100كۇنگە - 100 سۇحبات. №48, 17.02.2006 سۇحبات. اكادەميك بولات كومەكوۆ: «مەن تاريحشى ەمەس، ينجەنەر بولۋدى ارماندايتىنمىن»
«وزبەككە مۇمكىن بولعان نارسە نەگە قازاققا بولمايدى؟!»
-قىپشاق تاريحىندا سەنساتسيا جاساعان عالىم تاريحقا قالاي كەلگەن؟
-كەزدەيسوق! جامبىل قالاسىندا، كانىگى چەكيست، اۋدان، قالا كولەمىندە ميليتسيا باسقارعان ادامنىڭ وتباسىندا تۋىپ-وسكەن، ورىس مەكتەبىن ۇزدىك بىتىرگەنمەن تاريحقا تىم قىزىققان ەمەسپىن، تەك ينجەنەر-ماشينا جاساۋشى بولۋدى ارماندايتىنمىن. وسى ماماندىقتى وقىتاتىن تاشكەنتتىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا قۇجات تاپسىردىم. ءبىر عانا ەمتيحاننان ءوتىپ، قابىلداندىم. اۋىلعا بارىپ كەلەمىن دەپ جۇرگەنىمدە ساگۋ-دە ەكونوميكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى كۇزدەكوۆ كوشكىن دەگەن اعايىم ۇشىراسىپ قالدى. اماندىق سۇراسىپ، مەنى قۇتتىقتاپ تۇرىپ، كەتەرىندە «بىزگە بيىل اراب، قىتاي، ءۇندى ءتىلى ماماندىقتارى اشىلدى، ونى بىتىرگەندەر ديپلومات بولادى، شەتەلدە جۇمىس ىستەيتىن بولادى» دەدى دە كەتىپ قالدى. جاتاقحانا كەلگەن مەنىڭ ويىمنان ەستىگەنىم شىقپاي قويسا بولا ما! ەكى كۇن دوڭبەكشىپ، اعايىما كەلدىم، «اراب تىلىنە اۋىسقىم كەلەدى» دەدىم. اعايىم شوشىپ كەتتى. «قوي، ويباي، ول ماماندىققا داۋلەردىڭ بالالارى باياعىدا «ءتۇسىپ قويعان!» ءارى قۇجاتىڭدى دا بەرمەيدى» دەدى. «تاۋەكەل! تۇسە الماسام كەلەسى جىلى كەلەمىن!» دەدىم.
-ءسىزدىڭ ارمانىڭىز قايدا قالدى، «شەتەلدىك ءومىر» وزىنە تارتىپ كەتتى مە؟
- سەبەبىن كەيىن تۇسىنەسىز... اعايىمنىڭ رەكتوردىڭ الدىندا ءبىر ساعات وتىرىپ، قۇجاتىمدى الىپ بەرگەنىنىڭ، ساگۋ-گە كەلىپ قابىلداتتىرعانىنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا! ال، ورىس، وزبەك توپتارىنداعى 50 بالانىڭ بارلىعى تەك 20 بالل العاندار! وڭكەي التىن مەداليستەر! ءار ورىنعا 7-8 تالاپكەر بولعاندىقتان رەكتوردىڭ ارنايى شەشىمىمەن بارلىق مەداليستەر ەمتيحان تاپسىردى. ءتورت ەمتيحاننىڭ ۇشەۋىن 5-كە، بىرەۋىن 4-كە تاپسىردىم. تاعى ءبىر وزبەك بالا 19 بالل الدى. ول ءوزى ءۇشىنشى جىل كەلىپ وتىر ەكەن. اعاسى ەكەۋى رەكتورعا كىرىپتى. رەكتور «رەزەرۆيست ەتىپ قابىلدايىن» دەپتى. قازىر «رەزەرۆيست» دەگەن جوق. وعان ستيپەنديا، جاتاقحانا بەرىلمەيدى، بار-جوعىنا ەشكىم كوڭىل بولمەيدى، ودان ساباق تا سۇرامايدى، ءتىپتى تىزىمگە اتى دا جازىلمايدى، ورنىنا «رەزەرۆيست» دەگەن ءسوز تۇرادى. تەك سەمەستر سوڭىندا ەمتيحان تاپسىرادى. وسىنداي شارتقا الگى بالا – ەمينجان كەلىسىپتى. مەن قۇجاتىمدى الىپ كەتۋگە بارسام، تانىس بولىپ قالعان ەمينجان جولىعىپ قالدى. «مەن قابىلداندىم» دەيدى. «قايتىپ؟» «وسىنداي جولى بار ەكەن».
مەن دەرەۋ كوشكىن اعاما تارتتىم. قازاقتىڭ قانى بار اعام ەندى مەنى ەرتىپ ساگۋ-ءدىڭ رەكتورىنا باردى. تۋرا ەكى ساعات وتىرىپ، ورىس توبىنا رەزەرۆيست ەتىپ قابىلداتىپ شىقتى عوي. «قابىلداماساڭىز كەتپەيمىن، وزبەككە بولعان نەگە قازاققا بولمايدى؟!» دەپتى. ستۋدەنتتەر ءسال نەمقۇرايدىلاۋ، ال مەن... «كىم جاۋاپ بەرەدى؟» قولىمدى كوتەرەمىن. «رەزەرۆيست، ايتا عوي». ەكىنشى سەمەستردە مۇعالىمدەر «كىم جاۋاپ بەرەدى؟» دەمەيتىن دە بولدى. «رەزەرۆيست، ايتىپ جىبەرشى» دەيدى. ەكى سەمەستردى دە تۇگەل «5-كە» تاپسىرىپ، 26-ستۋدەنت بولىپ قابىلداندىم. 4-كۋرستان سوڭ تۇڭعىش رەت كەڭەس وكىمەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىن شەت ەلگە جىبەرەتىن بولدى. 2 ستۋدەنت ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان، ەكەۋى – باكۋدان، ەكەۋى تاشكەنتتەن. ءسويتىپ، تاعى دا باياعى «رەزەرۆيستەر» - ەمينجان ەكەۋىمىز كەتتىك... باعداتتا ءبىر جىل وقىپ قايتتىق. 1963 جىلدىڭ جازىندا بىتىردىك.
سول كەزدە اكەم ماعان ءبىر اڭگىمە ايتتى. «مەزگىلى جەتتى بۇل اڭگىمەنىڭ، بىراق، باسقا ەشكىمگە ايتپا» دەدى. مەن بالا كۇنىمدە اكەممەن ىلەسىپ شىمكەنتتىڭ تۇبىندەگى تاسساي اۋىلىنا، ەلىمىزگە بارعاندا ۇلكەندەردىڭ «ەشتاي قارى كەلدى» دەگەن سوزدەرىن ەستيتىنمىن. اكەم سول ءسوزدى راستادى. «مەن 12 جاسىمدا قۇراندى جاتقا بىلەتىن قارى بولىپ شىققانمىن. سايرام مەدرەسەسىن ۇستاعان اتام بۇل وقيعانى توي جاساپ اتاپ وتكەن، تاشكەنت پەن تارازدىڭ اراسىنان عۇلامالار كەلگەن. ءبىز – دىنگە جاقىن جاندارمىز. سەنى ويلاماعان جەردەن اراب تىلىنە، يراك ەلىنە اپارىپ، جەتەلەپ جۇرگەن – ارۋاقتار. سەنىڭ ارۋاعىڭ كۇشتى» دەدى...
