100KÜNGE - 100 SŪHBAT. №48, 17.02.2006 sūhbat. Akademik Bolat KÖMEKOV: «Men tarihşy emes, injener boludy armandaitynmyn»
«Özbekke mümkın bolǧan närse nege qazaqqa bolmaidy?!»
-Qypşaq tarihynda sensasiia jasaǧan ǧalym tarihqa qalai kelgen?
-Kezdeisoq! Jambyl qalasynda, känıgı chekist, audan, qala kölemınde milisiia basqarǧan adamnyŋ otbasynda tuyp-ösken, orys mektebın üzdık bıtırgenmen tarihqa tym qyzyqqan emespın, tek injener-maşina jasauşy boludy armandaitynmyn. Osy mamandyqty oqytatyn Taşkenttıŋ politehnikalyq institutyna qūjat tapsyrdym. Bır ǧana emtihannan ötıp, qabyldandym. Auylǧa baryp kelemın dep jürgenımde SaGU-de ekonomika pänınıŋ mūǧalımı Küzdekov Köşkın degen aǧaiym ūşyrasyp qaldy. Amandyq sūrasyp, menı qūttyqtap tūryp, keterınde «bızge biyl arab, qytai, ündı tılı mamandyqtary aşyldy, ony bıtırgender diplomat bolady, şetelde jūmys ısteitın bolady» dedı de ketıp qaldy. Jataqhana kelgen menıŋ oiymnan estıgenım şyqpai qoisa bola ma! Ekı kün döŋbekşıp, aǧaiyma keldım, «arab tılıne auysqym keledı» dedım. Aǧaiym şoşyp kettı. «Qoi, oibai, ol mamandyqqa däulerdıŋ balalary baiaǧyda «tüsıp qoiǧan!» Ärı qūjatyŋdy da bermeidı» dedı. «Täuekel! Tüse almasam kelesı jyly kelemın!» dedım.
-Sızdıŋ armanyŋyz qaida qaldy, «şeteldık ömır» özıne tartyp kettı me?
- Sebebın keiın tüsınesız... Aǧaiymnyŋ rektordyŋ aldynda bır saǧat otyryp, qūjatymdy alyp bergenınıŋ, SaGU-ge kelıp qabyldattyrǧanynyŋ özı bır hikaia! Al, orys, özbek toptaryndaǧy 50 balanyŋ barlyǧy tek 20 ball alǧandar! Öŋkei altyn medalister! Är orynǧa 7-8 talapker bolǧandyqtan rektordyŋ arnaiy şeşımımen barlyq medalister emtihan tapsyrdy. Tört emtihannyŋ üşeuın 5-ke, bıreuın 4-ke tapsyrdym. Taǧy bır özbek bala 19 ball aldy. Ol özı üşınşı jyl kelıp otyr eken. Aǧasy ekeuı rektorǧa kırıptı. Rektor «rezervist etıp qabyldaiyn» deptı. Qazır «rezervist» degen joq. Oǧan stipendiia, jataqhana berılmeidı, bar-joǧyna eşkım köŋıl bölmeidı, odan sabaq ta sūramaidy, tıptı tızımge aty da jazylmaidy, ornyna «rezervist» degen söz tūrady. Tek semestr soŋynda emtihan tapsyrady. Osyndai şartqa älgı bala – Eminjan kelısıptı. Men qūjatymdy alyp ketuge barsam, tanys bolyp qalǧan Eminjan jolyǧyp qaldy. «Men qabyldandym» deidı. «Qaitıp?» «Osyndai joly bar eken».
Men dereu Köşkın aǧama tarttym. Qazaqtyŋ qany bar aǧam endı menı ertıp SaGU-dıŋ rektoryna bardy. Tura ekı saǧat otyryp, orys tobyna rezervist etıp qabyldatyp şyqty ǧoi. «Qabyldamasaŋyz ketpeimın, özbekke bolǧan nege qazaqqa bolmaidy?!» deptı. Studentter säl nemqūraidylau, al men... «Kım jauap beredı?» Qolymdy köteremın. «Rezervist, aita ǧoi». Ekınşı semestrde mūǧalımder «kım jauap beredı?» demeitın de boldy. «Rezervist, aityp jıberşı» deidı. Ekı semestrdı de tügel «5-ke» tapsyryp, 26-student bolyp qabyldandym. 4-kurstan soŋ tūŋǧyş ret Keŋes ökımetınıŋ studentterın şet elge jıberetın boldy. 2 student Mäskeu men Leningradtan, ekeuı – Bakudan, ekeuı Taşkentten. Söitıp, taǧy da baiaǧy «rezervister» - Eminjan ekeuımız kettık... Baǧdatta bır jyl oqyp qaittyq. 1963 jyldyŋ jazynda bıtırdık.
Sol kezde äkem maǧan bır äŋgıme aitty. «Mezgılı jettı būl äŋgımenıŋ, bıraq, basqa eşkımge aitpa» dedı. Men bala künımde äkemmen ılesıp Şymkenttıŋ tübındegı Tassai auylyna, elımızge barǧanda ülkenderdıŋ «Eştai qary keldı» degen sözderın estitınmın. Äkem sol sözdı rastady. «Men 12 jasymda qūrandy jatqa bıletın qary bolyp şyqqanmyn. Sairam medresesın ūstaǧan atam būl oqiǧany toi jasap atap ötken, Taşkent pen Tarazdyŋ arasynan ǧūlamalar kelgen. Bız – dınge jaqyn jandarmyz. Senı oilamaǧan jerden arab tılıne, İrak elıne aparyp, jetelep jürgen – äruaqtar. Senıŋ äruaǧyŋ küştı» dedı...
Sonymen oqudy bıtırdım. Dekanymyz myqty kısı edı, keiın KSRO Syrtqy ıster ministrlıgınde bölım basqardy, «universitetke mūǧalım bolyp qalasyŋ ba, osynda nemese Mäskeuge aspiranturaǧa baryp oqisyŋ ba, joq älde KGB-ǧa tūrasyŋ ba?» dedı. Men «üş jerdıŋ eşqaisysyna da barmaimyn, men elıme qaitamyn!» dedım. Osyǧan tabandap tūryp aldym. Qanşa ügıttese de könbedım. Dekan «diplomyŋdy bermeimın!» dedı. «Jaqsy, bermei-aq qoiyŋyz, bılımım bar, jetedı sol maǧan». «Erteŋ kel! Oilan!» dedı dekan. Söitsem, sol jyly Almatydaǧy Tıl bılımı institutynan universitetke arabist mamanǧa ötınış barǧan eken. Men ony bılmeimın! Ertesıne bardym. Dekanym diplom berıp tūryp: «Sende prinsip bar eken, osyŋnan taima!» dedı. Sodan Tıl institutynyŋ direktory, akademik Ismet Keŋesbaevqa keldım. Ol kısı: «O, ainalaiyn Bolatjan, kelgenıŋ qandai jaqsy boldy! Elu arabist kelse de köptık etpeidı bızge. Tek bır jaidy qalai jetkızerımdı bılmei tūrmyn saǧan. Bızde oryn joq» dedı. «Qalaişa?» «Joldama jıbergen kezımde bar edı, qazır joq, qysqartu jürıp jatyr. Jiyrma künnen keiın kel, ainalaiyn!». Baramyn. «Ainalaiyn, kel, kel!» dep qarsy alady...
