl şeşımdı el-jūrtqa jariialamapty. Osy şeşım turaly T.Käkışūly bylai dep jazady: «Osyndai igı qadamnan habary bar, Şäkärımge degen mahabbaty sönbegen ūly aqyn Äbdıldä Täjıbaev alǧy söz jazyp, özı basqaryp otyrǧan «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ bır betıne 1959 jyly Şäkärım şyǧarmalaryn jariialap, qalyŋ qazaqqa «Hruşev jylymyǧynyŋ» alys säulesın körsetkende, özı atsyn, özgege atqyzsyn, meilı künäkar Qarasartovtar aiǧai-şu şyǧarady. Ortalyq partiia komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy N.Jandıldin Ä.Täjıbaevtı jauapty redaktorlyqtan quyp, 1988 jylǧa deiın taǧy da Şäkärımnıŋ ünın öşırdı». Tek osy şeşımdı taǧatsyz kütken aqynnyŋ balasy Ahat (1900-1985) 1961 jyly äkesınıŋ süiegın qūr qūdyqtan qazyp alyp, Jidebaidaǧy Abai ziratynyŋ janyna jerledı.
1988 jyly ǧana Şäkärım ekınşı ret tolyq aqtalyp, asyl mūralarynyŋ tūŋǧyş jinaǧy Ä.Täjıbaev, Ş.Satpaevanyŋ alǧy sözımen baspadan jaryq kördı. Bügıngı taŋda aqynnyŋ 185 ärtürlı taqyryptaǧy öleŋderı, bes dastany («Qalqaman-Mamyr», «Eŋlık-Kebek», «Läilı-Mäjnün», «Nartailaq pen Aisūlu», «Mūtylǧanyŋ ömırı»), «Ädıl-Mariia» atty kölemdı romany, 6 taqyrypta qara sözderı, 14 taqyrypty qamtyǧan jüielı «Şejıresı», «Mūsylmandyq şarty» eŋbegı, 23 maqala men 10 audarma jūmysy öz oqyrmandarynyŋ qolyna tiıp otyr.
Şäkärım Qūdaiberdıūly «Üş anyq» atty teosofiialyq traktatynda ar-ūjdan kategoriiasynyŋ talaptaryn aiqyndap beredı. Iаǧni ol boiynşa ūjdan degennıŋ özı – nysap, meiırım, ädılet. «Ūjdan - ekı ömırge bırdei kerek taianyş» dep kelıp, bylai deidı: «Būǧan nana almaǧan adamnyŋ jüregin eşbir ǧylym, öner, eşbir zaŋ, jol tazarta almaidy. Eger kimde-kim jany ölgennen keiin de köretin ömirinde tiri bolatyndyǧyna, ūjdany sol jannyŋ azyǧy ekenine aqylmen synap äbden istese, onyŋ jüregin eş närse qaraita almaidy. Adam ataulynyŋ bärin bir bauyrdai etip, eki ömirde de jaqsylyqpen ömir sürgizetin jalǧyz jol – osy mūsylman joly sekildi. Keibir dinşilerdi qorlyqqa tüsiretin şataq din – jalqaulyq. Äitpese adamdy jaratuşy – naqty bilimpaz. Adam jany ölgennen soŋ da ūjdandy bolyp, eş närseden kemdik körmeidi» [4, 56 b.] dep tüiındeidı.
Būl tūjyrym mektep qabyrǧasynda bılım alyp jatqan oquşydan bastap bılım basyndaǧy azamattardyŋ köŋıl törınde boluy tiıs. Öitkenı, jastar arasyndaǧy ūlttyq, adamgerşılık tärbiege erekşe män bermeiınşe, bız jan men tän aiyrmaşylyǧyn tolyq ūǧyna almaimyz. Şäkärım sözı bügıngı örkeniet zamanynda halqymyzdyŋ alǧa qoiyp otyrǧan ruhani jaǧynan jaŋaru talabymen de ündesıp jatyr.