سونىمەن وقۋدى ءبىتىردىم. دەكانىمىز مىقتى كىسى ەدى، كەيىن كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ءبولىم باسقاردى، «ۋنيۆەرسيتەتكە مۇعالىم بولىپ قالاسىڭ با، وسىندا نەمەسە ماسكەۋگە اسپيرانتۋراعا بارىپ وقيسىڭ با، جوق الدە كگب-عا تۇراسىڭ با؟» دەدى. مەن «ءۇش جەردىڭ ەشقايسىسىنا دا بارمايمىن، مەن ەلىمە قايتامىن!» دەدىم. وسىعان تابانداپ تۇرىپ الدىم. قانشا ۇگىتتەسە دە كونبەدىم. دەكان «ديپلومىڭدى بەرمەيمىن!» دەدى. «جاقسى، بەرمەي-اق قويىڭىز، ءبىلىمىم بار، جەتەدى سول ماعان». «ەرتەڭ كەل! ويلان!» دەدى دەكان. سويتسەم، سول جىلى الماتىداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنان ۋنيۆەرسيتەتكە ارابيست مامانعا ءوتىنىش بارعان ەكەن. مەن ونى بىلمەيمىن! ەرتەسىنە باردىم. دەكانىم ديپلوم بەرىپ تۇرىپ: «سەندە پرينتسيپ بار ەكەن، وسىڭنان تايما!» دەدى. سودان ءتىل ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ىسمەت كەڭەسباەۆقا كەلدىم. ول كىسى: «و، اينالايىن بولاتجان، كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى! ەلۋ ارابيست كەلسە دە كوپتىك ەتپەيدى بىزگە. تەك ءبىر جايدى قالاي جەتكىزەرىمدى بىلمەي تۇرمىن ساعان. بىزدە ورىن جوق» دەدى. «قالايشا؟» «جولداما جىبەرگەن كەزىمدە بار ەدى، قازىر جوق، قىسقارتۋ ءجۇرىپ جاتىر. جيىرما كۇننەن كەيىن كەل، اينالايىن!». بارامىن. «اينالايىن، كەل، كەل!» دەپ قارسى الادى...
وسىلاي 2,5 اي ءجۇردىم، ءابدىۋالي قايداروۆتان ديرەكتوردىڭ قىزى ماسكەۋدە 4-كۋرستا وقىپ جاتقانىن، ورىندى سوعان ۇستاپ وتىرعانىن ەستىدىم. «وبال بولدى ساعان» دەدى ول كىسى. باعداتتان قايتاردا بىزگە «شەت ەلگە جۇمىسقا بارامىن دەسەڭ، حابارلاسىڭدار» دەپ ماسكەۋدەگىلەر تەلەفونىن بەرگەن بولاتىن. ماسكەۋگە قوڭىراۋ شالدىم. «ءبىر اي كۇتىڭىز» دەدى. 20 كۇندە مەن جاتقان قوناقۇيگە جەدەلحات تا كەلدى، تەلەفون دا شالىندى. ىسمەت اعاي «قايتىپ ورالعان سوڭ تىكەلەي وزىمە كەل، اينالايىن» دەپ قوشتاستى... ماسكەۋگە كەلدىم. ءۇش جەردى ۇسىندى تاڭداۋىما. مەن مىسىردى تاڭدادىم. كايردەگى ساۋدا وكىلدىگىندە از كۇن ىستەدىم. ول جەردە مەنىڭ ءبىلىمىمدى بايقادى دا اسۋان پلوتيناسىنىڭ باس ساراپشىسى، ستالينگراد گەس-ءىن سالعان، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ياكولەۆ دەگەن كىسىگە ءارى اۋدارماشى ەتىپ، ءارى پلوتيناداعى 10 اۋدارماشىعا باستىق ەتىپ جىبەردى. كەلىسىم-شارتتى ەكى جىل ەمەس، ءبىر جىلعا عانا ءتۇزدىردىم. ويتكەنى، مەندە ساعىنىش سەزىمى بار ەكەن، ونى باعداتتا بايقاعانمىن... ءبىر جىلدان سوڭ-اق ەلدى ساعىندىم. قايتامىن دەدىم. ياكوۆلەۆ جىبەرمەيدى. امال جوق، قالدىم. اسۋاندا جاسى كەلگەن كونسۋل كىسى بار ەدى. نەگىزى پولياك ەكەن. ەكەۋمىز جۇمىستارمەن انا جاق، مىنا جاققا بارامىز، كوپ ارالاسامىز. مەنى جاقسى كورەدى. كوڭىل-كۇيىم ءتىپتى تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىن كورىپ، نە بولعانىن سۇرادى. مەن ورىسشالاپ: «نوستالگيا، يا پودۆەرجەن نوستالگي» دەدىم. ءسويتىپ ەدىم، ول: «ەسلي سيلنو حوچەش، نيكتو نە موجەت تەبيا زدەس دەرجات. تولكو يا تەبە نيچەگو نە سكازال» دەدى. تاڭەرتەڭ توعىز بولماي ياكوۆلەۆكە كەلىپ وتىردىم. ول كەلگەن بويدا كىردىم دە: «بولدى، مەن قايتامىن!» دەدىم. ول دا مەنىڭ جان-دۇنيەمدى ءتۇسىندى-اۋ دەيمىن، رۇقسات بەردى. تەك «ۇيلەنگەن بە ەدىڭ؟» دەپ سۇرادى. «جوق». «مەن ساعان ءۇش ايعا رۇقسات بەرەمىن، ويلانىپ، تاڭداعان قىزىڭا ۇيلەنىپ، قايتىپ كەل. مىنا مامانداردىڭ ءبارىنىڭ ايەلى بار، بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى جۇمىس ىستەمەيدى. ال، مەن سەنىڭ ايەلىڭدى دە جۇمىسقا الامىن!».
سودان ەلگە كەلدىم. ويلانۋ ەشقانداي ويدا جوق. اياپ سابىرحانوۆ دەگەن بىرگە وقىعان، مەنەن ەكى كۋرس بۇرىن ۋردۋ ءتىلىن بىتىرگەن جولداسىم بار ەدى. تاريح ينستيتۋتىندا ىستەيتىن. اقشا دەگەن مەندە سابان! اياپتى قىدىرتايىن، ءوزىم دە شاھاردى كورەيىن دە سوعان باردىم. ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا ۇستىمىزگە بەك سۇلەيمەنوۆ دەگەن تاريحشى، اياپتىڭ ءبولىم باستىعى كىرىپ قالدى. ول كىسىنى كورگەن اياپ بىردەن: «اعا، مەنىمەن بىرگە وقىعان بولات، اۋدارماشى بولىپ اسۋاندا ىستەيدى» دەپ ايتا باستاپ ەدى، بەك اعامىز ماعان: «ءجۇر!» دەدى دە ينستيتۋت ديرەكتورى اقاي نۇسىپبەكوۆكە الىپ كىردى. بۇل 1965 جىلدىڭ اقپانىنىڭ اياعى. «اقا، مىنا بالا ارابيست ەكەن، ءوزى باعداتتا وقىعان. قازىر اسۋاندا اۋدارماشى كورىنەدى، دەمالىسقا كەلىپتى، وسى بالانى ءبىز الۋىمىز كەرەك!» دەدى دە بەكەڭ شىعىپ كەتتى! اقاي اعاي باپپەن اڭگىمەلەستى. مەن ءتىل ينستيتۋتىنا كىرە الماعانىمدى ايتتىم. «ءبارىن تاعدىردىڭ بۇيرىعى شەشەدى. ايتسە دە ءوزىڭ كەلەشەگىڭ قالاي بولادى دەپ ويلايسىڭ؟ قايتىپ بارىپ، تاعى ءبىر ماشينە ءمىنىپ قايتاسىڭ با؟» دەدى اقاڭ. ايتپاقشى، ياكوۆلەۆ ماعان «موسكۆيچ» ساتىپ الۋعا رۇقسات بەرگەن. «ۆولگا» ءۇشىن ءوزىڭ كەلەسىڭ. جۇرت ءبىر ماشينە ءمىنىپ قايتادى، مەن ساعان ەكى ماشينە اپەرەمىن!» دەگەن بولاتىن. «جۇمىس ىستەيسىڭ بە، وقىعىڭ كەلە مە؟» دەدى تاعى اقاڭ. «وقىعىم كەلەدى مەنىڭ» دەدىم. «وقىعىڭ كەلسە قابىلداۋ ءجۇرىپ جاتىر، ون كۇننەن كەيىن ەمتيحان تاپسىراسىڭ دا اسپيرانتۋراعا الىناسىڭ. فيلولوگ تاريحشى بولا الادى. ويلان!» دەدى. ەكى كۇننەن كەيىن ياكوۆلەۆكە: «وتباسىلىق جاعدايىما بايلانىستى بارا المايمىن. قۇرمەتپەن، بولات كومەكوۆ» دەپ جەدەلحات جىبەردىم. وسىلايشا، تاعى دا مەنىڭ تاعدىرىم كۇتپەگەن جەردەن باسقا ارناعا ءتۇسىپ كەتتى...