Osylai 2,5 ai jürdım, Äbdıuäli Qaidarovtan direktordyŋ qyzy Mäskeude 4-kursta oqyp jatqanyn, oryndy soǧan ūstap otyrǧanyn estıdım. «Obal boldy saǧan» dedı ol kısı. Baǧdattan qaitarda bızge «şet elge jūmysqa baramyn deseŋ, habarlasyŋdar» dep Mäskeudegıler telefonyn bergen bolatyn. Mäskeuge qoŋyrau şaldym. «Bır ai kütıŋız» dedı. 20 künde men jatqan qonaqüige jedelhat ta keldı, telefon da şalyndy. Ismet aǧai «qaitıp oralǧan soŋ tıkelei özıme kel, ainalaiyn» dep qoştasty... Mäskeuge keldım. Üş jerdı ūsyndy taŋdauyma. Men Mysyrdy taŋdadym. Kairdegı sauda ökıldıgınde az kün ıstedım. Ol jerde menıŋ bılımımdı baiqady da Asuan plotinasynyŋ bas sarapşysy, Stalingrad GES-ın salǧan, Sosialistık Eŋbek Erı Iаkolev degen kısıge ärı audarmaşy etıp, ärı plotinadaǧy 10 audarmaşyǧa bastyq etıp jıberdı. Kelısım-şartty ekı jyl emes, bır jylǧa ǧana tüzdırdım. Öitkenı, mende saǧynyş sezımı bar eken, ony Baǧdatta baiqaǧanmyn... Bır jyldan soŋ-aq eldı saǧyndym. Qaitamyn dedım. Iаkovlev jıbermeidı. Amal joq, qaldym. Asuanda jasy kelgen konsul kısı bar edı. Negızı poliak eken. Ekeumız jūmystarmen ana jaq, myna jaqqa baramyz, köp aralasamyz. Menı jaqsy köredı. Köŋıl-küiım tıptı tömen tüsıp ketkenın körıp, ne bolǧanyn sūrady. Men orysşalap: «Nostalgiia, ia podverjen nostalgii» dedım. Söitıp edım, ol: «Esli silno hocheş, nikto ne mojet tebia zdes derjat. Tolko ia tebe nichego ne skazal» dedı. Taŋerteŋ toǧyz bolmai Iаkovlevke kelıp otyrdym. Ol kelgen boida kırdım de: «Boldy, men qaitamyn!» dedım. Ol da menıŋ jan-düniemdı tüsındı-au deimın, rūqsat berdı. Tek «üilengen be edıŋ?» dep sūrady. «Joq». «Men saǧan üş aiǧa rūqsat beremın, oilanyp, taŋdaǧan qyzyŋa üilenıp, qaityp kel. Myna mamandardyŋ bärınıŋ äielı bar, bıraq olardyŋ eşqaisysy jūmys ıstemeidı. Al, men senıŋ äielıŋdı de jūmysqa alamyn!».
Sodan elge keldım. Oilanu eşqandai oida joq. Aiap Sabyrhanov degen bırge oqyǧan, menen ekı kurs būryn urdu tılın bıtırgen joldasym bar edı. Tarih institutynda ısteitın. Aqşa degen mende saban! Aiapty qydyrtaiyn, özım de şahardy köreiın de soǧan bardym. Ekeumız äŋgımelesıp otyrǧanymyzda üstımızge Bek Süleimenov degen tarihşy, Aiaptyŋ bölım bastyǧy kırıp qaldy. Ol kısını körgen Aiap bırden: «Aǧa, menımen bırge oqyǧan Bolat, audarmaşy bolyp Asuanda ısteidı» dep aita bastap edı, Bek aǧamyz maǧan: «Jür!» dedı de institut direktory Aqai Nüsıpbekovke alyp kırdı. Būl 1965 jyldyŋ aqpanynyŋ aiaǧy. «Aqa, myna bala arabist eken, özı Baǧdatta oqyǧan. Qazır Asuanda audarmaşy körınedı, demalysqa kelıptı, osy balany bız aluymyz kerek!» dedı de Bekeŋ şyǧyp kettı! Aqai aǧai bappen äŋgımelestı. Men Tıl institutyna kıre almaǧanymdy aittym. «Bärın taǧdyrdyŋ būiryǧy şeşedı. Äitse de özıŋ keleşegıŋ qalai bolady dep oilaisyŋ? Qaityp baryp, taǧy bır mäşine mınıp qaitasyŋ ba?» dedı Aqaŋ. Aitpaqşy, Iаkovlev maǧan «Moskvich» satyp aluǧa rūqsat bergen. «Volga» üşın özıŋ kelesıŋ. Jūrt bır mäşine mınıp qaitady, men saǧan ekı mäşine äperemın!» degen bolatyn. «Jūmys ısteisıŋ be, oqyǧyŋ kele me?» dedı taǧy Aqaŋ. «Oqyǧym keledı menıŋ» dedım. «Oqyǧyŋ kelse qabyldau jürıp jatyr, on künnen keiın emtihan tapsyrasyŋ da aspiranturaǧa alynasyŋ. Filolog tarihşy bola alady. Oilan!» dedı. Ekı künnen keiın Iаkovlevke: «Otbasylyq jaǧdaiyma bailanysty bara almaimyn. Qūrmetpen, Bolat Kömekov» dep jedelhat jıberdım. Osylaişa, taǧy da menıŋ taǧdyrym kütpegen jerden basqa arnaǧa tüsıp kettı...
Jetekşım Bek Süleimenov boldy. Taqyrybym: «äl-Farabi eŋbekterındegı Qazaqstan tarihyna bailanysty derekter». Qarasam, äl-Farabidıŋ 78 eŋbegı bar eken, al, onyŋ ışınde tarihqa bailanysty bır de bır eŋbek joq bolyp şyqty! Üş aidan keiın ǧylymi keŋeste osyny aittym. Amal joq, maǧan jaŋa taqyryp berıldı. Üş aidan keiın būl taqyrypty da joqqa şyǧardym! Osymen, 9 ai öttı. Taqyryby joq aspirantqa ainaldym.