Qoja Ahmet Iаsauidıŋ «häl ılımı» kezınde bükıl älemge taralyp, türkı-islam mädenietınıŋ jaŋǧyruyna, qaita tırıluıne yqpal etken. Abai būl ılımdı «tolyq adam», iaǧni «kemeldılık» qaǧidalarymen bırlıkte jaŋǧyrtyp, eŋ basty ölşemge «jürektı» qoiady. Ekı danyşpannyŋ köp oi-tūjyrymdary bırımen-bırı sabaqtasyp, ündesıp jatady. Degenmen, Abai dünietanymyndaǧy ekzistensialdyq saualdar qazırgı kün keşıp jatqan ötkınşı zaman sekıldı qiyn-qystau kezeŋde, halqynyŋ bolaşaǧyn oilap ah ūrǧan, dünie qūbylystaryn poetikalyq sanamen ölşeitın öte sergek te sezımtal dana tūlǧanyŋ jürekjardy tynystary edı. Abai janynyŋ küizelısı, jalǧyzdyǧy, onyŋ sözın, tereŋ, tūŋǧiyq dünietanymdyq saptaularyn tüsınetın şäkırtterınıŋ azdyǧy özınşe bölek bır äŋgıme.
Onyŋ şäkırtterınıŋ bırı de bıregeiı Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ ruhani mūralaryn, onyŋ ışınde «Üş anyq» filosofiialyq tuyndysyn zertteudıŋ maŋyzy öte zor. Sebebı, būl şyǧarma älı künge deiın jetkılıktı türde zerdelenıp, özınıŋ laiyqty baǧasyn ala almai keledı.
Öitkenı, Şäkärım ömır sürgen däuır erekşe kezeŋ, qazır basymyzǧa tüsıp otyrǧandai, ötpelı kezeŋ. Ol kezde qazaq öz taǧdyryn özı aiqyndaudan aiyrylyp, özın özı ūǧynu, kabıletınen ajyrap, ärı-särı bolyp bolaşaǧyn boljai almai ruhani jūtaŋdyqqa kezıkken kezeŋ boldy.
Şäkärımnıŋ oiynşa, sebepterdıŋ tüpkı sebebı – Jaratuşy İe. Ol «Üş anyq» filosofiialyq traktatynda maşinkamen qaǧazǧa jazu jazǧanda, ony jazǧan kım, maşina ma, älde adam ba? – degen sūraq qoiady. Bır qarasaq, maşina tärızdı, al şyndyǧynda ony basyp otyrǧan adamnyŋ qoly ǧoi, al adamnyŋ qolyna sebep bolyp otyrǧan adamnyŋ aqyly, al aqyldyŋ sebebı tüpkı Jaratuşy degen pıkırler keltıredı. Būl Şäkärımnıŋ sebeptılık zaŋdaryn moiyndaǧandyǧyn körsetedı. Taǧy bır öleŋınde:
Jaralys basy – qozǧalys,
Qozǧauǧa kerek qolǧabys.
Jan da meilı bır män de,
Sol quatpen bol tanys.
Älemdı sol män jaratqan, - deidı. Mıne, būnda Şäkärım qozǧauǧa kerek qolǧabys dep, sebebın aityp otyr. Sondyqtan är närsenıŋ sebebı bar, sol sebeptıŋ sebebı älemdı jaratqan jäne sonymen tanys bol deidı. Iаǧni sony tany deidı. Şäkärımnıŋ ontologiialyq közqarastarynyŋ jüiesı osyndai.
«Tūraqsyz şyr ainalǧan dünie», «Dünie qu, bır aǧyn su», «Kettı-keldı, toldy, semdı, özgelendı būl ǧalam. Tudy-öldı, jandy-söndı, örşıp öndı qaitadan» - degen şumaqtarynda onyŋ düniedegı bükıl jaratylystyŋ soŋy bar, tūraqsyz, uaqytşa, onyŋ ışınde adamnyŋ da būl düniede tuylyp, ösıp, qartaiyp, soŋynda öletının aŋǧaruǧa bolady.