جەتەكشىم بەك سۇلەيمەنوۆ بولدى. تاقىرىبىم: «ءال-فارابي ەڭبەكتەرىندەگى قازاقستان تاريحىنا بايلانىستى دەرەكتەر». قاراسام، ءال-ءفارابيدىڭ 78 ەڭبەگى بار ەكەن، ال، ونىڭ ىشىندە تاريحقا بايلانىستى ءبىر دە ءبىر ەڭبەك جوق بولىپ شىقتى! ءۇش ايدان كەيىن عىلىمي كەڭەستە وسىنى ايتتىم. امال جوق، ماعان جاڭا تاقىرىپ بەرىلدى. ءۇش ايدان كەيىن بۇل تاقىرىپتى دا جوققا شىعاردىم! وسىمەن، 9 اي ءوتتى. تاقىرىبى جوق اسپيرانتقا اينالدىم.
ايتپاقشى، اسۋاندا بىزگە ماسكەۋدەگى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى كەلگەنى بار-دى. ول كىسى مىسىردا جۇمىس ىستەپ جاتقان جاستاردىڭ ىشىنەن بولاشاق كادرلارىن ىزدەستىرىپ ءجۇر ەكەن. ءبىزدىڭ ادامدار «بولات كومەكوۆ دەگەن جاس جىگىت بار، ءبىلىمى وتە جاقسى، ءتارتىبى دە ۇلگىلى» دەپ مەنىڭ اتىمدى اتاپتى. سول كىسى مەنى شاقىرىپ الىپ، «ەگەر وقيمىن دەسەڭ بىزگە كەل، اسپيرانتۋراعا قابىلدايمىز» دەگەن بولاتىن. كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن دە وسىنداي قىزمەتكەرلەر كەلگەن ەدى. ولارعا دا تازا ديپلومات ءوز ماماندارى كەرەك قوي! مەنىڭ اتى-ءجونىمدى قاعازدارىنا ءتۇرتىپ الىپ، «قالاساڭىز حابارلاسىڭىز» دەپ كەتكەن.
ءبىر كۇنى اقاڭا بارىپ، وقۋدان جولىم بولماعانىن، ماسكەۋدەگى ءيا شىعىستانۋ ينستيتۋتىنا، ءيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە كەتكىم كەلەتىنىن ايتتىم. اقاڭ تاعى ءبىر امالىن جاساپ كورەيىن دەدى. «ماسكەۋ مەن لەنينگرادقا ءبىر ايعا ىسساپارعا بار. سەن وزىڭە سول جاقتان جەتەكشى تاۋىپ كەلە الساڭ، وندا مىنا قالعان ۋاقىتتى سوعان اۋدارىپ جىبەرەمىن». ماسكەۋگە كەلىپ ەدىم، ولار: «بىزدە جاڭا جانە جاڭاشا تاريح، ال، ورتا عاسىرلار، اراب مادەنيەتى لەنينگرادتا، وندا بۇرىننان كەلە جاتقان شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا» دەدى. لەنينگرادقا كەلىپ ءبىراز ينستيتۋتتارعا كىردىم. اقىرىندا مەنى ولار ءوزى اراب ءتىلىن بىلمەسە دە ورتا عاسىرداعى تۇرىك-موڭعول تاريحىنىڭ بىلگىرى، ءىرى عالىم دەپ كلياشتورنىي دەگەن كىسىگە جىبەردى. كەلدىم. جايىمدى ايتتىم. «قانشا ۋاقىتىڭىز بار؟» دەدى كلياشتورنىي. «جيىرما ەكى كۇن». «وندا ءبىزدىڭ كىتاپحانادا جيىرما كۇن جۇمىس ىستەڭىز. سۇراعىڭىز بولسا كەلىپ وزىمنەن سۇراپ تۇرىڭىز. جيىرما كۇننەن كەيىن كەلەسىز». ءبىتتى! قولىمدا ەشنارسە جوق، كىتاپحاناعا كەلدىم. قولجازبالار كوپ ەكەن. ورتا عاسىرلارعا بايلانىستى دۇنيە دەگەنىڭ شىعىپ جاتىر، شىعىپ جاتىر. كۇنىگە ەلدەن بۇرىن كەلەمىن، ەلدىڭ ەڭ سوڭى بولىپ قايتامىن. جيىرما كۇن ءوتتى. تاقىرىپتى ءوزىم تاڭدادىم. قولجازبالاردىڭ ءتىزىمىن، جازعاندارىمنىڭ ءبارىن الىپ، كلياشتورنىيعا كەلدىم. ول قاراپ شىقتى دا «ءجۇرىڭىز!» دەدى. قايتادان جوعارىعا، كراچكوۆسيدىڭ شاكىرتتەرى، ءبارى دە الەمگە ايگىلى عالىمدار وتىرعان اراب كابينەتىنە كەلدى. حاليلوۆ دەگەن ماعان ساگۋ-دە ساباق بەرگەن ۇستازىمنىڭ بالاسىنا، اناسقا كىردى. ونى ولەگ دەيتىن. «ولەگ، موجنو ۆاس؟» دەدى. مەن كوريدوردا قالىپ قويدىم. بىراق، ەسىك اشىق، ءبارىن ەستىپ تۇرمىن. «مىنا وزدەرىڭ تانيتىن جاس قازاقستاندىق جىگىت وسىنشا نارسەنى جازىپ اكەلىپتى. وسى دەرەكتەردىڭ ءبارى بىزدە بار ما؟» حاليلوۆ پەن قاسىنداعى بولشاكوۆ ەكەۋى جازعاندارىمدى قاراپ شىعىپ، بار ەكەنىن ايتتى. ەكەۋى دە «بولات قىرۋار جۇمىس ىستەپتى، ءوزىمىز بولساق تا بۇدان ارتىق بىتىرە المايتىن شىعارمىز» دەپ جاتىر. ءبىتتى! كلياشتورنىي كابينەتىنە قايتىپ ەرتىپ كەلدى. «جارتى جىلعا وسىندا ستاجيروۆكاعا كەلە الاسىز با؟» جەتەكشى بولۋ جايلى، باسقا جايلى ءالى اڭگىمە جوق! «كەلەمىن!». اقاڭا بار جايدى ايتىپ كەلدىم. «جاقسى!» دەدى ول كىسى. ءۇش ايدان سوڭ التى ايعا ستاجيروۆكاعا جىبەردى مەنى. بەس اي وتكەندە كلياشتورنىي شاقىرىپ الىپ، «مەن سىزگە جەتەكشى بولامىن» دەدى. باسقا باسى ارتىق ءبىر اۋىز ءسوز جوق. اسپيرانتۋرانىڭ قالعان ءبىر جارىم جىلىن سوندا اۋداردىم. اقاڭ تاعى ءبىر جىل ءۇش اي قوسىپ بەردى. ەكى جىل، ون ايدا ديسسەرتاتسيامدى ءبىتىردىم.
بىتىرگەن كەزدە مەن جاي عانا ديسسەرتاتسيا جازعان جوقپىن – مەن بەيمالىم مەملەكەت اشتىم. مەنىڭ ديسسەرتاتسيامدى تالقىلاعان كەزدە تاعى ءبىر جاعداي بولدى. ايتپاقشى، مەن ۋنيۆەرسيتەتتەن پارسى ءتىلى، اراب جانە فرانتسۋز تىلدەرىن ۇيرەنىپ شىقتىم عوي. ال، كلياشتورنىي ماعان جەتەكشى بولارىنىڭ الدىندا قانداي شەتەل تىلدەرىن بىلەتىنىمدى سۇرادى. مەن: «و-و، مەن ءبىراز تىلدەردى بىلەمىن» دەدىم. اتاپ-اتاپ شىقتىم. ءسويتىپ ەدىم ول كىسى: «شىن عالىم بولعىسى كەلەتىن ادامعا باتىستىڭ ءۇش ءتىلىن ءبىلۋ شارت. ءسىز ەندى اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىن ۇيرەنىپ الىڭىز. نەگە؟ ويتكەنى، كوپ عىلىمي دۇنيە، اسىرەسە، ءسىزدىڭ تاقىرىبىڭىزعا بايلانىستىلارى الدىمەن فرانتسۋز تىلىندە جازىلعان نەمەسە سول تىلگە اۋدارىلعان. سوسىن نەمىس تىلىندە. ال، قازىر كوبى اعىلشىن تىلىندە جازىلۋدا» دەگەن بولاتىن. مەن اسپيرانتۋرادا ءجۇرىپ بۇل ەكى ءتىلدى دە مەڭگەرىپ الدىم.