Aitpaqşy, Asuanda bızge Mäskeudegı Şyǧystanu institutynyŋ direktory kelgenı bar-dy. Ol kısı Mysyrda jūmys ıstep jatqan jastardyŋ ışınen bolaşaq kadrlaryn ızdestırıp jür eken. Bızdıŋ adamdar «Bolat Kömekov degen jas jıgıt bar, bılımı öte jaqsy, tärtıbı de ülgılı» dep menıŋ atymdy atapty. Sol kısı menı şaqyryp alyp, «eger oqimyn deseŋ bızge kel, aspiranturaǧa qabyldaimyz» degen bolatyn. KSRO Syrtqy ıster ministrlıgınen de osyndai qyzmetkerler kelgen edı. Olarǧa da taza diplomat öz mamandary kerek qoi! Menıŋ aty-jönımdı qaǧazdaryna türtıp alyp, «qalasaŋyz habarlasyŋyz» dep ketken.
Bır künı Aqaŋa baryp, oqudan jolym bolmaǧanyn, Mäskeudegı iä Şyǧystanu institutyna, iä Syrtqy ıster ministrlıgıne ketkım keletının aittym. Aqaŋ taǧy bır amalyn jasap köreiın dedı. «Mäskeu men Leningradqa bır aiǧa ıssaparǧa bar. Sen özıŋe sol jaqtan jetekşı tauyp kele alsaŋ, onda myna qalǧan uaqytty soǧan audaryp jıberemın». Mäskeuge kelıp edım, olar: «Bızde jaŋa jäne jaŋaşa tarih, al, orta ǧasyrlar, arab mädenietı Leningradta, onda būrynnan kele jatqan Şyǧystanu institutynda» dedı. Leningradqa kelıp bıraz instituttarǧa kırdım. Aqyrynda menı olar özı arab tılın bılmese de orta ǧasyrdaǧy türık-moŋǧol tarihynyŋ bılgırı, ırı ǧalym dep Kliaştornyi degen kısıge jıberdı. Keldım. Jaiymdy aittym. «Qanşa uaqytyŋyz bar?» dedı Kliaştornyi. «Jiyrma ekı kün». «Onda bızdıŋ kıtaphanada jiyrma kün jūmys ısteŋız. Sūraǧyŋyz bolsa kelıp özımnen sūrap tūryŋyz. Jiyrma künnen keiın kelesız». Bıttı! Qolymda eşnärse joq, kıtaphanaǧa keldım. Qoljazbalar köp eken. Orta ǧasyrlarǧa bailanysty dünie degenıŋ şyǧyp jatyr, şyǧyp jatyr. Künıge elden būryn kelemın, eldıŋ eŋ soŋy bolyp qaitamyn. Jiyrma kün öttı. Taqyrypty özım taŋdadym. Qoljazbalardyŋ tızımın, jazǧandarymnyŋ bärın alyp, Kliaştornyiǧa keldım. Ol qarap şyqty da «jürıŋız!» dedı. Qaitadan joǧaryǧa, Krachkovsiidıŋ şäkırtterı, bärı de älemge äigılı ǧalymdar otyrǧan arab kabinetıne keldı. Halilov degen maǧan SaGU-de sabaq bergen ūstazymnyŋ balasyna, Anasqa kırdı. Ony Oleg deitın. «Oleg, mojno Vas?» dedı. Men koridorda qalyp qoidym. Bıraq, esık aşyq, bärın estıp tūrmyn. «Myna özderıŋ tanityn jas qazaqstandyq jıgıt osynşa närsenı jazyp äkelıptı. Osy derekterdıŋ bärı bızde bar ma?» Halilov pen qasyndaǧy Bolşakov ekeuı jazǧandarymdy qarap şyǧyp, bar ekenın aitty. Ekeuı de «Bolat qyruar jūmys ısteptı, özımız bolsaq ta būdan artyq bıtıre almaityn şyǧarmyz» dep jatyr. Bıttı! Kliaştornyi kabinetıne qaityp ertıp keldı. «Jarty jylǧa osynda stajirovkaǧa kele alasyz ba?» Jetekşı bolu jaily, basqa jaily älı äŋgıme joq! «Kelemın!». Aqaŋa bar jaidy aityp keldım. «Jaqsy!» dedı ol kısı. Üş aidan soŋ alty aiǧa stajirovkaǧa jıberdı menı. Bes ai ötkende Kliaştornyi şaqyryp alyp, «men sızge jetekşı bolamyn» dedı. Basqa basy artyq bır auyz söz joq. Aspiranturanyŋ qalǧan bır jarym jylyn sonda audardym. Aqaŋ taǧy bır jyl üş ai qosyp berdı. Ekı jyl, on aida dissertasiiamdy bıtırdım.
Bıtırgen kezde men jai ǧana dissertasiia jazǧan joqpyn – men beimälım memleket aştym. Menıŋ dissertasiiamdy talqylaǧan kezde taǧy bır jaǧdai boldy. Aitpaqşy, men universitetten parsy tılı, arab jäne fransuz tılderın üirenıp şyqtym ǧoi. Al, Kliaştornyi maǧan jetekşı bolarynyŋ aldynda qandai şetel tılderın bıletınımdı sūrady. Men: «o-o, men bıraz tılderdı bılemın» dedım. Atap-atap şyqtym. Söitıp edım ol kısı: «Şyn ǧalym bolǧysy keletın adamǧa batystyŋ üş tılın bılu şart. Sız endı aǧylşyn, nemıs tılderın üirenıp alyŋyz. Nege? Öitkenı, köp ǧylymi dünie, äsırese, sızdıŋ taqyrybyŋyzǧa bailanystylary aldymen fransuz tılınde jazylǧan nemese sol tılge audarylǧan. Sosyn nemıs tılınde. Al, qazır köbı aǧylşyn tılınde jazyluda» degen bolatyn. Men aspiranturada jürıp būl ekı tıldı de meŋgerıp aldym.
