100KÚNGE - 100 SUHBAT. №48, 17.02.2006 suhbat. Akademık Bolat KÓMEKOV: «Men tarıhshy emes, ınjener bolýdy armandaıtynmyn»
«Ózbekke múmkin bolǵan nárse nege qazaqqa bolmaıdy?!»
-Qypshaq tarıhynda sensaııa jasaǵan ǵalym tarıhqa qalaı kelgen?
-Kezdeısoq! Jambyl qalasynda, kánigi chekıst, aýdan, qala kóleminde mılıııa basqarǵan adamnyń otbasynda týyp-ósken, orys mektebin úzdik bitirgenmen tarıhqa tym qyzyqqan emespin, tek ınjener-mashına jasaýshy bolýdy armandaıtynmyn. Osy mamandyqty oqytatyn Tashkenttiń polıtehnıkalyq ınstıtýtyna qujat tapsyrdym. Bir ǵana emtıhannan ótip, qabyldandym. Aýylǵa baryp kelemin dep júrgenimde SaGÝ-de ekonomıka pániniń muǵalimi Kúzdekov Kóshkin degen aǵaıym ushyrasyp qaldy. Amandyq surasyp, meni quttyqtap turyp, keterinde «bizge bıyl arab, qytaı, úndi tili mamandyqtary ashyldy, ony bitirgender dıplomat bolady, shetelde jumys isteıtin bolady» dedi de ketip qaldy. Jataqhana kelgen meniń oıymnan estigenim shyqpaı qoısa bola ma! Eki kún dóńbekship, aǵaıyma keldim, «arab tiline aýysqym keledi» dedim. Aǵaıym shoshyp ketti. «Qoı, oıbaı, ol mamandyqqa dáýlerdiń balalary baıaǵyda «túsip qoıǵan!» Ári qujatyńdy da bermeıdi» dedi. «Táýekel! Túse almasam kelesi jyly kelemin!» dedim.
-Sizdiń armanyńyz qaıda qaldy, «sheteldik ómir» ózine tartyp ketti me?
- Sebebin keıin túsinesiz... Aǵaıymnyń rektordyń aldynda bir saǵat otyryp, qujatymdy alyp bergeniniń, SaGÝ-ge kelip qabyldattyrǵanynyń ózi bir hıkaıa! Al, orys, ózbek toptaryndaǵy 50 balanyń barlyǵy tek 20 ball alǵandar! Óńkeı altyn medalıster! Ár orynǵa 7-8 talapker bolǵandyqtan rektordyń arnaıy sheshimimen barlyq medalıster emtıhan tapsyrdy. Tórt emtıhannyń úsheýin 5-ke, bireýin 4-ke tapsyrdym. Taǵy bir ózbek bala 19 ball aldy. Ol ózi úshinshi jyl kelip otyr eken. Aǵasy ekeýi rektorǵa kiripti. Rektor «rezervıst etip qabyldaıyn» depti. Qazir «rezervıst» degen joq. Oǵan stıpendııa, jataqhana berilmeıdi, bar-joǵyna eshkim kóńil bólmeıdi, odan sabaq ta suramaıdy, tipti tizimge aty da jazylmaıdy, ornyna «rezervıst» degen sóz turady. Tek semestr sońynda emtıhan tapsyrady. Osyndaı shartqa álgi bala – Emınjan kelisipti. Men qujatymdy alyp ketýge barsam, tanys bolyp qalǵan Emınjan jolyǵyp qaldy. «Men qabyldandym» deıdi. «Qaıtip?» «Osyndaı joly bar eken».
Men dereý Kóshkin aǵama tarttym. Qazaqtyń qany bar aǵam endi meni ertip SaGÝ-diń rektoryna bardy. Týra eki saǵat otyryp, orys tobyna rezervıst etip qabyldatyp shyqty ǵoı. «Qabyldamasańyz ketpeımin, ózbekke bolǵan nege qazaqqa bolmaıdy?!» depti. Stýdentter sál nemquraıdylaý, al men... «Kim jaýap beredi?» Qolymdy kóteremin. «Rezervıst, aıta ǵoı». Ekinshi semestrde muǵalimder «kim jaýap beredi?» demeıtin de boldy. «Rezervıst, aıtyp jibershi» deıdi. Eki semestrdi de túgel «5-ke» tapsyryp, 26-stýdent bolyp qabyldandym. 4-kýrstan soń tuńǵysh ret Keńes ókimetiniń stýdentterin shet elge jiberetin boldy. 2 stýdent Máskeý men Lenıngradtan, ekeýi – Bakýdan, ekeýi Tashkentten. Sóıtip, taǵy da baıaǵy «rezervıster» - Emınjan ekeýimiz kettik... Baǵdatta bir jyl oqyp qaıttyq. 1963 jyldyń jazynda bitirdik.
Sol kezde ákem maǵan bir áńgime aıtty. «Mezgili jetti bul áńgimeniń, biraq, basqa eshkimge aıtpa» dedi. Men bala kúnimde ákemmen ilesip Shymkenttiń túbindegi Tassaı aýylyna, elimizge barǵanda úlkenderdiń «Eshtaı qary keldi» degen sózderin estıtinmin. Ákem sol sózdi rastady. «Men 12 jasymda qurandy jatqa biletin qary bolyp shyqqanmyn. Saıram medresesin ustaǵan atam bul oqıǵany toı jasap atap ótken, Tashkent pen Tarazdyń arasynan ǵulamalar kelgen. Biz – dinge jaqyn jandarmyz. Seni oılamaǵan jerden arab tiline, Irak eline aparyp, jetelep júrgen – árýaqtar. Seniń árýaǵyń kúshti» dedi...