سونىمەن، مەنىڭ وپپونەنتىم 4 تومدىق اراب حاليفاتىنىڭ تاريحىن جازعان بولشاكوۆتىڭ ءوزى بولدى. حاليلوۆ، باسقا دا اراب، پارسى، تۇرىك تاريحىنىڭ ماماندارى قاتىستى. ءسوزدى ءبىرىنشى حاليلوۆ الدى. «مەن ديسسەرتاتسيانى وقىپ شىققاندا ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. مۇنشا كوپ ماعلۇماتتاردى قورىتۋ مۇمكىن بە دەپ تەكسەرە باستادىم. 20-پاراققا جەتكەننەن كەيىن 5 پاراققا ءبىر تەكسەرۋ جاسادىم. 50 پاراققا جەتكەننەن سوڭ 20 پاراقتا ءبىر تەكسەرىپ وتىردىم. وسىلايشا، ءبارىن تەكسەرىپ شىقسام دا ءبىر دە ءبىر قاتە تاپپادىم». بولشاكوۆ تا بۇل كەرەمەت جاڭالىق دەدى. «اتاقتى بارتولدتىڭ ءوزى كوشپەلىلەر تۋرالى «بۇلار ءالى مادەنيەتى تومەن، قالالارى جوق، مەملەكەتى جوق، جازۋ-سىزۋى جوق» دەپ جازسا، كومەكوۆ دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كيمەكتەردىڭ قالالارى بار، مەملەكەتى بار، جازۋ-سىزۋى بار ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى. جاڭا مەملەكەت اشىپ وتىر. مۇنداي جاڭالىقتار كانديداتتىق ديسسەرتاتسيانىڭ ارناسىنا سىيمايدى. سوندىقتان، مۇنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ كەرەك تە، كەلەسى جىلى وسى جۇمىسپەن دوكتورلىق دارەجە قورعاۋ كەرەك» دەدى. مۇنى ەسىتكەندە وتىرعاندار تاڭ قالدى. ءبارى اقىرىندا بولشاكوۆتىڭ پىكىرىنە قوسىلدى. مەن ءوزىم بولسام جاڭالىق اشقانىمدى بىلسەم دە ونىڭ ءمانىنىڭ وسىنشالىقتى كۇشتى ەكەنىن ول كەزدە سەزگەن جوقپىن. سونىمەن كلياشتورنىي نۇسىپبەكوۆكە حات جازدى. لەنينگرادتا قورعاۋ ءۇشىن تاعى ءبىر جىلداي كۇتۋ كەرەك ەكەنىن، سول ءبىر جىل ۋاقىتتى پايدالانىپ، دوكتورلىق دارەجەگە قورعاۋعا دايىندالۋ قاجەتتىگىن، ءبارىن جازىپ شىقتى. «ينستيتۋتىڭىز تاعى ءبىر جىل ۋاقىت بەرگىسى كەلمەسە، وندا الماتىدا-اق كانديداتتىق قورعاي بەرەسىز عوي» دەدى.
ديسسەرتاتسيامدى كوتەرىپ، كلياشتورنىيدىڭ حاتىن الىپ اقاڭا كەلدىم. كلياشتورنىي ماعان حاتتى اۋەلى 19 جىل اقاڭنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن داحشلەگەر دەگەن كەرەمەت ءبىلىمدى عالىمعا كورسەت دەگەن. داحشلەگەر دە حاتتى وقىپ، جۇمىسىمدى قاراپ شىعىپ «جاڭالىعىڭىز سونشالىقتى توسىن، كۇردەلى، ينستيتۋت ءبىر جىل بەرسە، ويلانباي كەلەسى جىلى لەنينگرادتا دوكتورلىق قورعاپ شىعاسىز. بىراق، ماعان كورسەتكەنىڭىزدى نۇسىپبەكوۆكە ايتپاڭىز» دەدى. ءسويتتى دە كونۆەرتتى قايتادان جەلىمدەپ بەردى... اقاڭ «حاتتا نە جازىلعانىن بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇرادى. «جوق». «كلياشتورنىي وسىلاي-وسىلاي دەپتى، وسى سوزدەر ايتىلدى ما؟» «ايتىلدى». «ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ، قازىر قورعايسىڭ عوي؟» «قورعايىن».
-تۇرا تۇرىڭىز، باكە. سوندا ءسىز قورعاعاندا كانديداتتىقتى قورعايسىز عوي؟
-ءيا.
-نەگە «قورعايىن» دەپ تۇرسىز. كلياشتورنىي ءبىر جىلدان سوڭ دوكتورلىق قورعا دەپ وتىرعان جوق پا؟
-سەبەبى، اقاڭ «كانديداتتىق قورعا» دەگەنگە كەلتىرىپ وتىر. مەن سونى سەزدىم عوي. ايتپەسە، مۇنداي جاعداي تاريحتا بولمايتىن جاعداي.
-انا ەكى ەۆرەي «دوكتورلىق قورعا، دايىن جۇمىس» دەيدى. قازاق ديرەكتور «كانديداتتىق قورعا» دەيدى...
-ءيا، سولاي بولدى... «جاقسى» دەدى اقاڭ، «سەن ءالى جاسسىڭ، كانديداتتىعىڭدى ءازىر قورعاي بەر، دوكتورلىقتى دا قورعايسىڭ سەن. سوزبا، وزىمىزدە ءۇش ايدا قورعايتىن بول. باسقا جۇمىستاردى كەيىن ىسىرامىز». ءبىتتى! اقاڭ ايتقانداي ءۇش ايدىڭ ىشىندە قورعادىم دا شىقتىم. الەكەڭ، الكەي مارعۇلان باستى وپپونەنت بولدى. ول كىسىنىڭ ءوزى تاڭ قالدى.
-كلياشتورنىي نە دەدى؟
- ول نە دەسىن، «ءبارىن ينستيتۋت باسشىسى شەشەدى» دەدى دە قويدى. بىراق، ماعان ون جىلدان كەيىن «سول كەزدە ستراتەگيالىق قاتە جىبەرىپ الىپپىن» دەدى. «سەنىڭ مەملەكەت اشقان جاڭالىعىڭدى كانديداتتىققا قوستىرماۋىم كەرەك ەدى. كانديداتتىق دەڭگەيدەگىسىن عانا الىپ، مەملەكەت تۋرالى ماڭىزدى، سەنساتسيالىق جاڭالىقتارىن كەيىنگە قالدىرىپ، ەكى-ءۇش جىلدان سوڭ دوكتورلىق قورعاتۋىم كەرەك ەدى. سول مەنىڭ ويىما كەلمەپتى».
«... ساعان قيانات جاساعان ءبىر جاعدايىم بار»
-ارى قاراي اسپيرانتۋرادا، كلياشتورنىيدا وقىعان جوقسىز؟
-جوق. تەك جىل سايىن ىسساپارعا بارىپ، قولجازبالارمەن جۇمىس ىستەپ تۇردىم.
-دوكتورلىق جايلى ينستيتۋت باسشىلارى نە دەدى؟
-باسشىلار ەشنارسە دەگەن جوق. دوكتورلىعىڭا ءوزىڭ تاقىرىپ تاۋىپ، جوسپار قۇرىپ، جۇمىس ىستەي بەر دەدى دە قويدى. مەن وزىمشە اراب دەرەكتەرىنە بايلانىستى قىپشاق تاريحىمەن اينالىسۋ كەرەك دەپ شەشتىم. كيمەك تاريحىنا بايلانىستى اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىندە جازىلعان 70 دەرەكتى پايدالانسام، قىپشاق تاريحىنا بايلانىستى 150 دەرەكتى پايدالاندىم.