Sonymen, menıŋ opponentım 4 tomdyq arab halifatynyŋ tarihyn jazǧan Bolşakovtyŋ özı boldy. Halilov, basqa da arab, parsy, türık tarihynyŋ mamandary qatysty. Sözdı bırınşı Halilov aldy. «Men dissertasiiany oqyp şyqqanda öz közıme özım senbedım. Mūnşa köp maǧlūmattardy qorytu mümkın be dep teksere bastadym. 20-paraqqa jetkennen keiın 5 paraqqa bır tekseru jasadym. 50 paraqqa jetkennen soŋ 20 paraqta bır tekserıp otyrdym. Osylaişa, bärın tekserıp şyqsam da bır de bır qate tappadym». Bolşakov ta būl keremet jaŋalyq dedı. «Ataqty Bartoldtyŋ özı köşpelıler turaly «būlar älı mädenietı tömen, qalalary joq, memleketı joq, jazu-syzuy joq» dep jazsa, Kömekov derekterge süiene otyryp, kimekterdıŋ qalalary bar, memleketı bar, jazu-syzuy bar ekenın däleldep şyqty. Jaŋa memleket aşyp otyr. Mūndai jaŋalyqtar kandidattyq dissertasiianyŋ arnasyna syimaidy. Sondyqtan, mūnyŋ kölemın ūlǧaitu kerek te, kelesı jyly osy jūmyspen doktorlyq däreje qorǧau kerek» dedı. Mūny esıtkende otyrǧandar taŋ qaldy. Bärı aqyrynda Bolşakovtyŋ pıkırıne qosyldy. Men özım bolsam jaŋalyq aşqanymdy bılsem de onyŋ mänınıŋ osynşalyqty küştı ekenın ol kezde sezgen joqpyn. Sonymen Kliaştornyi Nüsıpbekovke hat jazdy. Leningradta qorǧau üşın taǧy bır jyldai kütu kerek ekenın, sol bır jyl uaqytty paidalanyp, doktorlyq därejege qorǧauǧa daiyndalu qajettıgın, bärın jazyp şyqty. «İnstitutyŋyz taǧy bır jyl uaqyt bergısı kelmese, onda Almatyda-aq kandidattyq qorǧai beresız ǧoi» dedı.
Dissertasiiamdy köterıp, Kliaştornyidyŋ hatyn alyp Aqaŋa keldım. Kliaştornyi maǧan hatty äuelı 19 jyl Aqaŋnyŋ orynbasary bolyp ıstegen Dahşleger degen keremet bılımdı ǧalymǧa körset degen. Dahşleger de hatty oqyp, jūmysymdy qarap şyǧyp «Jaŋalyǧyŋyz sonşalyqty tosyn, kürdelı, institut bır jyl berse, oilanbai kelesı jyly Leningradta doktorlyq qorǧap şyǧasyz. Bıraq, maǧan körsetkenıŋızdı Nüsıpbekovke aitpaŋyz» dedı. Söittı de konverttı qaitadan jelımdep berdı... Aqaŋ «hatta ne jazylǧanyn bılesıŋ be?» dep sūrady. «Joq». «Kliaştornyi osylai-osylai deptı, osy sözder aityldy ma?» «Aityldy». «Özıŋ qalai qaraisyŋ, qazır qorǧaisyŋ ǧoi?» «Qorǧaiyn».
-Tūra tūryŋyz, Bäke. Sonda sız qorǧaǧanda kandidattyqty qorǧaisyz ǧoi?
-İä.
-Nege «qorǧaiyn» dep tūrsyz. Kliaştornyi bır jyldan soŋ doktorlyq qorǧa dep otyrǧan joq pa?
-Sebebı, Aqaŋ «kandidattyq qorǧa» degenge keltırıp otyr. Men sony sezdım ǧoi. Äitpese, mūndai jaǧdai tarihta bolmaityn jaǧdai.
-Ana ekı evrei «doktorlyq qorǧa, daiyn jūmys» deidı. Qazaq direktor «kandidattyq qorǧa» deidı...
-İä, solai boldy... «Jaqsy» dedı Aqaŋ, «sen älı jassyŋ, kandidattyǧyŋdy äzır qorǧai ber, doktorlyqty da qorǧaisyŋ sen. Sozba, özımızde üş aida qorǧaityn bol. Basqa jūmystardy keiın ysyramyz». Bıttı! Aqaŋ aitqandai üş aidyŋ ışınde qorǧadym da şyqtym. Älekeŋ, Älkei Marǧūlan basty opponent boldy. Ol kısınıŋ özı taŋ qaldy.
-Kliaştornyi ne dedı?
- Ol ne desın, «bärın institut basşysy şeşedı» dedı de qoidy. Bıraq, maǧan on jyldan keiın «sol kezde strategiialyq qate jıberıp alyppyn» dedı. «Senıŋ memleket aşqan jaŋalyǧyŋdy kandidattyqqa qostyrmauym kerek edı. Kandidattyq deŋgeidegısın ǧana alyp, memleket turaly maŋyzdy, sensasiialyq jaŋalyqtaryn keiınge qaldyryp, ekı-üş jyldan soŋ doktorlyq qorǧatuym kerek edı. Sol menıŋ oiyma kelmeptı».
«... Saǧan qiianat jasaǧan bır jaǧdaiym bar»
-Ary qarai aspiranturada, Kliaştornyida oqyǧan joqsyz?
-Joq. Tek jyl saiyn ıssaparǧa baryp, qoljazbalarmen jūmys ıstep tūrdym.
-Doktorlyq jaily institut basşylary ne dedı?
-Basşylar eşnärse degen joq. Doktorlyǧyŋa özıŋ taqyryp tauyp, jospar qūryp, jūmys ıstei ber dedı de qoidy. Men özımşe arab derekterıne bailanysty qypşaq tarihymen ainalysu kerek dep şeştım. Kimek tarihyna bailanysty arab, parsy, türık tılderınde jazylǧan 70 derektı paidalansam, qypşaq tarihyna bailanysty 150 derektı paidalandym.
-Ärine, qypşaq pen kimek memleketterın salystyruǧa kelmeidı ǧoi! Taqyrybyŋyz qandai boldy?