Sonymen oqýdy bitirdim. Dekanymyz myqty kisi edi, keıin KSRO Syrtqy ister mınıstrliginde bólim basqardy, «ýnıversıtetke muǵalim bolyp qalasyń ba, osynda nemese Máskeýge aspırantýraǵa baryp oqısyń ba, joq álde KGB-ǵa turasyń ba?» dedi. Men «úsh jerdiń eshqaısysyna da barmaımyn, men elime qaıtamyn!» dedim. Osyǵan tabandap turyp aldym. Qansha úgittese de kónbedim. Dekan «dıplomyńdy bermeımin!» dedi. «Jaqsy, bermeı-aq qoıyńyz, bilimim bar, jetedi sol maǵan». «Erteń kel! Oılan!» dedi dekan. Sóıtsem, sol jyly Almatydaǵy Til bilimi ınstıtýtynan ýnıversıtetke arabıst mamanǵa ótinish barǵan eken. Men ony bilmeımin! Ertesine bardym. Dekanym dıplom berip turyp: «Sende prınıp bar eken, osyńnan taıma!» dedi. Sodan Til ınstıtýtynyń dırektory, akademık Ismet Keńesbaevqa keldim. Ol kisi: «O, aınalaıyn Bolatjan, kelgeniń qandaı jaqsy boldy! Elý arabıst kelse de kóptik etpeıdi bizge. Tek bir jaıdy qalaı jetkizerimdi bilmeı turmyn saǵan. Bizde oryn joq» dedi. «Qalaısha?» «Joldama jibergen kezimde bar edi, qazir joq, qysqartý júrip jatyr. Jıyrma kúnnen keıin kel, aınalaıyn!». Baramyn. «Aınalaıyn, kel, kel!» dep qarsy alady...
Osylaı 2,5 aı júrdim, Ábdiýálı Qaıdarovtan dırektordyń qyzy Máskeýde 4-kýrsta oqyp jatqanyn, oryndy soǵan ustap otyrǵanyn estidim. «Obal boldy saǵan» dedi ol kisi. Baǵdattan qaıtarda bizge «shet elge jumysqa baramyn deseń, habarlasyńdar» dep Máskeýdegiler telefonyn bergen bolatyn. Máskeýge qońyraý shaldym. «Bir aı kútińiz» dedi. 20 kúnde men jatqan qonaqúıge jedelhat ta keldi, telefon da shalyndy. Ismet aǵaı «qaıtip oralǵan soń tikeleı ózime kel, aınalaıyn» dep qoshtasty... Máskeýge keldim. Úsh jerdi usyndy tańdaýyma. Men Mysyrdy tańdadym. Kaırdegi saýda ókildiginde az kún istedim. Ol jerde meniń bilimimdi baıqady da Asýan plotınasynyń bas sarapshysy, Stalıngrad GES-in salǵan, Soıalıstik Eńbek Eri Iakolev degen kisige ári aýdarmashy etip, ári plotınadaǵy 10 aýdarmashyǵa bastyq etip jiberdi. Kelisim-shartty eki jyl emes, bir jylǵa ǵana túzdirdim. Óıtkeni, mende saǵynysh sezimi bar eken, ony Baǵdatta baıqaǵanmyn... Bir jyldan soń-aq eldi saǵyndym. Qaıtamyn dedim. Iakovlev jibermeıdi. Amal joq, qaldym. Asýanda jasy kelgen konsýl kisi bar edi. Negizi polıak eken. Ekeýmiz jumystarmen ana jaq, myna jaqqa baramyz, kóp aralasamyz. Meni jaqsy kóredi. Kóńil-kúıim tipti tómen túsip ketkenin kórip, ne bolǵanyn surady. Men orysshalap: «Nostalgııa, ıa podverjen nostalgıı» dedim. Sóıtip edim, ol: «Eslı sılno hochesh, nıkto ne mojet tebıa zdes derjat. Tolko ıa tebe nıchego ne skazal» dedi. Tańerteń toǵyz bolmaı Iakovlevke kelip otyrdym. Ol kelgen boıda kirdim de: «Boldy, men qaıtamyn!» dedim. Ol da meniń jan-dúnıemdi túsindi-aý deımin, ruqsat berdi. Tek «úılengen be ediń?» dep surady. «Joq». «Men saǵan úsh aıǵa ruqsat beremin, oılanyp, tańdaǵan qyzyńa úılenip, qaıtyp kel. Myna mamandardyń báriniń áıeli bar, biraq olardyń eshqaısysy jumys istemeıdi. Al, men seniń áıelińdi de jumysqa alamyn!».
Sodan elge keldim. Oılaný eshqandaı oıda joq. Aıap Sabyrhanov degen birge oqyǵan, menen eki kýrs buryn ýrdý tilin bitirgen joldasym bar edi. Tarıh ınstıtýtynda isteıtin. Aqsha degen mende saban! Aıapty qydyrtaıyn, ózim de shahardy kóreıin de soǵan bardym. Ekeýmiz áńgimelesip otyrǵanymyzda ústimizge Bek Súleımenov degen tarıhshy, Aıaptyń bólim bastyǵy kirip qaldy. Ol kisini kórgen Aıap birden: «Aǵa, menimen birge oqyǵan Bolat, aýdarmashy bolyp Asýanda isteıdi» dep aıta bastap edi, Bek aǵamyz maǵan: «Júr!» dedi de ınstıtýt dırektory Aqaı Núsipbekovke alyp kirdi. Bul 1965 jyldyń aqpanynyń aıaǵy. «Aqa, myna bala arabıst eken, ózi Baǵdatta oqyǵan. Qazir Asýanda aýdarmashy kórinedi, demalysqa kelipti, osy balany biz alýymyz kerek!» dedi de Bekeń shyǵyp ketti! Aqaı aǵaı bappen áńgimelesti. Men Til ınstıtýtyna kire almaǵanymdy aıttym. «Bárin taǵdyrdyń buıryǵy sheshedi. Áıtse de óziń keleshegiń qalaı bolady dep oılaısyń? Qaıtyp baryp, taǵy bir máshıne minip qaıtasyń ba?» dedi Aqań. Aıtpaqshy, Iakovlev maǵan «Moskvıch» satyp alýǵa ruqsat bergen. «Volga» úshin óziń kelesiń. Jurt bir máshıne minip qaıtady, men saǵan eki máshıne áperemin!» degen bolatyn. «Jumys isteısiń be, oqyǵyń kele me?» dedi taǵy Aqań. «Oqyǵym keledi meniń» dedim. «Oqyǵyń kelse qabyldaý júrip jatyr, on kúnnen keıin emtıhan tapsyrasyń da aspırantýraǵa alynasyń. Fılolog tarıhshy bola alady. Oılan!» dedi. Eki kúnnen keıin Iakovlevke: «Otbasylyq jaǵdaıyma baılanysty bara almaımyn. Qurmetpen, Bolat Kómekov» dep jedelhat jiberdim. Osylaısha, taǵy da meniń taǵdyrym kútpegen jerden basqa arnaǵa túsip ketti...