-ارينە، قىپشاق پەن كيمەك مەملەكەتتەرىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى عوي! تاقىرىبىڭىز قانداي بولدى؟
-«قىپشاق، قۇمان، كيمەك تاريحىنا بايلانىستى. ءىح-حV عاسىرلارداعى اراب دەرەكتەرى». مەن بىراق ديسسەرتاتسيا جازعان جوقپىن. كانديداتتىعىمدى 1970 جىلى قورعادىم، ال 1972 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ «حابارشىسى» جۋرنالىنا تۇرسىن سۇلتانوۆپەن بىرىگىپ «يتوگي ي ناسۋششنىە پروبلەمى سرەدنەۆەكوۆوي يستوري كازاحستانا» دەگەن پروبلەمالىق ماقالا جازدىم. مەن ءىح-ءحىV عاسىرلاردى، سۇلتانوۆ ءحىV-ءحVىى عاسىرلاردى قامتىدى. ماقالا شىققاننان كەيىن اقاڭ مەنى شاقىرىپ الىپ: «سەن جاقسى-جاقسى ماسەلەلەر كوتەرىپ وتىرسىڭ، مۇمكىندىك تۋسا وسىنى تولىق زەرتتەۋ قولىڭنان كەلە مە؟» دەدى. «كەلەدى» دەدىم. سودان ماعان ول كىسى 1973 جىلى قاراشا ايىندا «قازاقستاننىڭ كونە جانە ورتا عاسىرلارداعى تاريحى» دەگەن ءبولىم اشىپ بەردى. جانە تۋرا سول كەزدە قازاق كسر-ءنىڭ 5 تومدىق تاريحىن جازۋ قولعا الىنىپ جاتقان بولاتىن، سونىڭ 2 تومىنا مەن جاۋاپتى بولدىم. دوكتورلىقتى جازۋ جايىنا قالدى. جىلىنا ءبىر رەت ماسكەۋ مەن لەنينگرادقا قىرىق كۇنگە ىسساپارعا بارعان ۋاقىتىمدا عانا قولىم تيەدى، قالعان ۋاقىتتىڭ ءبارىن مىنا كوپتومدىق كىتاپ الىپ قويدى. ەكىنشى توم 1977-79 جىلدارى شىقتى. 1983 جىلى الەكەڭ، الكەي مارعۇلان ماعان باتاسىن بەردى. «شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىن» اياقتاپ شىق» دەدى. كونبەسىمە قويمادى. ول كەزدە دە مەن دوكتور ەمەسپىن. 1985 جىلى شوقاننىڭ 150-جىلدىق مەرەيتويى ءوتۋى كەرەك.
-الەكەڭ ءوزى ونىڭ ءبارىن دايىنداپ بەرگەن جوق پا ەدى؟
- ءى-تومىن دايىنداپ بەرگەن. دۇنيەنىڭ ماتەريالىن جيناعان عوي. بىراق، كوزى كورمەي قالدى ول كىسىنىڭ. شوقاننىڭ بەس تومدىعىن شىعارىپ بىتكەنشە 1987 جىل بولىپ قالدى. مەن دوكتورلىق قولجازبامدى 1985 جىلى بەرگەن ەدىم. بىراق، كەيبىر جولداستار «بۇل تاقىرىپقا ءبىزدىڭ قوعامدا قىزىعۋشىلىق جوق» دەگەن جەلەۋمەن ونىڭ جولىن بوگەپ تاستادى. تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، كەيبىر اكادەميكتەر قارسى. سودان 1994-جىلدىڭ باسىندا تاعى دا ىسساپارعا بارعانىمدا مەنىڭ جاعدايىمدى ەستىپ جاتقان كلياشتورنىي: «ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدى قازاقستاننان گورى شەتەلدەردە جاقسى بىلەدى، باعالايدى. اتاعىڭىز شىقتى. ەندى ءسىز بىزگە كەلىپ دوكتورلىعىڭىزدى عىلىمي بايانداما رەتىندە قورعاڭىز» دەدى. بۇعان دەيىن تەك ەسىك قورعانىن قازعان اتاقتى كەمەل اقىشەۆ اعامىز عانا وسى جولمەن دوكتورلىق قورعاعان. «قورعاۋعا ۋاقىتىم جوق» دەپ جۇرگەن ول كىسىگە ماسكەۋلىكتەر: «ءسىز قورعاماساڭىز بولمايدى، ەكى باسپا تاباق بايانداما جازساڭىز جەتەدى» دەگەن بولاتىن. ماعان دا قاڭتار ايىندا وسىنى ايتتى، ماي ايىندا لەنينگرادتاعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا بايانداما جاساپ، دوكتور اتاعىن الىپ قايتتىم!
1994 جىلى قورعادىم، ال، 1995 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەلىگىنە سايلاۋ باستالدى. مەن دە قۇجاتتارىمدى تاپسىردىم. قانشاما پالەن جىلدىق دوكتورلار وتپەي، جالعىز مەن ءوتتىم. ءبارى اڭ-تاڭ. «ويباي، بولات بىلتىر عانا قورعادى عوي!» دەيدى. مەن ايتامىن: «ماسەلە قورعاۋدا ەمەس، ماسەلە قانداي جۇمىس بىتىرگەنىڭدە!».
–باكە، مەن ءالى ءوز-وزىمە كەلە الماي وتىرمىن. نەگە اقاڭ سىزگە بىردەن دوكتورلىق قورعاتتىرمادى؟ قورعاساڭىز ول كىسىنىڭ ءوزى دە ابىروي ەمەس پە ەدى؟
-ءيا، كەيىن اقاڭ ءوزى وكىندى. قايتىس بولارىنان ءبىر جىل بۇرىن، 1983-جىلى عوي دەيمىن، كوشەدە جولىعىپ قالىپ:
- بولات، ساعان قيانات جاساعان ءبىر جاعدايىم بار... – دەدى. ال، نەگىزى ونداي جاعداي ءبىر ەمەس، ەكى رەت بولىپ ەدى. ەكىنشى جاعداي مىناۋ. 1982 جىلى 5 تومدىق قازاق كسرو تاريحى شىقتى دا، سول جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. 1-تومنان كەمەل، 2-تومنان مەن، 3-تومنان كەڭەس، نۇسىپبەكوۆ، داحشلەگەر، ءوستىپ كەتە بەرەدى. بۇل تىزىمگە الكەي مارعۇلان كىرمەي قالادى. الەكەڭ ءوزىنىڭ سول جىلى شىققان «بەعازى-ءداندىباي مادەنيەتى» دەگەن كىتابىن ۇسىندى. تارازىنىڭ ءبىر باسىندا 5 تومدىق، ءبىر باسىندا الەكەڭ! الەكەڭنىڭ ورنى بولەك ادام عوي! سودان تىزىمدەگى بىرەۋدىڭ ورنىنا الەكەڭدى كىرگىزۋ كەرەك دەگەن يدەيا تۋادى. كەمەلدى الىپ تاستاۋعا بولمايدى، كەڭەستى بولمايدى، ءبارىن بولمايدى، جالعىز بولاتىنى بولات بولىپ شىعدى. ەڭ جاسى دا، ەڭ اتاعى ناشارى دا. دوكتور دا ەمەس. مەن بۇل كەزدە ءىسساپاردا ەدىم، اقاڭ تەلەفون شالادى. جۇمىسىمدى تاپتىشتەپ سۇراپ جاتىر. مەن اڭ-تاڭمىن. ءبىر كەزدە بارىپ ءىستىڭ مانىسىنە كوشتى. ءبارىن ايتا كەلىپ، «وسىنداي پىكىر بار، ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ؟» دەدى. تاعى دا «ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ؟» ...مەن ايتتىم: «اقا، ەشتەڭە ويلاماڭىز، مەنىڭ ورنىما الەكەڭدى كىرگىزە بەرىڭىز. قىرۋار ەڭبەگى بار الەكەڭ تۇرعاندا، ماعان جول قايدا» دەدىم. سىيلىق سولاي ماعان ەمەس، الەكەڭە بۇيىرعان ەدى... مەن اقاڭنىڭ ەكى جاعدايدىڭ قايسىسىن مەڭزەپ تۇرعانىن تۇسىنبەدىم.
- اقا، ولاي ويلاماڭىز، وندا تۇرعان ەشنارسە جوق، ءبارى دە دۇرىس. ماعان «وسى تاعدىرىڭدى قايتالايسىڭ با؟» دەسە مەن ونى ەش وكىنبەي تاعى قايتالار ەدىم، - دەدىم. ول كىسى ماعان تەسىلە ءبىر قارادى دا ۇندەمەدى، جونىنە جۇرە بەردى.