-«Qypşaq, qūman, kimek tarihyna bailanysty. IH-HV ǧasyrlardaǧy arab derekterı». Men bıraq dissertasiia jazǧan joqpyn. Kandidattyǧymdy 1970 jyly qorǧadym, al 1972 jyly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ «Habarşysy» jurnalyna Tūrsyn Sūltanovpen bırıgıp «İtogi i nasuşnye problemy srednevekovoi istorii Kazahstana» degen problemalyq maqala jazdym. Men IH-HIV ǧasyrlardy, Sūltanov HIV-HVII ǧasyrlardy qamtydy. Maqala şyqqannan keiın Aqaŋ menı şaqyryp alyp: «Sen jaqsy-jaqsy mäseleler köterıp otyrsyŋ, mümkındık tusa osyny tolyq zertteu qolyŋnan kele me?» dedı. «Keledı» dedım. Sodan maǧan ol kısı 1973 jyly qaraşa aiynda «Qazaqstannyŋ köne jäne orta ǧasyrlardaǧy tarihy» degen bölım aşyp berdı. Jäne tura sol kezde Qazaq KSR-nıŋ 5 tomdyq tarihyn jazu qolǧa alynyp jatqan bolatyn, sonyŋ 2 tomyna men jauapty boldym. Doktorlyqty jazu jaiyna qaldy. Jylyna bır ret Mäskeu men Leningradqa qyryq künge ıssaparǧa barǧan uaqytymda ǧana qolym tiedı, qalǧan uaqyttyŋ bärın myna köptomdyq kıtap alyp qoidy. Ekınşı tom 1977-79 jyldary şyqty. 1983 jyly Älekeŋ, Älkei Marǧūlan maǧan batasyn berdı. «Şoqan Uälihanovtyŋ 5 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn» aiaqtap şyq» dedı. Könbesıme qoimady. Ol kezde de men doktor emespın. 1985 jyly Şoqannyŋ 150-jyldyq mereitoiy ötuı kerek.
-Älekeŋ özı onyŋ bärın daiyndap bergen joq pa edı?
- I-tomyn daiyndap bergen. Dünienıŋ materialyn jinaǧan ǧoi. Bıraq, közı körmei qaldy ol kısınıŋ. Şoqannyŋ bes tomdyǧyn şyǧaryp bıtkenşe 1987 jyl bolyp qaldy. Men doktorlyq qoljazbamdy 1985 jyly bergen edım. Bıraq, keibır joldastar «būl taqyrypqa bızdıŋ qoǧamda qyzyǧuşylyq joq» degen jeleumen onyŋ jolyn bögep tastady. Tarih institutynyŋ direktory, keibır akademikter qarsy. Sodan 1994-jyldyŋ basynda taǧy da ıssaparǧa barǧanymda menıŋ jaǧdaiymdy estıp jatqan Kliaştornyi: «Sızdıŋ eŋbegıŋızdı Qazaqstannan görı şetelderde jaqsy bıledı, baǧalaidy. Ataǧyŋyz şyqty. Endı sız bızge kelıp doktorlyǧyŋyzdy ǧylymi baiandama retınde qorǧaŋyz» dedı. Būǧan deiın tek Esık qorǧanyn qazǧan ataqty Kemel Aqyşev aǧamyz ǧana osy jolmen doktorlyq qorǧaǧan. «Qorǧauǧa uaqytym joq» dep jürgen ol kısıge mäskeulıkter: «Sız qorǧamasaŋyz bolmaidy, ekı baspa tabaq baiandama jazsaŋyz jetedı» degen bolatyn. Maǧan da qaŋtar aiynda osyny aitty, mai aiynda Leningradtaǧy Şyǧystanu institutynda baiandama jasap, doktor ataǧyn alyp qaittym!
1994 jyly qorǧadym, al, 1995 jyly Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşelıgıne sailau bastaldy. Men de qūjattarymdy tapsyrdym. Qanşama pälen jyldyq doktorlar ötpei, jalǧyz men öttım. Bärı aŋ-taŋ. «Oibai, Bolat byltyr ǧana qorǧady ǧoi!» deidı. Men aitamyn: «Mäsele qorǧauda emes, mäsele qandai jūmys bıtırgenıŋde!».
–Bäke, men älı öz-özıme kele almai otyrmyn. Nege Aqaŋ sızge bırden doktorlyq qorǧattyrmady? Qorǧasaŋyz ol kısınıŋ özı de abyroi emes pe edı?
-İä, keiın Aqaŋ özı ökındı. Qaitys bolarynan bır jyl būryn, 1983-jyly ǧoi deimın, köşede jolyǧyp qalyp:
- Bolat, saǧan qiianat jasaǧan bır jaǧdaiym bar... – dedı. Al, negızı ondai jaǧdai bır emes, ekı ret bolyp edı. Ekınşı jaǧdai mynau. 1982 jyly 5 tomdyq Qazaq KSRO tarihy şyqty da, sol jyly memlekettık syilyqqa ūsynyldy. 1-tomnan Kemel, 2-tomnan men, 3-tomnan Keŋes, Nüsıpbekov, Dahşleger, östıp kete beredı. Būl tızımge Älkei Marǧūlan kırmei qalady. Älekeŋ özınıŋ sol jyly şyqqan «Beǧazy-Dändıbai mädenietı» degen kıtabyn ūsyndy. Tarazynyŋ bır basynda 5 tomdyq, bır basynda Älekeŋ! Älekeŋnıŋ orny bölek adam ǧoi! Sodan tızımdegı bıreudıŋ ornyna Älekeŋdı kırgızu kerek degen ideia tuady. Kemeldı alyp tastauǧa bolmaidy, Keŋestı bolmaidy, bärın bolmaidy, jalǧyz bolatyny Bolat bolyp şyǧdy. Eŋ jasy da, eŋ ataǧy naşary da. Doktor da emes. Men būl kezde ıssaparda edım, Aqaŋ telefon şalady. Jūmysymdy täptıştep sūrap jatyr. Men aŋ-taŋmyn. Bır kezde baryp ıstıŋ mänısıne köştı. Bärın aita kelıp, «osyndai pıkır bar, özıŋ qalai qaraisyŋ?» dedı. Taǧy da «özıŋ qalai qaraisyŋ?» ...Men aittym: «Aqa, eşteŋe oilamaŋyz, menıŋ ornyma Älekeŋdı kırgıze berıŋız. Qyruar eŋbegı bar Älekeŋ tūrǧanda, maǧan jol qaida» dedım. Syilyq solai maǧan emes, Älekeŋe būiyrǧan edı... Men Aqaŋnyŋ ekı jaǧdaidyŋ qaisysyn meŋzep tūrǧanyn tüsınbedım.
- Aqa, olai oilamaŋyz, onda tūrǧan eşnärse joq, bärı de dūrys. Maǧan «osy taǧdyryŋdy qaitalaisyŋ ba?» dese men ony eş ökınbei taǧy qaitalar edım, - dedım. Ol kısı maǧan tesıle bır qarady da ündemedı, jönıne jüre berdı.
-Älekeŋ 5 tomdyqty jazuǧa atsalysyp pa edı?
- İä, 1-şı jäne 2-tomdarynda taraular jazǧan bolatyn.
- Nege ol kısıge sol şaqqa deiın memlekettık syilyq berılmegen?