Jetekshim Bek Súleımenov boldy. Taqyrybym: «ál-Farabı eńbekterindegi Qazaqstan tarıhyna baılanysty derekter». Qarasam, ál-Farabıdiń 78 eńbegi bar eken, al, onyń ishinde tarıhqa baılanysty bir de bir eńbek joq bolyp shyqty! Úsh aıdan keıin ǵylymı keńeste osyny aıttym. Amal joq, maǵan jańa taqyryp berildi. Úsh aıdan keıin bul taqyrypty da joqqa shyǵardym! Osymen, 9 aı ótti. Taqyryby joq aspırantqa aınaldym.
Aıtpaqshy, Asýanda bizge Máskeýdegi Shyǵystaný ınstıtýtynyń dırektory kelgeni bar-dy. Ol kisi Mysyrda jumys istep jatqan jastardyń ishinen bolashaq kadrlaryn izdestirip júr eken. Bizdiń adamdar «Bolat Kómekov degen jas jigit bar, bilimi óte jaqsy, tártibi de úlgili» dep meniń atymdy atapty. Sol kisi meni shaqyryp alyp, «eger oqımyn deseń bizge kel, aspırantýraǵa qabyldaımyz» degen bolatyn. KSRO Syrtqy ister mınıstrliginen de osyndaı qyzmetkerler kelgen edi. Olarǵa da taza dıplomat óz mamandary kerek qoı! Meniń aty-jónimdi qaǵazdaryna túrtip alyp, «qalasańyz habarlasyńyz» dep ketken.
Bir kúni Aqańa baryp, oqýdan jolym bolmaǵanyn, Máskeýdegi ıá Shyǵystaný ınstıtýtyna, ıá Syrtqy ister mınıstrligine ketkim keletinin aıttym. Aqań taǵy bir amalyn jasap kóreıin dedi. «Máskeý men Lenıngradqa bir aıǵa issaparǵa bar. Sen ózińe sol jaqtan jetekshi taýyp kele alsań, onda myna qalǵan ýaqytty soǵan aýdaryp jiberemin». Máskeýge kelip edim, olar: «Bizde jańa jáne jańasha tarıh, al, orta ǵasyrlar, arab mádenıeti Lenıngradta, onda burynnan kele jatqan Shyǵystaný ınstıtýtynda» dedi. Lenıngradqa kelip biraz ınstıtýttarǵa kirdim. Aqyrynda meni olar ózi arab tilin bilmese de orta ǵasyrdaǵy túrik-mońǵol tarıhynyń bilgiri, iri ǵalym dep Klıashtornyı degen kisige jiberdi. Keldim. Jaıymdy aıttym. «Qansha ýaqytyńyz bar?» dedi Klıashtornyı. «Jıyrma eki kún». «Onda bizdiń kitaphanada jıyrma kún jumys isteńiz. Suraǵyńyz bolsa kelip ózimnen surap turyńyz. Jıyrma kúnnen keıin kelesiz». Bitti! Qolymda eshnárse joq, kitaphanaǵa keldim. Qoljazbalar kóp eken. Orta ǵasyrlarǵa baılanysty dúnıe degeniń shyǵyp jatyr, shyǵyp jatyr. Kúnige elden buryn kelemin, eldiń eń sońy bolyp qaıtamyn. Jıyrma kún ótti. Taqyrypty ózim tańdadym. Qoljazbalardyń tizimin, jazǵandarymnyń bárin alyp, Klıashtornyıǵa keldim. Ol qarap shyqty da «júrińiz!» dedi. Qaıtadan joǵaryǵa, Krachkovsııdiń shákirtteri, bári de álemge áıgili ǵalymdar otyrǵan arab kabınetine keldi. Halılov degen maǵan SaGÝ-de sabaq bergen ustazymnyń balasyna, Anasqa kirdi. Ony Oleg deıtin. «Oleg, mojno Vas?» dedi. Men korıdorda qalyp qoıdym. Biraq, esik ashyq, bárin estip turmyn. «Myna ózderiń tanıtyn jas qazaqstandyq jigit osynsha nárseni jazyp ákelipti. Osy derekterdiń bári bizde bar ma?» Halılov pen qasyndaǵy Bolshakov ekeýi jazǵandarymdy qarap shyǵyp, bar ekenin aıtty. Ekeýi de «Bolat qyrýar jumys istepti, ózimiz bolsaq ta budan artyq bitire almaıtyn shyǵarmyz» dep jatyr. Bitti! Klıashtornyı kabınetine qaıtyp ertip keldi. «Jarty jylǵa osynda stajırovkaǵa kele alasyz ba?» Jetekshi bolý jaıly, basqa jaıly áli áńgime joq! «Kelemin!». Aqańa bar jaıdy aıtyp keldim. «Jaqsy!» dedi ol kisi. Úsh aıdan soń alty aıǵa stajırovkaǵa jiberdi meni. Bes aı ótkende Klıashtornyı shaqyryp alyp, «men sizge jetekshi bolamyn» dedi. Basqa basy artyq bir aýyz sóz joq. Aspırantýranyń qalǵan bir jarym jylyn sonda aýdardym. Aqań taǵy bir jyl úsh aı qosyp berdi. Eki jyl, on aıda dıssertaııamdy bitirdim.
Bitirgen kezde men jaı ǵana dıssertaııa jazǵan joqpyn – men beımálim memleket ashtym. Meniń dıssertaııamdy talqylaǵan kezde taǵy bir jaǵdaı boldy. Aıtpaqshy, men ýnıversıtetten parsy tili, arab jáne franýz tilderin úırenip shyqtym ǵoı. Al, Klıashtornyı maǵan jetekshi bolarynyń aldynda qandaı shetel tilderin biletinimdi surady. Men: «o-o, men biraz tilderdi bilemin» dedim. Atap-atap shyqtym. Sóıtip edim ol kisi: «Shyn ǵalym bolǵysy keletin adamǵa batystyń úsh tilin bilý shart. Siz endi aǵylshyn, nemis tilderin úırenip alyńyz. Nege? Óıtkeni, kóp ǵylymı dúnıe, ásirese, sizdiń taqyrybyńyzǵa baılanystylary aldymen franýz tilinde jazylǵan nemese sol tilge aýdarylǵan. Sosyn nemis tilinde. Al, qazir kóbi aǵylshyn tilinde jazylýda» degen bolatyn. Men aspırantýrada júrip bul eki tildi de meńgerip aldym.