-الەكەڭ 5 تومدىقتى جازۋعا اتسالىسىپ پا ەدى؟
- ءيا، 1-ءشى جانە 2-تومدارىندا تاراۋلار جازعان بولاتىن.
- نەگە ول كىسىگە سول شاققا دەيىن مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلمەگەن؟
- مىنە، وسىعان مەن دە تاڭعالامىن! ول كىسىنىڭ باسقانى ايتپاعاندا، شوقاننىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىن دايىنداعانى ءۇشىن عانا ءبىر ەمەس، ەكى سىيلىق بەرسە جاراسادى. ءتىپتى لەنيندىك سىيلىق بەرسە دە ارتىق ەتپەس ەدى! نە دەگەن قىرۋار ەڭبەك!
-ءسىزدىڭ قولىڭىزدا بولسا، سىيلىقتى 5 تومدىق اۆتورلارىنا بەرگىزەر مە ەدىڭىز، جوق الدە الەكەڭنىڭ ەڭبەگىنە مە؟
-ارينە، 5 تومدىقتىڭ اۆتورلارىنا.
-نەگە، الەكەڭ سول ەڭبەگىمەن الەمدى مويىنداتپادى ما؟
- دۇرىس، مويىنداتتى. بىراق، ول تاريحتىڭ ءبىر بولشەگى عانا. الەكەڭنىڭ ەڭبەگى 1-تومدا ايتىلدى جانە سول 5 تومدىق قايتادان شىعىپ جاتىر. العاشقى 3 تومى شىعىپ تا قويدى، ەشقانداي وزگەرىسسىز دەرلىك قايتا باسىلدى.
-باكە، قيماقتار قايدا كەتتى؟ قيماعىمىز قاي جەر قازىرگى قازاقستاندا؟
- «قيماق» ەمەس، كيمەك. ارابتاردا «ە» ءارپى جوق. سول ە-ءنى كەلتىرۋ ءۇشىن «كيماك» دەپ جازادى. دۇرىسى – كيمەك. كيمەگىمىز مىنا ەرتىستەن، زايساننان باستالادى. سودان پاۆلودارعا دەيىن.ءىح عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ، ح عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن، ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ءومىر ءسۇردى.
-كىمدەر كىردى ونىڭ قۇرامىنا؟
- كيمەك پاتشالىعى ءىح عاسىردىڭ وزىندە ەرتىستەن، التايدان باستاپ سولتۇستىككە، باتىسقا قاراي بىرتە-بىرتە قانات جايادى. مەملەكەتتىڭ ورتالىعى سول پاۆلودار ماڭىندا بولسا كەرەك. پاۆلوداردىڭ ءوزى بولۋى دا مۇمكىن. استانانىڭ اتى – كيمەكيا بولعان. مەملەكەت قۇرامىنا 3 تايپالىق بىرلەستىك كىرەدى: تورعايدان سىرعا دەيىن جايلاعان قىپشاقتار، مۇعادجاردا استاناسى بولعان قۇماندار جانە كيمەكتەر. قىپشاقتار باتىسقا قاراي جىلجىعاندا ولارمەن بىرگە قۇماندار دا، كيمەكتەر دە جىلجىپ، ەدىلگە جەتكەن.
- مۇعادجاردان ارى باتىسقا قاراعان ايماق قىپشاقتار جىلجىپ العانعا دەيىن كىمنىڭ جەرى ەدى؟
- ءىح عاسىردا كيمەك مەملەكەتى قۇرىلعانعا دەيىن ول ايماقتا وعىزدار، پەچەنەگتەر، باشقۇرتتار بولدى. ورتالىق قازاقستاندا قىپشاق، تۇرگەش، ابدەش، كيمەكتەر بولدى. كيمەكتەردىڭ وزدەرىنىڭ تايپالىق بىرلەستىگىنە جەتى تايپا كىردى. ول كەزدە سىردىڭ بويىندا وعىزدار، جەتىسۋدە قارلۇقتار تۇردى. سىرعا جىلجىعان قىپشاقتاردان ىعىسقان وعىزدار ەكى باعىتتا – وڭتۇستىككە، بۇگىنگى تۇركمەنيا مەن قوراسانعا، باتىسقا، قازىرگى تۇركيا مەن ءازىربايجان جەرىنە، ورىستىڭ كۇنگەي دالاسىنا قاراي جىلجىدى. موڭعولعا دەيىن بۇل دالادا كەرەي، قوڭىرات، نايمان اتالمايدى. ماحمۇد قاشقاريدا «ارعۋ» دەگەن ءسوز بار، مۇمكىن سول بۇگىنگى ارعىندار بولار دەپ جوبالايمىن.
...مونعولدار كەلمەگەندە ءبىز ءبارىمىز قىپشاق بولار ەدىك
-باكە، تاريحشى رەتىندە تۇرىك ءسوزىنىڭ شىعۋ تاريحىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟
- ورحون-ەنيسەي بويىندا تۇرىك قاعاناتى قۇرىلدى. قازىرگى موڭعول جەرىندە ح عاسىرعا دەيىن تۇرىك تەكتەس تايپالار ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. سولار بىرتە-بىرتە باتىسقا جىلجىعان كەزدە ورنىنا شىعىستان موڭعولدار كەلدى. حالىقتاردىڭ ميگراتسياسى ۇنەمى تەك شىعىستان باتىسقا قاراي ءجۇرىپ وتىردى، باتىستان شىعىسقا قاراي بولعان ەمەس.
- مەنىڭ پايىمداۋىمدا، قاڭلى، ءۇيسىن – ساق تايپالارى. عۇن مەن تۇرىك تە سونداي. تەك ولارعا تاريحقا ءۇيسىن مەن قاڭلىدان ءسال كەيىنىرەك شىقتى. نەگە ءبىز تۇرىك تەكتەس ەلدەر اتالىپ كەتتىك؟
- ساياسي كۇش قاي تايپادا بولسا، سونىڭ اتى اتالادى. تۇركى ەتنوگەنەزى التايدان شىقتى. سوندا قالىپتاستى. تۇرىكتەر - عۇنداردىڭ ءبىر بولىگى. ولاي دەيتىنىم، قىتاي تاريحشىلارى تۇرىكتەردى عۇندارمەن بايلانىستىرادى.
- «دەشتى-قىپشاق» ناقتى مەملەكەتتىك اتريبۋتتارى بار ەل بولدى ما جانە ول قانشا جىل ءومىر ءسۇردى؟
- ءيا، بىرازعا دەيىن «قىپشاقتاردا مەملەكەت بولماعان، حاندارى بار ساياسي بىرلەستىك قانا بولعان» دەگەن پىكىر تاريحنامادا ورىن الىپ كەلدى. قازىر بۇل پىكىر ايتىلمايدى. تىلگە تيەك – كيمەك مەملەكەتى تۇر عوي. مەن وسى مەملەكەتتى اشتىم. كيمەك قاعاناتىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن، ونىڭ جەرىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن، بارلىعىن كورسەتتىم. وسىنى ءبارى مويىندادى. مەن ءبارى مويىنداعاننان كەيىن «قىپشاقتار – كيمەك مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى!» دەدىم. ونىڭ ۇستىنە ءوز ەرەكشەلىكتەرىن قوسقان مەملەكەت. مۇراگەر بولعاندىقتان ول بۇرىنعى مەملەكەتتىڭ جالعاسى. ءداستۇرى – تۇرىك ءداستۇرى.
- تاراۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
- سەبەبى، كيمەك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنداعى قىپشاقتار كۇشەيىپ شىقتى. كيمەك قاعاندارىن جويىپ، سولاردىڭ ورنىن وزدەرى باستى. بۇل – ءحى عاسىردىڭ باسى. كيمەكتەر ەندى قىپشاقتارعا باعىندى. بۇرىنعى مەملەكەتتى قىپشاقتار ودان ارمەن كۇشەيتىپ، وعىزداردىڭ ورنىن تارتىپ الدى. حورەزم شاحتىڭ يەلىگىنە دەيىن جەتتى. وسى ۋاقىتتا «دەشتى-قىپشاق» دەگەن، پارسىدان اۋدارعاندا «قىپشاق دالاسى» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. دەرەكتەردە بۇل ءسوز 1030-جىلدان باستاپ كەزدەسە باستايدى. ءحى عاسىردىڭ ورتاسىنان اۋا قىپشاقتار ەدىل وزەنىنىڭ ارجاعىنا جىلجيدى. جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ولار قارا تەڭىزگە دە جەتەدى. تاعى ون جىلدا دۋنايعا، ماجارستانعا جەتەدى. مىنە، 1070 جىلدان باستاپ 1219 جىلى موڭعولدار كەلگەنگە دەيىن، التاي مەن دۋناي اراسىنداعى وسى ۇلى دالانى ساياسي كۇش – قىپشاقتار ۇستاپ تۇردى. دەرەكتەردە «ەڭ كۇشتى مەملەكەت – قىپشاقتار مەملەكەتى» دەگەن ءسوز تالاي رەت كەزدەسەدى. بۇل ەلدىڭ ەكى استاناسى بولدى: سىر بويىنداعى سىعاناق پەن جايىق بويىنداعى سارايشىق.
-دەرەكتەر بۇل ەلدىڭ حالقىنىڭ سانىن ايتا ما؟
- جوق. بىراق، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوبى – قىپشاقتار دەپ جازادى.
-اراب ساياحاتشىسى ءال-ءيدريسيدىڭ كارتاسى قاي ۋاقىتتا جانە قانشالىقتى ءدال جاسالعان؟ ول قانداي پاتشالىقتاردى كورسەتكەن؟
- كارتا ءحىى عاسىردا جاسالعان جانە كورسەتكەن پاتشالىقتارى ءحى عاسىرعا دەيىنگى مەملەكەتتەر. سەبەبى ءوزى ءبىزدىڭ ولكەگە كەلمەگەن ءال-يدريسي «مەنىڭ نەگىزگى دەرەك كوزىم» دەپ جاناق يبن-قاحان ءال-كيمەكيدىڭ، ياعني، كيمەك قاعانىنىڭ ۇلى جاناق دەگەن ازاماتتىڭ جازعان كىتاپتارىن كورسەتەدى. ول كىتاپ بىزگە جەتپەگەن. مۇمكىن، ءبىر جەردە جاتقان دا شىعار، تابىلىپ تا قالۋى اجەپ ەمەس. اشىلماي تالاي دۇنيە جاتىر عوي ءالى...
- كيمەكتەردىڭ، قىپشاقتاردان تىكەلەي بىزگە قانداي دا ءبىر ادەبي بولسىن، باسقالاي بولسىن مۇرالار جەتتى مە؟
- ارينە. كيمەكتەردىڭ جازۋى كونە تۇرىك جازۋى عوي. ارابتاردا ح عاسىردا ابۋ-دۋلۋب دەگەن ساياحاتشى بولعان. قازاقستاننىڭ جەرىن باتىستان شىعىسقا قاراي كەسىپ وتكەن. سول ايتادى: «كيمەكتەردىڭ جازۋى بار، قامىستان قالام جاسايدى» دەيدى. كيمەكتەر وتكەن جەردەن تالاي كونە تۇرىك جازۋى تابىلدى عوي. كلياشتورنىي سول جازۋلاردىڭ ەكەۋىن وقىدى. التاي امانجولوۆ تا وقىدى. قازاق دالاسىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىنان، وڭتۇستىگىنەن تابىلىپ جاتقان جازۋلاردىڭ ءبارى - ءبىر جازۋ. «شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزى – مال. جىلقى مەن قويعا ۇلكەن كوڭىل بولەدى. تۇيە سولتۇستىك جاقتا كورىنبەيدى» دەپ جازعان ساياحاتشى.
مەنىڭ مۇراعا قادالىپ وتىرعانىم، نۇربولات ماسانوۆ «كوشپەندىلەردەن ەشقانداي مادەني مۇرا قالعان جوق، قالۋى دا مۇمكىن ەمەس» دەپ جازادى عوي!
كوشپەندىلەر ءومىر بويى تەك كوشىپ ءجۇردى دەگەننىڭ ءوزى قاتە تۇسىنىك. بۇل سوناۋ اري، تۇر، داي، ماسساگەتتەر زامانىندا بولۋى مۇمكىن. ساقتاردىڭ وزىندە قالالار بولعان. قىستا كوشپەي قىستايدى عوي! تاۋلى ايماقتاردا جازدا دا الىسقا كەتپەيدى، وزەن-كولدىڭ اينالاسىنا جايلاۋعا شىعادى. جارتىلاي كوشپەلى دەگەن دۇرىس. ەگىنمەن اينالىسقان جاتاقتار بولعان. كيمەكتەر كۇرىش ەككەن! تاسقا جازىلعان كيمەك جازۋلارى جەتتى. مىنە، مادەني مۇرا! «كيمەكتەردىڭ 16 قالاسى بار» دەيدى. تالاستا اعاشقا جازىلعان جازۋ ساقتالعان عوي. سۇيەكتەرگە جازادى.
-موڭعول داۋىرىنەن كەيىنگى قىپشاقتاردان بىزگە نە جەتتى؟
- موڭعولدار كەلدى. شىڭعىسحان «موڭعول جەرىندە ءبىز تاتارلاردان قاۋىپتەنۋىمىز كەرەك» دەگەن. وعان قۇقۇقي مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن تاتارلاردى جويۋ كەرەك بولدى. نەگە؟ تاتارلار موڭعولداردىڭ اراسىنداعى ەڭ قۇرمەتتى، ەڭ اۋقاتتى، ەڭ داۋلەتتى تايپا ەدى. تاتار بار جەردە ءتور – تاتاردىكى. مەملەكەتتىڭ باسشىلىعىنا تاتارلار سايلاناتىن بولعان. سوندىقتان شىڭعىسحان تاتارلاردى جويدى. تالاساتىن اۋلەت قالمادى موڭعولدارمەن. ۇلى دالادا سالتانات قۇرۋ ءۇشىن موڭعولدارعا ەندى قىپشاقتاردى جويۋ كەرەك بولدى. قىپشاقتاردىڭ پاتشالارى «ەلبورى» دەگەن تايپادان شىعىپ وتىرعان. ەڭ اۋقاتتى، ەڭ اۋلەتتى تايپا. وسىنى شىڭعىسحان تۇگەل شاپقان. تىرىلەرى تارىداي بولىپ الەمنىڭ شارتارابىنا شاشىلىپ كەتكەن. دەپتى-قىپشاقتا ەلبورىدەن ەشكىم قالماعان. تاعى ءبىر جاعداي. ول كەزدە تاعى ءبىر زاڭدىلىق بولعان – قۇدالار ءبىر-بىرىمەن سوعىسپاعان. قىپشاقتاردا ەلبورىدەن كەيىنگى الەۋمەتتىك ساتىدا توقسوبالار، ياعني، «توعىز وبالار» تۇرعان. ولاردان تومەن يەتىوبالار، ياعني جەتى تايپالىقتار تۇرعان. ولاردان تومەن – ءدورتوبا نەمەسە بىرجوعلى. ءار تايپانىڭ ءوزىنىڭ ورنى بولعان. توقسوبالار بىرنەشە عاسىر بويى تاتارلارمەن، موڭعولدارمەن قۇداندالىقتا بولعان. ەلبورىدە ونداي ءداستۇر جوق، تەك توقسوبادا عانا! سوندىقتان موڭعولدار كەلگەن كەزدە توقسوبالار موڭعولدارمەن سوعىسپاعان. سوعىسۋ تۇرماق، ءوزىنىڭ اسكەرىمەن موڭعولداردىڭ ساپىنا تۇرا قالعان. ونىڭ الدىندا ءبىر جارىم عاسىر بويى جارتى الەمدى بيلەۋگە ۇمتىلعان حورەزم پاتشالىعىمەن سوعىسىپ شارشادى قىپشاقتار. بۇعان توقسوبانىڭ مىنا ءىسىن قوسىڭىز...