- Mıne, osyǧan men de taŋǧalamyn! Ol kısınıŋ basqany aitpaǧanda, Şoqannyŋ 5 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn daiyndaǧany üşın ǧana bır emes, ekı syilyq berse jarasady. Tıptı Lenindık syilyq berse de artyq etpes edı! Ne degen qyruar eŋbek!
-Sızdıŋ qolyŋyzda bolsa, syilyqty 5 tomdyq avtorlaryna bergızer me edıŋız, joq älde Älekeŋnıŋ eŋbegıne me?
-Ärine, 5 tomdyqtyŋ avtorlaryna.
-Nege, Älekeŋ sol eŋbegımen älemdı moiyndatpady ma?
- Dūrys, moiyndatty. Bıraq, ol tarihtyŋ bır bölşegı ǧana. Älekeŋnıŋ eŋbegı 1-tomda aityldy jäne sol 5 tomdyq qaitadan şyǧyp jatyr. Alǧaşqy 3 tomy şyǧyp ta qoidy, eşqandai özgerıssız derlık qaita basyldy.
-Bäke, qimaqtar qaida kettı? Qimaǧymyz qai jer qazırgı Qazaqstanda?
- «Qimaq» emes, kimek. Arabtarda «e» ärpı joq. Sol e-nı keltıru üşın «kimak» dep jazady. Dūrysy – kimek. Kimegımız myna Ertısten, Zaisannan bastalady. Sodan Pavlodarǧa deiın.IH ǧasyrdyŋ aiaǧynan bastap, H ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın, bır ǧasyrdan astam uaqyt ömır sürdı.
-Kımder kırdı onyŋ qūramyna?
- Kimek patşalyǧy IH ǧasyrdyŋ özınde Ertısten, Altaidan bastap soltüstıkke, batysqa qarai bırte-bırte qanat jaiady. Memlekettıŋ ortalyǧy sol Pavlodar maŋynda bolsa kerek. Pavlodardyŋ özı boluy da mümkın. Astananyŋ aty – Kimekiia bolǧan. Memleket qūramyna 3 taipalyq bırlestık kıredı: Torǧaidan Syrǧa deiın jailaǧan qypşaqtar, Mūǧadjarda astanasy bolǧan qūmandar jäne kimekter. Qypşaqtar batysqa qarai jyljyǧanda olarmen bırge qūmandar da, kimekter de jyljyp, Edılge jetken.
- Mūǧadjardan ary batysqa qaraǧan aimaq qypşaqtar jyljyp alǧanǧa deiın kımnıŋ jerı edı?
- IH ǧasyrda Kimek memleketı qūrylǧanǧa deiın ol aimaqta oǧyzdar, pechenegter, başqūrttar boldy. Ortalyq Qazaqstanda qypşaq, türgeş, äbdeş, kimekter boldy. Kimekterdıŋ özderınıŋ taipalyq bırlestıgıne jetı taipa kırdı. Ol kezde Syrdyŋ boiynda oǧyzdar, jetısude qarlūqtar tūrdy. Syrǧa jyljyǧan qypşaqtardan yǧysqan oǧyzdar ekı baǧytta – oŋtüstıkke, bügıngı Türkmeniia men Qorasanǧa, batysqa, qazırgı Türkiia men Äzırbaijan jerıne, orystyŋ küngei dalasyna qarai jyljydy. Moŋǧolǧa deiın būl dalada kerei, qoŋyrat, naiman atalmaidy. Mahmūd Qaşqarida «arǧu» degen söz bar, mümkın sol bügıngı arǧyndar bolar dep jobalaimyn.
...Monǧoldar kelmegende bız bärımız qypşaq bolar edık
-Bäke, tarihşy retınde türık sözınıŋ şyǧu tarihyn aityp bere alasyz ba?
- Orhon-Enisei boiynda türık qaǧanaty qūryldy. Qazırgı moŋǧol jerınde H ǧasyrǧa deiın türık tektes taipalar ömır sürıp keldı. Solar bırte-bırte batysqa jyljyǧan kezde ornyna şyǧystan moŋǧoldar keldı. Halyqtardyŋ migrasiiasy ünemı tek şyǧystan batysqa qarai jürıp otyrdy, batystan şyǧysqa qarai bolǧan emes.
- Menıŋ paiymdauymda, qaŋly, üisın – saq taipalary. Ǧūn men türık te sondai. Tek olarǧa tarihqa üisın men qaŋlydan säl keiınırek şyqty. Nege bız türık tektes elder atalyp kettık?
- Saiasi küş qai taipada bolsa, sonyŋ aty atalady. Türkı etnogenezı Altaidan şyqty. Sonda qalyptasty. Türıkter - ǧūndardyŋ bır bölıgı. Olai deitınım, qytai tarihşylary türıkterdı ǧūndarmen bailanystyrady.
- «Deştı-Qypşaq» naqty memlekettık atributtary bar el boldy ma jäne ol qanşa jyl ömır sürdı?
- İä, bırazǧa deiın «qypşaqtarda memleket bolmaǧan, handary bar saiasi bırlestık qana bolǧan» degen pıkır tarihnamada oryn alyp keldı. Qazır būl pıkır aitylmaidy. Tılge tiek – kimek memleketı tūr ǧoi. Men osy memlekettı aştym. Kimek qaǧanatynyŋ memlekettık jüiesın, onyŋ jerın, äleumettık jaǧdaiyn, barlyǧyn körsettım. Osyny bärı moiyndady. Men bärı moiyndaǧannan keiın «qypşaqtar – kimek memleketınıŋ mūragerı!» dedım. Onyŋ üstıne öz erekşelıkterın qosqan memleket. Mūrager bolǧandyqtan ol būrynǧy memlekettıŋ jalǧasy. Dästürı – türık dästürı.
- Tarauynyŋ sebebı nede?
- Sebebı, kimek qaǧanatynyŋ qūramyndaǧy qypşaqtar küşeiıp şyqty. Kimek qaǧandaryn joiyp, solardyŋ ornyn özderı basty. Būl – HI ǧasyrdyŋ basy. Kimekter endı qypşaqtarǧa baǧyndy. Būrynǧy memlekettı qypşaqtar odan ärmen küşeitıp, oǧyzdardyŋ ornyn tartyp aldy. Horezm şahtyŋ ielıgıne deiın jettı. Osy uaqytta «Deştı-Qypşaq» degen, parsydan audarǧanda «Qypşaq dalasy» degen ūǧym paida boldy. Derekterde būl söz 1030-jyldan bastap kezdese bastaidy. HI ǧasyrdyŋ ortasynan aua qypşaqtar Edıl özenınıŋ arjaǧyna jyljidy. Jiyrma jyldyŋ ışınde olar Qara teŋızge de jetedı. Taǧy on jylda Dunaiǧa, Majarstanǧa jetedı. Mıne, 1070 jyldan bastap 1219 jyly moŋǧoldar kelgenge deiın, Altai men Dunai arasyndaǧy osy ūly dalany saiasi küş – qypşaqtar ūstap tūrdy. Derekterde «eŋ küştı memleket – qypşaqtar memleketı» degen söz talai ret kezdesedı. Būl eldıŋ ekı astanasy boldy: Syr boiyndaǧy Syǧanaq pen Jaiyq boiyndaǧy Saraişyq.