Sonymen, meniń opponentim 4 tomdyq arab halıfatynyń tarıhyn jazǵan Bolshakovtyń ózi boldy. Halılov, basqa da arab, parsy, túrik tarıhynyń mamandary qatysty. Sózdi birinshi Halılov aldy. «Men dıssertaııany oqyp shyqqanda óz kózime ózim senbedim. Munsha kóp maǵlumattardy qorytý múmkin be dep teksere bastadym. 20-paraqqa jetkennen keıin 5 paraqqa bir tekserý jasadym. 50 paraqqa jetkennen soń 20 paraqta bir tekserip otyrdym. Osylaısha, bárin tekserip shyqsam da bir de bir qate tappadym». Bolshakov ta bul keremet jańalyq dedi. «Ataqty Bartoldtyń ózi kóshpeliler týraly «bular áli mádenıeti tómen, qalalary joq, memleketi joq, jazý-syzýy joq» dep jazsa, Kómekov derekterge súıene otyryp, kımekterdiń qalalary bar, memleketi bar, jazý-syzýy bar ekenin dáleldep shyqty. Jańa memleket ashyp otyr. Mundaı jańalyqtar kandıdattyq dıssertaııanyń arnasyna syımaıdy. Sondyqtan, munyń kólemin ulǵaıtý kerek te, kelesi jyly osy jumyspen doktorlyq dáreje qorǵaý kerek» dedi. Muny esitkende otyrǵandar tań qaldy. Bári aqyrynda Bolshakovtyń pikirine qosyldy. Men ózim bolsam jańalyq ashqanymdy bilsem de onyń mániniń osynshalyqty kúshti ekenin ol kezde sezgen joqpyn. Sonymen Klıashtornyı Núsipbekovke hat jazdy. Lenıngradta qorǵaý úshin taǵy bir jyldaı kútý kerek ekenin, sol bir jyl ýaqytty paıdalanyp, doktorlyq dárejege qorǵaýǵa daıyndalý qajettigin, bárin jazyp shyqty. «Instıtýtyńyz taǵy bir jyl ýaqyt bergisi kelmese, onda Almatyda-aq kandıdattyq qorǵaı beresiz ǵoı» dedi.
Dıssertaııamdy kóterip, Klıashtornyıdyń hatyn alyp Aqańa keldim. Klıashtornyı maǵan hatty áýeli 19 jyl Aqańnyń orynbasary bolyp istegen Dahshleger degen keremet bilimdi ǵalymǵa kórset degen. Dahshleger de hatty oqyp, jumysymdy qarap shyǵyp «Jańalyǵyńyz sonshalyqty tosyn, kúrdeli, ınstıtýt bir jyl berse, oılanbaı kelesi jyly Lenıngradta doktorlyq qorǵap shyǵasyz. Biraq, maǵan kórsetkenińizdi Núsipbekovke aıtpańyz» dedi. Sóıtti de konvertti qaıtadan jelimdep berdi... Aqań «hatta ne jazylǵanyn bilesiń be?» dep surady. «Joq». «Klıashtornyı osylaı-osylaı depti, osy sózder aıtyldy ma?» «Aıtyldy». «Óziń qalaı qaraısyń, qazir qorǵaısyń ǵoı?» «Qorǵaıyn».
-Tura turyńyz, Báke. Sonda siz qorǵaǵanda kandıdattyqty qorǵaısyz ǵoı?
-Iá.
-Nege «qorǵaıyn» dep tursyz. Klıashtornyı bir jyldan soń doktorlyq qorǵa dep otyrǵan joq pa?
-Sebebi, Aqań «kandıdattyq qorǵa» degenge keltirip otyr. Men sony sezdim ǵoı. Áıtpese, mundaı jaǵdaı tarıhta bolmaıtyn jaǵdaı.
-Ana eki evreı «doktorlyq qorǵa, daıyn jumys» deıdi. Qazaq dırektor «kandıdattyq qorǵa» deıdi...
-Iá, solaı boldy... «Jaqsy» dedi Aqań, «sen áli jassyń, kandıdattyǵyńdy ázir qorǵaı ber, doktorlyqty da qorǵaısyń sen. Sozba, ózimizde úsh aıda qorǵaıtyn bol. Basqa jumystardy keıin ysyramyz». Bitti! Aqań aıtqandaı úsh aıdyń ishinde qorǵadym da shyqtym. Álekeń, Álkeı Marǵulan basty opponent boldy. Ol kisiniń ózi tań qaldy.
-Klıashtornyı ne dedi?
- Ol ne desin, «bárin ınstıtýt basshysy sheshedi» dedi de qoıdy. Biraq, maǵan on jyldan keıin «sol kezde strategııalyq qate jiberip alyppyn» dedi. «Seniń memleket ashqan jańalyǵyńdy kandıdattyqqa qostyrmaýym kerek edi. Kandıdattyq deńgeıdegisin ǵana alyp, memleket týraly mańyzdy, sensaııalyq jańalyqtaryn keıinge qaldyryp, eki-úsh jyldan soń doktorlyq qorǵatýym kerek edi. Sol meniń oıyma kelmepti».
«... Saǵan qııanat jasaǵan bir jaǵdaıym bar»
-Ary qaraı aspırantýrada, Klıashtornyıda oqyǵan joqsyz?
-Joq. Tek jyl saıyn issaparǵa baryp, qoljazbalarmen jumys istep turdym.
-Doktorlyq jaıly ınstıtýt basshylary ne dedi?
-Basshylar eshnárse degen joq. Doktorlyǵyńa óziń taqyryp taýyp, jospar quryp, jumys isteı ber dedi de qoıdy. Men ózimshe arab derekterine baılanysty qypshaq tarıhymen aınalysý kerek dep sheshtim. Kımek tarıhyna baılanysty arab, parsy, túrik tilderinde jazylǵan 70 derekti paıdalansam, qypshaq tarıhyna baılanysty 150 derekti paıdalandym.
-Árıne, qypshaq pen kımek memleketterin salystyrýǵa kelmeıdi ǵoı! Taqyrybyńyz qandaı boldy?