ءوستىپ، السىرەگەن قىپشاقتار جەڭىلىپ تىندى. جوشى ۇلىسى پايدا بولدى. موڭعولدار جاۋلاپ العان ءحىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ-اق ءبىر جاعىنان موڭعولداردىڭ ءداستۇرى، مادەنيەتى، ەكىنشى جاعىنان جەرگىلىكتى قىپشاق ءداستۇرى، مادەنيەتى، وسى ەكەۋىنىڭ اراسىندا كۇرەس باستالدى. 1270 جىلداردىڭ و جاق، بۇ جاعىندا قىپشاق مادەنيەتى موڭعول مادەنيەتىن جەڭە باستادى. كەيبىر دەرەكتەردە «موڭعولدار قىپشاقتاردان اۋمايدى ەكەن!» دەگەن ءسوز كەزدەسەدى. التىن وردا – قىپشاقتاردىڭ مەملەكەتى، تەك ساياسي بيلىكتە موڭعولدار وتىردى. وسىنى ءبىلۋىمىز كەرەك! دەمەك، بۇرىنعى مادەنيەت پەن ءداستۇر جالعاسىن تابا بەردى. موڭعولدار قىپشاقتارعا ءسىڭىسىپ كەتتى. وسىنى اراب، ورىس، باسقا دا سىرت ەلدەردە دۇرىس بايقاي، باعالاي ءبىلدى. دەرەكتەر موڭعول بيلەپ وتىرعان زاماندا «دەشتى-قىپشاق» دەپ جازادى. ارميان پاتشاسى بولسا سول ءحىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «قۇمان پاتشالىعى» دەيدى.
تاعى ءبىر ايتايىن دەگەنىم، نەگە بىزدەر ءالى كۇنگە دەيىن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى دەيمىز؟ جوعارى دامىعان قىپشاق مادەنيەتى جەڭىپ وتىرسا دا؟
-ەلبورىنىڭ ءداستۇرى دەمەكشىسىز عوي؟
-مىنە، مىنە! ەلبورىلەر قىرىلعاننان كەيىن مەملەكەتتى ساياسي بيلەيتىن اۋلەت قالمادى. ەلبورىنىڭ ورنىنا شىڭعىسحان ۇرپاعى كەلدى دە تۇرا قالدى! قالعانىنىڭ ءبارى قىپشاق، ءبارى بۇرىنعىشا.
-قىپشاق ءداستۇرى وسىنشا مىقتى بولىپ تۇرسا دا قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدە ونىڭ «قىپشاق» دەمەي، «قازاق» حاندىعى بولىپ اتالۋى قالاي؟
-قىپشاق ۇيىتقى بولعانىمەن جاڭا حالىق پايدا بولدى عوي. «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قىپشاق اراسىنان شىققان. سينگارمونيزم زاڭىنا باعىناتىن قىپشاق تىلىنەن پايدا بولعان. قازاق. وعىزداردان شىقسا «قا-زاق» بولار ەدى، قارلۇقتاردان شىقسا «قو-زاق» بولار ەدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى الەۋمەتتىك. ەگەر اعايىندىلاردىڭ بىرەۋى باسقالارىنا وكپەلەپ، ءوز كۇنىن ءوزى كورۋگە كەتسە، ول قازاق بولىپ كەتەدى. ياعني، ەلدەن شەتتەپ، بوستان، ەركىن ءومىر سۇرۋگە كەتكەننىڭ ءبارى – قازاقتار. بۇل ءسوز ءبىرىنشى رەت تاعى دا سول ءحىىى عاسىردا مىسىردا جازىلعان قىپشاق-اراب سوزدىگىندە كەزدەسەدى. ارابشا ماعىناسى – قاراقشى، ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جۇرگەن بوستان ادام.
- ءار نارسەنىڭ ءبىر نەگىزى بولادى عوي، باكە. «قازاق» ءسوزى «قاس ساق» دەگەن، سول قاس ساقتار، ياعني، ناعىز ساقتار سياقتى بوستان، ازات، ەركىن ەلمىز دەگەن نەگىزگە سۇيەنە شىعۋى مۇمكىن بە؟
- ارينە، مۇمكىن. بىراق، ءدال سولاي دەپ كەسىپ ايتۋ جانە قيىن. بۇل ءبىر جورامال، بولجام رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس. ەركىن ادام رەتىندە «قاس+ساق» دەگەن جوباعا دا كەلەدى. دەگەنمەن، الەۋمەتتىك جاعداي رەتىندە قازاق تەك قىپشاقتاردا عانا ەمەس، حازارلاردا دا بولعان. وعىزداردا دا بولعان. ونداي دەرەكتەر ساقتالعان.
-مۇراد ءاجى باۋىرىمىز اتاقتى «قىپشاقتار» دەگەن كىتابىندا «قىپشاق ءتىلى ورتا عاسىرلارعا دەيىن ەۋروپانىڭ حالىقارالىق ءتىلى بولىپ كەلدى» دەپ جازادى. اسىرەلەۋى باسىم دەسەك تە، وسى ءسوز شىندىققا قانشالىقتى جاناسادى؟
-بۇلاي دەۋ، ارينە، ارتىعىراق. بىاق، قىپشاق ءتىلى ءحى-ءحىى عاسىرلاردا ادەبي كاينە، ياعني كوپشىلىككە ورتاق، حالىقارالىق تىلگە اينالدى. سەبەبى، ۇلى دالاداعى كەرۋەن جولدارىنىڭ ءبارى سولاردىڭ قولىندا بولدى. سولارعا ارنالىپ «كودەكس كۋمانيكۋس» جازىلدى. «قۇماندار كودەكسى».
- قىرىم حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان قىپشاقتار عوي؟
-قىپشاقتار. ەگەر موڭعولدار كەلمەگەندە، ءبىز بۇگىن ءبارىمىز قىپشاق بولار ەدىك. موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ وراسان زاردابى قالالاردى قيراتۋى ەمەس. ەڭ باستى زاردابى – ءپىسىپ وتىرعان قىپشاق حالقىن جويۋى! كەرەمەت مەملەكەت جانە ءبىرتۇتاس قىپشاق حالقى پىشاققا ءىلىندى.
-سول قالىڭ قىپشاقتىڭ قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلەسى از عانا. باسقا تايپالارمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.
-ارينە، قىپشاقتار الەمگە تارىداي شاشىلىپ كەتتى دەپ وتىرمىز عوي. از بولۋىنىڭ مەن باستى سەبەبىن قازاق-وزبەك بولىپ ەكىگە بولىنگەندە وزبەك حالقىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قىپشاقتاردىڭ قۇراۋىنان دەپ بىلەمىن. جانە سول كەزدە وزبەكتىڭ شايباني، ابدوللا سەكىلدى حاندارى قازاققا قارسى راقىمسىز سوعىستى كوپ جۇرگىزدى عوي. جاۋىنگەر قىپشاقتار سول كەزدە كوپ قىرىلىپ كەتتى-اۋ.
ءحىV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن دالانىڭ بالاما ءسوزى قىپشاق بولسا، عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وزبەك ءسوزى قىپشاقتى الماستىردى. ايتپەسە، وتىرعان جۇرت ورنىندا وتىر. كوشىپ جۇرگەن تايپالار كوشىپ ءجۇر. ەشقانداي وزگەرىس جوق. ءيا سالتىندا، ءيا شارۋاشىلىعىندا، ءيا داستۇرىندە. تەك قىپشاق وزبەككە اينالدى، وزبەك قازاققا اينالدى. بولدى، ءبىتتى! ايتپەسە، ءبىز اۋەلدە قىپشاق بولۋىمىز كەرەك ەدى، سوسىن وزبەك بولۋىمىز كەرەك ەدى، اقىرىندا ءبىز قازاق بولىپ شىقتىق. مىنە، جاعداي وسى!
-تۇتاس ۇلت اتىن العان وزبەك حان قىپشاق دالاسىنىڭ حانى ەدى دەيسىز عوي؟
-ءيا، ءيا. وزبەك حان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنداعى كوشپەلى قىپشاقتار ماۋرەنناحردى جاۋلاپ الىپ، سول ەلگە ءسىڭىسىپ كەتتى. ول ەل وزبەك ەلى اتاندى، ال ۇلى دالادا قالعان بىزدەر قازاق اتاندىق...
سۇحباتتاسقان ومىرزاق اقجىگىت.«ەۆرازيا-KZ»