Mūndaǧy adamnyŋ tuuy, ömır süruı, öluı erıksız, adamnyŋ özıne baǧynbaityn qūbylystar. Ony retteuşı joǧarǧy küştıŋ, qūdırettıŋ bar ekendıgın meŋzeidı. Adam bır joqtyqtan kelıp, ekınşı joqtyqqa ketetının, osynyŋ ortasy ömır, iaǧni qūdaidyŋ bızge bergen synaq älemı, bız tırşılık etıp otyrǧan «jalǧan düniede» mäŋgı tūraqtamai, baqilyq ömırge uaqyt saǧaty kelgende attanatynymyzdy aŋǧaruǧa bolady. Qazaq atam aitqandai, «Būl dünie qarap tūrsaŋ, şolaq eken, adamdar bır bırıne qonaq eken», odan ärı qarai ömırdıŋ lezde, köz aşyp-jūmǧanşa ötıp ketetının «ömırge esık aşsaŋ taŋ aldynda, sol esık keş batqanda jabylǧandai» dep sipattaidy. Mıne, osydan baryp dünienıŋ ötpelı, jalǧan ekendıgıne tolyǧymen köz jetkızemız.
Sol qamşynyŋ sabyndai qysqa pänide adamnyŋ ömırı myŋ qūbylyp, jüz türlenedı. Adam özınıŋ osy ömırge adam bolyp kelgendıgın jäne sol päk qalpyn ömırden öter aldynda saqtai almai qalatyn ökınışın Şäkärım: «Adam bolyp tuyp em, adam bop ötu – armanym» dep aǧynan jarylǧan.
Aqyn şyǧarmaşylyǧyna den qoisaq, onyŋ damudyŋ közı qozǧalysta ekendıgın, iaki materiia qūbylystaryna tän qarama – qarsylyqtardyŋ bırlıgı men küresınde ekendıgın tüsıngendıgıne köz jetkızemız. Bıraq, Şäkärım filosofiiasynyŋ negızgı erekşelıgı būl küreste antogonizm joq, jalpy üilesım, garmoniia, kelısım sipatynda jüredı, sondyqtan da Şäkärımşe: «Jaralys jūmbaǧynyŋ ısı ölşeusız, bıldım degen bılmedım degenge esep».
Tabiǧat qūbylady, jaŋbyr jauady, tau basyn mūz şalady, köktemde erıp sai–sai, jylǧa-jylǧalap būlaqtar syldyrlai aǧady, būlaqtar jinalyp özenge, özender jinalyp teŋız, mūhittarǧa qūiady. Ondaǧy su bulanyp, kondensasiia qūbylysy negızınde qaitadan jauyn-şaşyn, qar bolyp jerge, tauǧa tüsedı. Mūnyŋ bärı – qozǧalys. Düniedegı qūbylystardyŋ qai-qaisysy da şeksız. Mäŋgılık, tıptı bükıl damudyŋ kıltı bolyp tabylatyn qozǧalystyŋ özı uaqyt pen keŋıstık aiasynda bolmaq. Būl jerde Şäkärım: «Barşa älem tapjylmai tūryp qalsa, bolama uaqyt degen ölşeu salyp»,– deidı. Materiianyŋ nemese tabiǧattyŋ qozǧalysy joq jerde uaqyt, keŋıstık ūǧymy bolmaq emes. Adamnyŋ ömırı de solai. Ömır bır orynda toqtap tūrmaidy, özgeredı, damidy, öledı. Uaqyt alǧa jyljyǧan saiyn jas kelıp adam qartaiady, ornyna jaŋa ūrpaq düniege keledı. Osydan baryp ǧūlama, dünie qūbylystarynyŋ şeksızdıgı, qozǧalystyŋ qaitalanbaityndyǧy jaiynda filosofiialyq tūjyrymyn negızdeidı.