-«Qypshaq, quman, kımek tarıhyna baılanysty. IH-HV ǵasyrlardaǵy arab derekteri». Men biraq dıssertaııa jazǵan joqpyn. Kandıdattyǵymdy 1970 jyly qorǵadym, al 1972 jyly KSRO Ǵylym akademııasynyń «Habarshysy» jýrnalyna Tursyn Sultanovpen birigip «Itogı ı nasýnye problemy srednevekovoı ıstorıı Kazahstana» degen problemalyq maqala jazdym. Men IH-HIV ǵasyrlardy, Sultanov HIV-HVII ǵasyrlardy qamtydy. Maqala shyqqannan keıin Aqań meni shaqyryp alyp: «Sen jaqsy-jaqsy máseleler kóterip otyrsyń, múmkindik týsa osyny tolyq zertteý qolyńnan kele me?» dedi. «Keledi» dedim. Sodan maǵan ol kisi 1973 jyly qarasha aıynda «Qazaqstannyń kóne jáne orta ǵasyrlardaǵy tarıhy» degen bólim ashyp berdi. Jáne týra sol kezde Qazaq KSR-niń 5 tomdyq tarıhyn jazý qolǵa alynyp jatqan bolatyn, sonyń 2 tomyna men jaýapty boldym. Doktorlyqty jazý jaıyna qaldy. Jylyna bir ret Máskeý men Lenıngradqa qyryq kúnge issaparǵa barǵan ýaqytymda ǵana qolym tıedi, qalǵan ýaqyttyń bárin myna kóptomdyq kitap alyp qoıdy. Ekinshi tom 1977-79 jyldary shyqty. 1983 jyly Álekeń, Álkeı Marǵulan maǵan batasyn berdi. «Shoqan Ýálıhanovtyń 5 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn» aıaqtap shyq» dedi. Kónbesime qoımady. Ol kezde de men doktor emespin. 1985 jyly Shoqannyń 150-jyldyq mereıtoıy ótýi kerek.
-Álekeń ózi onyń bárin daıyndap bergen joq pa edi?
- I-tomyn daıyndap bergen. Dúnıeniń materıalyn jınaǵan ǵoı. Biraq, kózi kórmeı qaldy ol kisiniń. Shoqannyń bes tomdyǵyn shyǵaryp bitkenshe 1987 jyl bolyp qaldy. Men doktorlyq qoljazbamdy 1985 jyly bergen edim. Biraq, keıbir joldastar «bul taqyrypqa bizdiń qoǵamda qyzyǵýshylyq joq» degen jeleýmen onyń jolyn bógep tastady. Tarıh ınstıtýtynyń dırektory, keıbir akademıkter qarsy. Sodan 1994-jyldyń basynda taǵy da issaparǵa barǵanymda meniń jaǵdaıymdy estip jatqan Klıashtornyı: «Sizdiń eńbegińizdi Qazaqstannan góri shetelderde jaqsy biledi, baǵalaıdy. Ataǵyńyz shyqty. Endi siz bizge kelip doktorlyǵyńyzdy ǵylymı baıandama retinde qorǵańyz» dedi. Buǵan deıin tek Esik qorǵanyn qazǵan ataqty Kemel Aqyshev aǵamyz ǵana osy jolmen doktorlyq qorǵaǵan. «Qorǵaýǵa ýaqytym joq» dep júrgen ol kisige máskeýlikter: «Siz qorǵamasańyz bolmaıdy, eki baspa tabaq baıandama jazsańyz jetedi» degen bolatyn. Maǵan da qańtar aıynda osyny aıtty, maı aıynda Lenıngradtaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynda baıandama jasap, doktor ataǵyn alyp qaıttym!
1994 jyly qorǵadym, al, 1995 jyly Ǵylym akademııasynyń korrespondent-músheligine saılaý bastaldy. Men de qujattarymdy tapsyrdym. Qanshama pálen jyldyq doktorlar ótpeı, jalǵyz men óttim. Bári ań-tań. «Oıbaı, Bolat byltyr ǵana qorǵady ǵoı!» deıdi. Men aıtamyn: «Másele qorǵaýda emes, másele qandaı jumys bitirgenińde!».
–Báke, men áli óz-ózime kele almaı otyrmyn. Nege Aqań sizge birden doktorlyq qorǵattyrmady? Qorǵasańyz ol kisiniń ózi de abyroı emes pe edi?
-Iá, keıin Aqań ózi ókindi. Qaıtys bolarynan bir jyl buryn, 1983-jyly ǵoı deımin, kóshede jolyǵyp qalyp:
- Bolat, saǵan qııanat jasaǵan bir jaǵdaıym bar... – dedi. Al, negizi ondaı jaǵdaı bir emes, eki ret bolyp edi. Ekinshi jaǵdaı mynaý. 1982 jyly 5 tomdyq Qazaq KSRO tarıhy shyqty da, sol jyly memlekettik syılyqqa usynyldy. 1-tomnan Kemel, 2-tomnan men, 3-tomnan Keńes, Núsipbekov, Dahshleger, óstip kete beredi. Bul tizimge Álkeı Marǵulan kirmeı qalady. Álekeń óziniń sol jyly shyqqan «Beǵazy-Dándibaı mádenıeti» degen kitabyn usyndy. Tarazynyń bir basynda 5 tomdyq, bir basynda Álekeń! Álekeńniń orny bólek adam ǵoı! Sodan tizimdegi bireýdiń ornyna Álekeńdi kirgizý kerek degen ıdeıa týady. Kemeldi alyp tastaýǵa bolmaıdy, Keńesti bolmaıdy, bárin bolmaıdy, jalǵyz bolatyny Bolat bolyp shyǵdy. Eń jasy da, eń ataǵy nashary da. Doktor da emes. Men bul kezde issaparda edim, Aqań telefon shalady. Jumysymdy táptishtep surap jatyr. Men ań-tańmyn. Bir kezde baryp istiń mánisine kóshti. Bárin aıta kelip, «osyndaı pikir bar, óziń qalaı qaraısyń?» dedi. Taǵy da «óziń qalaı qaraısyń?» ...Men aıttym: «Aqa, eshteńe oılamańyz, meniń ornyma Álekeńdi kirgize berińiz. Qyrýar eńbegi bar Álekeń turǵanda, maǵan jol qaıda» dedim. Syılyq solaı maǵan emes, Álekeńe buıyrǵan edi... Men Aqańnyń eki jaǵdaıdyń qaısysyn meńzep turǵanyn túsinbedim.
- Aqa, olaı oılamańyz, onda turǵan eshnárse joq, bári de durys. Maǵan «osy taǵdyryńdy qaıtalaısyń ba?» dese men ony esh ókinbeı taǵy qaıtalar edim, - dedim. Ol kisi maǵan tesile bir qarady da úndemedi, jónine júre berdi.
-Álekeń 5 tomdyqty jazýǵa atsalysyp pa edi?
- Iá, 1-shi jáne 2-tomdarynda taraýlar jazǵan bolatyn.
- Nege ol kisige sol shaqqa deıin memlekettik syılyq berilmegen?