-Derekter būl eldıŋ halqynyŋ sanyn aita ma?
- Joq. Bıraq, türkı tıldes halyqtardyŋ ışındegı eŋ köbı – qypşaqtar dep jazady.
-Arab saiahatşysy äl-İdrisidıŋ kartasy qai uaqytta jäne qanşalyqty däl jasalǧan? Ol qandai patşalyqtardy körsetken?
- Karta HII ǧasyrda jasalǧan jäne körsetken patşalyqtary HI ǧasyrǧa deiıngı memleketter. Sebebı özı bızdıŋ ölkege kelmegen äl-İdrisi «menıŋ negızgı derek közım» dep Janaq ibn-qahan äl-Kimekidıŋ, iaǧni, kimek qaǧanynyŋ ūly Janaq degen azamattyŋ jazǧan kıtaptaryn körsetedı. Ol kıtap bızge jetpegen. Mümkın, bır jerde jatqan da şyǧar, tabylyp ta qaluy äjep emes. Aşylmai talai dünie jatyr ǧoi älı...
- Kimekterdıŋ, qypşaqtardan tıkelei bızge qandai da bır ädebi bolsyn, basqalai bolsyn mūralar jettı me?
- Ärine. Kimekterdıŋ jazuy köne türık jazuy ǧoi. Arabtarda H ǧasyrda Abu-Dulub degen saiahatşy bolǧan. Qazaqstannyŋ jerın batystan şyǧysqa qarai kesıp ötken. Sol aitady: «kimekterdıŋ jazuy bar, qamystan qalam jasaidy» deidı. Kimekter ötken jerden talai köne türık jazuy tabyldy ǧoi. Kliaştornyi sol jazulardyŋ ekeuın oqydy. Altai Amanjolov ta oqydy. Qazaq dalasynyŋ şyǧysy men batysynan, oŋtüstıgınen tabylyp jatqan jazulardyŋ bärı - bır jazu. «Şaruaşylyǧynyŋ negızı – mal. Jylqy men qoiǧa ülken köŋıl böledı. Tüie soltüstık jaqta körınbeidı» dep jazǧan saiahatşy.
Menıŋ mūraǧa qadalyp otyrǧanym, Nūrbolat Masanov «köşpendılerden eşqandai mädeni mūra qalǧan joq, qaluy da mümkın emes» dep jazady ǧoi!
Köşpendıler ömır boiy tek köşıp jürdı degennıŋ özı qate tüsınık. Būl sonau ari, tūr, dai, massagetter zamanynda boluy mümkın. Saqtardyŋ özınde qalalar bolǧan. Qysta köşpei qystaidy ǧoi! Tauly aimaqtarda jazda da alysqa ketpeidı, özen-köldıŋ ainalasyna jailauǧa şyǧady. Jartylai köşpelı degen dūrys. Egınmen ainalysqan jataqtar bolǧan. Kimekter kürış ekken! Tasqa jazylǧan kimek jazulary jettı. Mıne, mädeni mūra! «Kimekterdıŋ 16 qalasy bar» deidı. Talasta aǧaşqa jazylǧan jazu saqtalǧan ǧoi. Süiekterge jazady.
-Moŋǧol däuırınen keiıngı qypşaqtardan bızge ne jettı?
- Moŋǧoldar keldı. Şyŋǧyshan «moŋǧol jerınde bız tatarlardan qauıptenuımız kerek» degen. Oǧan qūqūqi memleket qūru üşın tatarlardy joiu kerek boldy. Nege? Tatarlar moŋǧoldardyŋ arasyndaǧy eŋ qūrmettı, eŋ auqatty, eŋ däulettı taipa edı. Tatar bar jerde tör – tatardıkı. Memlekettıŋ basşylyǧyna tatarlar sailanatyn bolǧan. Sondyqtan Şyŋǧyshan tatarlardy joidy. Talasatyn äulet qalmady moŋǧoldarmen. Ūly dalada saltanat qūru üşın moŋǧoldarǧa endı qypşaqtardy joiu kerek boldy. Qypşaqtardyŋ patşalary «elbörı» degen taipadan şyǧyp otyrǧan. Eŋ auqatty, eŋ äulettı taipa. Osyny Şyŋǧyshan tügel şapqan. Tırılerı tarydai bolyp älemnıŋ şartarabyna şaşylyp ketken. Deptı-Qypşaqta elbörıden eşkım qalmaǧan. Taǧy bır jaǧdai. Ol kezde taǧy bır zaŋdylyq bolǧan – qūdalar bır-bırımen soǧyspaǧan. Qypşaqtarda elbörıden keiıngı äleumettık satyda toqsobalar, iaǧni, «toǧyz obalar» tūrǧan. Olardan tömen ietıobalar, iaǧni jetı taipalyqtar tūrǧan. Olardan tömen – dörtoba nemese bırjoǧly. Är taipanyŋ özınıŋ orny bolǧan. Toqsobalar bırneşe ǧasyr boiy tatarlarmen, moŋǧoldarmen qūdandalyqta bolǧan. Elbörıde ondai dästür joq, tek toqsobada ǧana! Sondyqtan moŋǧoldar kelgen kezde toqsobalar moŋǧoldarmen soǧyspaǧan. Soǧysu tūrmaq, özınıŋ äskerımen moŋǧoldardyŋ sapyna tūra qalǧan. Onyŋ aldynda bır jarym ǧasyr boiy jarty älemdı bileuge ūmtylǧan Horezm patşalyǧymen soǧysyp şarşady qypşaqtar. Būǧan toqsobanyŋ myna ısın qosyŋyz...