Materiianyŋ bırınşı qasietı retınde Şäkärım onyŋ zattarmen qūbylystardyŋ substansiiasy boluy qasietın alady. «Är denenıŋ közge ılınbeitın kışkentai bölşekterden qosylyp jaralǧanyn tauyp, ol kışkentaidy qanşa ūsaqtasa da aqyrynda, tıptı, böluge kelmeitın bolady. Sol bölınuge kelmeitın tüp negızderdıŋ atyn europa atom dep atap, arabşa madda nemese öser dep atady».
Barlyq materialistık teoriialardaǧydai, Şäkärımde materiianyŋ ömır süru ädısı – qozǧalys. Negızgı aiyrmaşylyǧy – būl qasiettıŋ qozǧalysqa qozǧau beretın «ienı» anyqtau, däleldeu maqsatynda aitatyndyǧy.
«Materiia qozǧalysynyŋ nemese jürısınıŋ ölşeuı bar». Būl öte mändı sipattama, iaǧni materiianyŋ ölşemı keŋıstık pen uaqyt dep qarauǧa bolatyn siiaqty al jaratuşyny ölşeuge, sipattauǧa kelmeidı dep nūsqaidy Şäkärım. Mūny Abai Qūnanbaiūly 38-şı qara sözınde: «Alla taǧala - ölşeusız, bızdıŋ aqylymyz – ölşeulı, ölşeulımen ölşeusızdı ölşep bolmaidy» - dep aqylmen qūdaidy tanyp bolmaitynyn aitady. Däl osy Abaidyŋ sarynynda Şäkärım filosofiialyq tılde şektılık pen şeksızdık jaily, materiianyŋ ämbebap sipattarynyŋ bırı – şeksızdıgı bolǧanmen, uaqyt pen keŋıstık te şekteletının aitady. Iаǧni şeksız – tek mınsız tanyp bolmaityn qūdai ǧana, al şektı, ol bükıl jaratylys materiialar ekenın tūjyrymdaidy.
Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ ǧylymi-filosofiialyq mūrasynyŋ tüp qazyǧy – «aq jürek», «taza aqyl», «adal eŋbek» iesı tüzu adamdy qalyptastyru, sol arqyly qoǧamdy tüzeu. Ar ılımın adamdyq sapanyŋ aldyna şyǧaryp bükıl poeziialyq tuyndylaryna özek etken Şäkärım taǧylymy bügıngı kün üşın de asa qajettı ärı kökeikestı mäsele bolyp otyr. Ūly Abaidyŋ ızbasary bola otyryp, ūstazy jetken deŋgeide qalyp qoimai özgeşe örnek tauyp, qaitalanbas qoltaŋba qaldyruynyŋ özı – Şäkärım ūlylyǧyn aiǧaqtaityn basty belgı. Bügıngı künnıŋ basty mäselesınıŋ bırı – filosofiia, dın taqyrybyna qatysty aqynnyŋ tūjyrym, tüiınderın tanyp bıludıŋ maŋyzdylyǧy da dau tudyrmaidy. Sebebı, ǧūlama suretker dın mäselesın şyn aqyl men salqyn sana arqyly saraptap, negızgı özegın ömır igılıgıne ainaldyra bılgen. Jaratylysqa degen senım men süiıspenşılıktı mahabbat pen meiırımnıŋ, jaqsylyqtyŋ közı retınde baǧalau arqyly qalyŋ jūrtyn ömırdı süiuge, adamdy aialauǧa ündegen.
Däuren Seiılbekūly DARİIаBEK Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne Ǧylym ministrlıgı Ǧylym komitetı, Filosofiia, saiasattanu jäne dıntanu instituty PhD doktoranty.
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER TIZIMI
- Qūdaiberdıūly Ş. Öleŋder men poemalar /Qūrast.: M.Maǧauin. — Almaty: Jalyn, 1988. 256 b.
- Şäkärım. İmanym. – Almaty: Arys, 2000. 360 b.
- Semipalatinskii SSNİ. f-37, 0-01, d-5.
- Qūdaiberdıūly Ş. Ekı tomdyq taŋdamaly şyǧarmalary. II tom. - Almaty: Jıbek joly, 2008. - 398 b.