- Mine, osyǵan men de tańǵalamyn! Ol kisiniń basqany aıtpaǵanda, Shoqannyń 5 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn daıyndaǵany úshin ǵana bir emes, eki syılyq berse jarasady. Tipti Lenındik syılyq berse de artyq etpes edi! Ne degen qyrýar eńbek!
-Sizdiń qolyńyzda bolsa, syılyqty 5 tomdyq avtorlaryna bergizer me edińiz, joq álde Álekeńniń eńbegine me?
-Árıne, 5 tomdyqtyń avtorlaryna.
-Nege, Álekeń sol eńbegimen álemdi moıyndatpady ma?
- Durys, moıyndatty. Biraq, ol tarıhtyń bir bólshegi ǵana. Álekeńniń eńbegi 1-tomda aıtyldy jáne sol 5 tomdyq qaıtadan shyǵyp jatyr. Alǵashqy 3 tomy shyǵyp ta qoıdy, eshqandaı ózgerissiz derlik qaıta basyldy.
-Báke, qımaqtar qaıda ketti? Qımaǵymyz qaı jer qazirgi Qazaqstanda?
- «Qımaq» emes, kımek. Arabtarda «e» árpi joq. Sol e-ni keltirý úshin «kımak» dep jazady. Durysy – kımek. Kımegimiz myna Ertisten, Zaısannan bastalady. Sodan Pavlodarǵa deıin.IH ǵasyrdyń aıaǵynan bastap, H ǵasyrdyń aıaǵyna deıin, bir ǵasyrdan astam ýaqyt ómir súrdi.
-Kimder kirdi onyń quramyna?
- Kımek patshalyǵy IH ǵasyrdyń ózinde Ertisten, Altaıdan bastap soltústikke, batysqa qaraı birte-birte qanat jaıady. Memlekettiń ortalyǵy sol Pavlodar mańynda bolsa kerek. Pavlodardyń ózi bolýy da múmkin. Astananyń aty – Kımekııa bolǵan. Memleket quramyna 3 taıpalyq birlestik kiredi: Torǵaıdan Syrǵa deıin jaılaǵan qypshaqtar, Muǵadjarda astanasy bolǵan qumandar jáne kımekter. Qypshaqtar batysqa qaraı jyljyǵanda olarmen birge qumandar da, kımekter de jyljyp, Edilge jetken.
- Muǵadjardan ary batysqa qaraǵan aımaq qypshaqtar jyljyp alǵanǵa deıin kimniń jeri edi?
- IH ǵasyrda Kımek memleketi qurylǵanǵa deıin ol aımaqta oǵyzdar, pechenegter, bashqurttar boldy. Ortalyq Qazaqstanda qypshaq, túrgesh, ábdesh, kımekter boldy. Kımekterdiń ózderiniń taıpalyq birlestigine jeti taıpa kirdi. Ol kezde Syrdyń boıynda oǵyzdar, jetisýde qarluqtar turdy. Syrǵa jyljyǵan qypshaqtardan yǵysqan oǵyzdar eki baǵytta – ońtústikke, búgingi Túrkmenııa men Qorasanǵa, batysqa, qazirgi Túrkııa men Ázirbaıjan jerine, orystyń kúngeı dalasyna qaraı jyljydy. Mońǵolǵa deıin bul dalada kereı, qońyrat, naıman atalmaıdy. Mahmud Qashqarıda «arǵý» degen sóz bar, múmkin sol búgingi arǵyndar bolar dep jobalaımyn.
...Monǵoldar kelmegende biz bárimiz qypshaq bolar edik
-Báke, tarıhshy retinde túrik sóziniń shyǵý tarıhyn aıtyp bere alasyz ba?
- Orhon-Enıseı boıynda túrik qaǵanaty quryldy. Qazirgi mońǵol jerinde H ǵasyrǵa deıin túrik tektes taıpalar ómir súrip keldi. Solar birte-birte batysqa jyljyǵan kezde ornyna shyǵystan mońǵoldar keldi. Halyqtardyń mıgraııasy únemi tek shyǵystan batysqa qaraı júrip otyrdy, batystan shyǵysqa qaraı bolǵan emes.
- Meniń paıymdaýymda, qańly, úısin – saq taıpalary. Ǵun men túrik te sondaı. Tek olarǵa tarıhqa úısin men qańlydan sál keıinirek shyqty. Nege biz túrik tektes elder atalyp kettik?
- Saıası kúsh qaı taıpada bolsa, sonyń aty atalady. Túrki etnogenezi Altaıdan shyqty. Sonda qalyptasty. Túrikter - ǵundardyń bir bóligi. Olaı deıtinim, qytaı tarıhshylary túrikterdi ǵundarmen baılanystyrady.
- «Deshti-Qypshaq» naqty memlekettik atrıbýttary bar el boldy ma jáne ol qansha jyl ómir súrdi?
- Iá, birazǵa deıin «qypshaqtarda memleket bolmaǵan, handary bar saıası birlestik qana bolǵan» degen pikir tarıhnamada oryn alyp keldi. Qazir bul pikir aıtylmaıdy. Tilge tıek – kımek memleketi tur ǵoı. Men osy memleketti ashtym. Kımek qaǵanatynyń memlekettik júıesin, onyń jerin, áleýmettik jaǵdaıyn, barlyǵyn kórsettim. Osyny bári moıyndady. Men bári moıyndaǵannan keıin «qypshaqtar – kımek memleketiniń murageri!» dedim. Onyń ústine óz erekshelikterin qosqan memleket. Murager bolǵandyqtan ol burynǵy memlekettiń jalǵasy. Dástúri – túrik dástúri.
- Taraýynyń sebebi nede?
- Sebebi, kımek qaǵanatynyń quramyndaǵy qypshaqtar kúsheıip shyqty. Kımek qaǵandaryn joıyp, solardyń ornyn ózderi basty. Bul – HI ǵasyrdyń basy. Kımekter endi qypshaqtarǵa baǵyndy. Burynǵy memleketti qypshaqtar odan ármen kúsheıtip, oǵyzdardyń ornyn tartyp aldy. Horezm shahtyń ıeligine deıin jetti. Osy ýaqytta «Deshti-Qypshaq» degen, parsydan aýdarǵanda «Qypshaq dalasy» degen uǵym paıda boldy. Derekterde bul sóz 1030-jyldan bastap kezdese bastaıdy. HI ǵasyrdyń ortasynan aýa qypshaqtar Edil ózeniniń arjaǵyna jyljıdy. Jıyrma jyldyń ishinde olar Qara teńizge de jetedi. Taǵy on jylda Dýnaıǵa, Majarstanǵa jetedi. Mine, 1070 jyldan bastap 1219 jyly mońǵoldar kelgenge deıin, Altaı men Dýnaı arasyndaǵy osy uly dalany saıası kúsh – qypshaqtar ustap turdy. Derekterde «eń kúshti memleket – qypshaqtar memleketi» degen sóz talaı ret kezdesedi. Bul eldiń eki astanasy boldy: Syr boıyndaǵy Syǵanaq pen Jaıyq boıyndaǵy Saraıshyq.