Östıp, älsıregen qypşaqtar jeŋılıp tyndy. Joşy ūlysy paida boldy. Moŋǧoldar jaulap alǧan HIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastap-aq bır jaǧynan moŋǧoldardyŋ dästürı, mädenietı, ekınşı jaǧynan jergılıktı qypşaq dästürı, mädenietı, osy ekeuınıŋ arasynda küres bastaldy. 1270 jyldardyŋ o jaq, bū jaǧynda qypşaq mädenietı moŋǧol mädenietın jeŋe bastady. Keibır derekterde «moŋǧoldar qypşaqtardan aumaidy eken!» degen söz kezdesedı. Altyn Orda – qypşaqtardyŋ memleketı, tek saiasi bilıkte moŋǧoldar otyrdy. Osyny bıluımız kerek! Demek, būrynǧy mädeniet pen dästür jalǧasyn taba berdı. Moŋǧoldar qypşaqtarǧa sıŋısıp kettı. Osyny arab, orys, basqa da syrt elderde dūrys baiqai, baǧalai bıldı. Derekter moŋǧol bilep otyrǧan zamanda «Deştı-Qypşaq» dep jazady. Armian patşasy bolsa sol HIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda «qūman patşalyǧy» deidı.
Taǧy bır aitaiyn degenım, nege bızder älı künge deiın Şyŋǧyshan ūrpaqtary deimız? Joǧary damyǧan qypşaq mädenietı jeŋıp otyrsa da?
-Elbörınıŋ dästürı demekşısız ǧoi?
-Mıne, mıne! Elbörıler qyrylǧannan keiın memlekettı saiasi bileitın äulet qalmady. Elbörınıŋ ornyna Şyŋǧyshan ūrpaǧy keldı de tūra qaldy! Qalǧanynyŋ bärı qypşaq, bärı būrynǧyşa.
-Qypşaq dästürı osynşa myqty bolyp tūrsa da qazaq handyǧy qūrylǧan kezde onyŋ «qypşaq» demei, «qazaq» handyǧy bolyp ataluy qalai?
-Qypşaq ūiytqy bolǧanymen jaŋa halyq paida boldy ǧoi. «Qazaq» degen sözdıŋ özı qypşaq arasynan şyqqan. Singarmonizm zaŋyna baǧynatyn qypşaq tılınen paida bolǧan. Qazaq. Oǧyzdardan şyqsa «qa-zaq» bolar edı, qarlūqtardan şyqsa «qo-zaq» bolar edı. Būl sözdıŋ maǧynasy äleumettık. Eger aǧaiyndylardyŋ bıreuı basqalaryna ökpelep, öz künın özı köruge ketse, ol qazaq bolyp ketedı. Iаǧni, elden şettep, bostan, erkın ömır süruge ketkennıŋ bärı – qazaqtar. Būl söz bırınşı ret taǧy da sol HIII ǧasyrda Mysyrda jazylǧan qypşaq-arab sözdıgınde kezdesedı. Arabşa maǧynasy – qaraqşy, öz künın özı körıp jürgen bostan adam.
- Är närsenıŋ bır negızı bolady ǧoi, Bäke. «Qazaq» sözı «qas saq» degen, sol qas saqtar, iaǧni, naǧyz saqtar siiaqty bostan, azat, erkın elmız degen negızge süiene şyǧuy mümkın be?
- Ärine, mümkın. Bıraq, däl solai dep kesıp aitu jäne qiyn. Būl bır joramal, boljam retınde qarastyryluy tiıs. Erkın adam retınde «qas+saq» degen jobaǧa da keledı. Degenmen, äleumettık jaǧdai retınde qazaq tek qypşaqtarda ǧana emes, hazarlarda da bolǧan. Oǧyzdarda da bolǧan. Ondai derekter saqtalǧan.
-Mūrad Äjı bauyrymyz ataqty «Qypşaqtar» degen kıtabynda «qypşaq tılı orta ǧasyrlarǧa deiın Europanyŋ halyqaralyq tılı bolyp keldı» dep jazady. Äsıreleuı basym desek te, osy söz şyndyqqa qanşalyqty janasady?
-Būlai deu, ärine, artyǧyraq. Bıaq, qypşaq tılı HI-HII ǧasyrlarda ädebi kaine, iaǧni köpşılıkke ortaq, halyqaralyq tılge ainaldy. Sebebı, ūly daladaǧy keruen joldarynyŋ bärı solardyŋ qolynda boldy. Solarǧa arnalyp «Kodeks kumanikus» jazyldy. «Qūmandar kodeksı».
- Qyrym handyǧynyŋ negızın qalaǧan qypşaqtar ǧoi?
-Qypşaqtar. Eger moŋǧoldar kelmegende, bız bügın bärımız qypşaq bolar edık. Moŋǧol şapqynşylyǧynyŋ orasan zardaby qalalardy qiratuy emes. Eŋ basty zardaby – pısıp otyrǧan qypşaq halqyn joiuy! Keremet memleket jäne bırtūtas qypşaq halqy pyşaqqa ılındı.
-Sol qalyŋ qypşaqtyŋ qazırgı qazaq halqynyŋ qūramyndaǧy ülesı az ǧana. Basqa taipalarmen salystyruǧa kelmeidı.
-Ärine, qypşaqtar älemge tarydai şaşylyp kettı dep otyrmyz ǧoi. Az boluynyŋ men basty sebebın qazaq-özbek bolyp ekıge bölıngende özbek halqynyŋ negızgı bölıgın qypşaqtardyŋ qūrauynan dep bılemın. Jäne sol kezde özbektıŋ Şaibani, Abdolla sekıldı handary qazaqqa qarsy raqymsyz soǧysty köp jürgızdı ǧoi. Jauynger qypşaqtar sol kezde köp qyrylyp kettı-au.
HIV ǧasyrdyŋ bırınşı jartysyna deiın dalanyŋ balama sözı qypşaq bolsa, ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda özbek sözı qypşaqty almastyrdy. Äitpese, otyrǧan jūrt ornynda otyr. Köşıp jürgen taipalar köşıp jür. Eşqandai özgerıs joq. İä saltynda, iä şaruaşylyǧynda, iä dästürınde. Tek qypşaq özbekke ainaldy, özbek qazaqqa ainaldy. Boldy, bıttı! Äitpese, bız äuelde qypşaq boluymyz kerek edı, sosyn özbek boluymyz kerek edı, aqyrynda bız qazaq bolyp şyqtyq. Mıne, jaǧdai osy!
-Tūtas ūlt atyn alǧan Özbek han qypşaq dalasynyŋ hany edı deisız ǧoi?
-İä, iä. Özbek han memleketınıŋ qūramyndaǧy köşpelı qypşaqtar Mäurennahrdy jaulap alyp, sol elge sıŋısıp kettı. Ol el özbek elı atandy, al ūly dalada qalǧan bızder qazaq atandyq...
Sūhbattasqan Ömırzaq AQJIGIT.«EVRAZİIа-KZ»