-Derekter bul eldiń halqynyń sanyn aıta ma?
- Joq. Biraq, túrki tildes halyqtardyń ishindegi eń kóbi – qypshaqtar dep jazady.
-Arab saıahatshysy ál-Idrısıdiń kartasy qaı ýaqytta jáne qanshalyqty dál jasalǵan? Ol qandaı patshalyqtardy kórsetken?
- Karta HII ǵasyrda jasalǵan jáne kórsetken patshalyqtary HI ǵasyrǵa deıingi memleketter. Sebebi ózi bizdiń ólkege kelmegen ál-Idrısı «meniń negizgi derek kózim» dep Janaq ıbn-qahan ál-Kımekıdiń, ıaǵnı, kımek qaǵanynyń uly Janaq degen azamattyń jazǵan kitaptaryn kórsetedi. Ol kitap bizge jetpegen. Múmkin, bir jerde jatqan da shyǵar, tabylyp ta qalýy ájep emes. Ashylmaı talaı dúnıe jatyr ǵoı áli...
- Kımekterdiń, qypshaqtardan tikeleı bizge qandaı da bir ádebı bolsyn, basqalaı bolsyn muralar jetti me?
- Árıne. Kımekterdiń jazýy kóne túrik jazýy ǵoı. Arabtarda H ǵasyrda Abý-Dýlýb degen saıahatshy bolǵan. Qazaqstannyń jerin batystan shyǵysqa qaraı kesip ótken. Sol aıtady: «kımekterdiń jazýy bar, qamystan qalam jasaıdy» deıdi. Kımekter ótken jerden talaı kóne túrik jazýy tabyldy ǵoı. Klıashtornyı sol jazýlardyń ekeýin oqydy. Altaı Amanjolov ta oqydy. Qazaq dalasynyń shyǵysy men batysynan, ońtústiginen tabylyp jatqan jazýlardyń bári - bir jazý. «Sharýashylyǵynyń negizi – mal. Jylqy men qoıǵa úlken kóńil bóledi. Túıe soltústik jaqta kórinbeıdi» dep jazǵan saıahatshy.
Meniń muraǵa qadalyp otyrǵanym, Nurbolat Masanov «kóshpendilerden eshqandaı mádenı mura qalǵan joq, qalýy da múmkin emes» dep jazady ǵoı!
Kóshpendiler ómir boıy tek kóship júrdi degenniń ózi qate túsinik. Bul sonaý arı, tur, daı, massagetter zamanynda bolýy múmkin. Saqtardyń ózinde qalalar bolǵan. Qysta kóshpeı qystaıdy ǵoı! Taýly aımaqtarda jazda da alysqa ketpeıdi, ózen-kóldiń aınalasyna jaılaýǵa shyǵady. Jartylaı kóshpeli degen durys. Eginmen aınalysqan jataqtar bolǵan. Kımekter kúrish ekken! Tasqa jazylǵan kımek jazýlary jetti. Mine, mádenı mura! «Kımekterdiń 16 qalasy bar» deıdi. Talasta aǵashqa jazylǵan jazý saqtalǵan ǵoı. Súıekterge jazady.
-Mońǵol dáýirinen keıingi qypshaqtardan bizge ne jetti?
- Mońǵoldar keldi. Shyńǵyshan «mońǵol jerinde biz tatarlardan qaýiptenýimiz kerek» degen. Oǵan ququqı memleket qurý úshin tatarlardy joıý kerek boldy. Nege? Tatarlar mońǵoldardyń arasyndaǵy eń qurmetti, eń aýqatty, eń dáýletti taıpa edi. Tatar bar jerde tór – tatardiki. Memlekettiń basshylyǵyna tatarlar saılanatyn bolǵan. Sondyqtan Shyńǵyshan tatarlardy joıdy. Talasatyn áýlet qalmady mońǵoldarmen. Uly dalada saltanat qurý úshin mońǵoldarǵa endi qypshaqtardy joıý kerek boldy. Qypshaqtardyń patshalary «elbóri» degen taıpadan shyǵyp otyrǵan. Eń aýqatty, eń áýletti taıpa. Osyny Shyńǵyshan túgel shapqan. Tirileri tarydaı bolyp álemniń shartarabyna shashylyp ketken. Depti-Qypshaqta elbóriden eshkim qalmaǵan. Taǵy bir jaǵdaı. Ol kezde taǵy bir zańdylyq bolǵan – qudalar bir-birimen soǵyspaǵan. Qypshaqtarda elbóriden keıingi áleýmettik satyda toqsobalar, ıaǵnı, «toǵyz obalar» turǵan. Olardan tómen ıetiobalar, ıaǵnı jeti taıpalyqtar turǵan. Olardan tómen – dórtoba nemese birjoǵly. Ár taıpanyń óziniń orny bolǵan. Toqsobalar birneshe ǵasyr boıy tatarlarmen, mońǵoldarmen qudandalyqta bolǵan. Elbóride ondaı dástúr joq, tek toqsobada ǵana! Sondyqtan mońǵoldar kelgen kezde toqsobalar mońǵoldarmen soǵyspaǵan. Soǵysý turmaq, óziniń áskerimen mońǵoldardyń sapyna tura qalǵan. Onyń aldynda bir jarym ǵasyr boıy jarty álemdi bıleýge umtylǵan Horezm patshalyǵymen soǵysyp sharshady qypshaqtar. Buǵan toqsobanyń myna isin qosyńyz...
Óstip, álsiregen qypshaqtar jeńilip tyndy. Joshy ulysy paıda boldy. Mońǵoldar jaýlap alǵan HIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap-aq bir jaǵynan mońǵoldardyń dástúri, mádenıeti, ekinshi jaǵynan jergilikti qypshaq dástúri, mádenıeti, osy ekeýiniń arasynda kúres bastaldy. 1270 jyldardyń o jaq, bu jaǵynda qypshaq mádenıeti mońǵol mádenıetin jeńe bastady. Keıbir derekterde «mońǵoldar qypshaqtardan aýmaıdy eken!» degen sóz kezdesedi. Altyn Orda – qypshaqtardyń memleketi, tek saıası bılikte mońǵoldar otyrdy. Osyny bilýimiz kerek! Demek, burynǵy mádenıet pen dástúr jalǵasyn taba berdi. Mońǵoldar qypshaqtarǵa sińisip ketti. Osyny arab, orys, basqa da syrt elderde durys baıqaı, baǵalaı bildi. Derekter mońǵol bılep otyrǵan zamanda «Deshti-Qypshaq» dep jazady. Armıan patshasy bolsa sol HIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda «quman patshalyǵy» deıdi.
Taǵy bir aıtaıyn degenim, nege bizder áli kúnge deıin Shyńǵyshan urpaqtary deımiz? Joǵary damyǵan qypshaq mádenıeti jeńip otyrsa da?
-Elbóriniń dástúri demekshisiz ǵoı?
-Mine, mine! Elbóriler qyrylǵannan keıin memleketti saıası bıleıtin áýlet qalmady. Elbóriniń ornyna Shyńǵyshan urpaǵy keldi de tura qaldy! Qalǵanynyń bári qypshaq, bári burynǵysha.
-Qypshaq dástúri osynsha myqty bolyp tursa da qazaq handyǵy qurylǵan kezde onyń «qypshaq» demeı, «qazaq» handyǵy bolyp atalýy qalaı?
-Qypshaq uıytqy bolǵanymen jańa halyq paıda boldy ǵoı. «Qazaq» degen sózdiń ózi qypshaq arasynan shyqqan. Sıngarmonızm zańyna baǵynatyn qypshaq tilinen paıda bolǵan. Qazaq. Oǵyzdardan shyqsa «qa-zaq» bolar edi, qarluqtardan shyqsa «qo-zaq» bolar edi. Bul sózdiń maǵynasy áleýmettik. Eger aǵaıyndylardyń bireýi basqalaryna ókpelep, óz kúnin ózi kórýge ketse, ol qazaq bolyp ketedi. Iaǵnı, elden shettep, bostan, erkin ómir súrýge ketkenniń bári – qazaqtar. Bul sóz birinshi ret taǵy da sol HIII ǵasyrda Mysyrda jazylǵan qypshaq-arab sózdiginde kezdesedi. Arabsha maǵynasy – qaraqshy, óz kúnin ózi kórip júrgen bostan adam.
- Ár nárseniń bir negizi bolady ǵoı, Báke. «Qazaq» sózi «qas saq» degen, sol qas saqtar, ıaǵnı, naǵyz saqtar sııaqty bostan, azat, erkin elmiz degen negizge súıene shyǵýy múmkin be?
- Árıne, múmkin. Biraq, dál solaı dep kesip aıtý jáne qıyn. Bul bir joramal, boljam retinde qarastyrylýy tıis. Erkin adam retinde «qas+saq» degen jobaǵa da keledi. Degenmen, áleýmettik jaǵdaı retinde qazaq tek qypshaqtarda ǵana emes, hazarlarda da bolǵan. Oǵyzdarda da bolǵan. Ondaı derekter saqtalǵan.
-Murad Áji baýyrymyz ataqty «Qypshaqtar» degen kitabynda «qypshaq tili orta ǵasyrlarǵa deıin Eýropanyń halyqaralyq tili bolyp keldi» dep jazady. Ásireleýi basym desek te, osy sóz shyndyqqa qanshalyqty janasady?
-Bulaı deý, árıne, artyǵyraq. Biaq, qypshaq tili HI-HII ǵasyrlarda ádebı kaıne, ıaǵnı kópshilikke ortaq, halyqaralyq tilge aınaldy. Sebebi, uly daladaǵy kerýen joldarynyń bári solardyń qolynda boldy. Solarǵa arnalyp «Kodeks kýmanıkýs» jazyldy. «Qumandar kodeksi».
- Qyrym handyǵynyń negizin qalaǵan qypshaqtar ǵoı?
-Qypshaqtar. Eger mońǵoldar kelmegende, biz búgin bárimiz qypshaq bolar edik. Mońǵol shapqynshylyǵynyń orasan zardaby qalalardy qıratýy emes. Eń basty zardaby – pisip otyrǵan qypshaq halqyn joıýy! Keremet memleket jáne birtutas qypshaq halqy pyshaqqa ilindi.
-Sol qalyń qypshaqtyń qazirgi qazaq halqynyń quramyndaǵy úlesi az ǵana. Basqa taıpalarmen salystyrýǵa kelmeıdi.
-Árıne, qypshaqtar álemge tarydaı shashylyp ketti dep otyrmyz ǵoı. Az bolýynyń men basty sebebin qazaq-ózbek bolyp ekige bólingende ózbek halqynyń negizgi bóligin qypshaqtardyń quraýynan dep bilemin. Jáne sol kezde ózbektiń Shaıbanı, Abdolla sekildi handary qazaqqa qarsy raqymsyz soǵysty kóp júrgizdi ǵoı. Jaýynger qypshaqtar sol kezde kóp qyrylyp ketti-aý.
HIV ǵasyrdyń birinshi jartysyna deıin dalanyń balama sózi qypshaq bolsa, ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ózbek sózi qypshaqty almastyrdy. Áıtpese, otyrǵan jurt ornynda otyr. Kóship júrgen taıpalar kóship júr. Eshqandaı ózgeris joq. Iá saltynda, ıá sharýashylyǵynda, ıá dástúrinde. Tek qypshaq ózbekke aınaldy, ózbek qazaqqa aınaldy. Boldy, bitti! Áıtpese, biz áýelde qypshaq bolýymyz kerek edi, sosyn ózbek bolýymyz kerek edi, aqyrynda biz qazaq bolyp shyqtyq. Mine, jaǵdaı osy!
-Tutas ult atyn alǵan Ózbek han qypshaq dalasynyń hany edi deısiz ǵoı?
-Iá, ıá. Ózbek han memleketiniń quramyndaǵy kóshpeli qypshaqtar Máýrennahrdy jaýlap alyp, sol elge sińisip ketti. Ol el ózbek eli atandy, al uly dalada qalǵan bizder qazaq atandyq...
Suhbattasqan Ómirzaq AQJIGIT.«EVRAZIIa-KZ»
