Aqyn atyndaǧy qor basşysy abaitanudaǧy mäselelerdı aiqyndauda Abai ortalyǧyn qūru kerek dep esepteidı. Ol bır kezde belsendı jūmys atqarǧan qordyŋ jūmysy nege bäseŋdegenın de tüsındırdı.
1993 jyly qūrylǧan Abai atyndaǧy mädeniet pen önerdı qoldau halyqaralyq qory köptegen ırgelı ısterdıŋ bastamaşysy boldy. Alaida soŋǧy jyldary qor qyzmetınıŋ bäseŋdeuıne ne sebep? Abai mūrasyn nasihattau ısı qalai jalǧasyp jatyr? Osy jäne özge de sūraqtarǧa jauap alu üşın bız Halyqaralyq «Abai» qorynyŋ töraǧasy Jūmabek Aşuūlymen sūhbattastyq.
– Jūmabek Aşuūly, eŋ aldymen Halyqaralyq “Abai” qorynyŋ qūrylu tarihyna qysqaşa toqtalyp ötseŋız. Qor turaly bırı bılse, bırı bıle bermeidı.
– 1995 jyly ūly aqyn, oişyl Abai Qūnanbaiūlynyŋ 150 jyldyq mereitoiy IýNESKO kölemınde atalyp ötetın bolǧandyqtan, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ bastamasymen 1993 jyly Halyqaralyq Abai qory qūrylǧan edı. Qordyŋ basty maqsaty – Abai şyǧarmalaryn tek Qazaqstanda ǧana emes, şet elderde de nasihattau, şyǧarmalaryn türlı tılderge audaryp, älemge tanytu boldy.
– Qor osy jyldar ışınde qandai naqty jūmystar atqardy?
– Qor öz maqsatyna sai bırqatar maŋyzdy jūmystar atqardy. Sol jyldardan bastap Qazaqstanda Abai oqularyn ötkızu dästürge ainaldy. Sonymen qatar, Abaidyŋ şyǧarmalary şet tılderge audaryla bastady. Atap aitqanda, belgılı qazaq audarmaşy-ǧalymy, marqūm Ǧalymjan Mūqanov pen fransuz aqyny Kristian Visanti ekeuı bırıgıp Abaidyŋ taŋdamaly öleŋderın qazaqşa-fransuz tılınde audaryp şyǧardy. Oǧan deiın Ǧalymjan Mūqanov Abaidyŋ qara sözderın fransuz tılıne jeke özı audarǧan edı.
Abai şyǧarmalaryn nasihattauda būl jūmystar erekşe maŋyzǧa ie boldy. Äsırese jas ūrpaq tärbiesıne basa nazar audarylyp, mektepter men joǧary oqu oryndarynda abaitanuşylardyŋ qatysuymen kezdesuler, därıster men arnaiy sabaqtar ūiymdastyryldy.
– Halyqaralyq deŋgeidegı bailanystar turaly ne aitar edıŋız? Qor şeteldermen qalai jūmys ıstedı?
– Halyqaralyq «Abai» qory şeteldık elşılermen de tyǧyz qarym-qatynas ornatty. Mysaly, Livan elınıŋ Qazaqstandaǧy elşısı Asef Naser myrzanyŋ qoldauymen adamzattyŋ ekınşı ūstazy atanǧan Äl-Farabidıŋ tolyq şyǧarmalar jinaǧy Qazaqstanǧa jetkızıldı. Qor prezidentı, jazuşy Tölen Äbılbekov būl oqiǧany Livan men Qazaqstan halqy arasyndaǧy "altyn köpır" dep baǧalady.
1990 jyldardan bastalǧan būl qoǧamdyq jūmys jyl saiyn jalǧasyn tapty. Abaidyŋ tuǧan künı – 10 tamyzda aqyn-jazuşylar, abaitanuşy ǧalymdar qatysatyn merekelık şaralar dästürge ainaldy. Būl jiyndarda Abai şyǧarmalary keŋınen nasihattalyp, halyqtyŋ ruhani ömırıne serpın berıp otyrdy.
– Qazır qordyŋ jūmysy qalai jürıp jatyr? Qandai qiyndyqtar bar?
– Ökınışke qarai, 2019 jyldan berı qor jūmysy bäseŋdep qaldy. Sebebı – tūraqty ǧimarattyŋ bolmauy, qarjylyq qiyndyqtar. Qazırgı taŋda tek Abai oqularyn ötkızu baǧytyndaǧy jūmystar ǧana jalǧasyp otyr.
Abaidyŋ 150 jyldyǧynan bastalǧan ülken serpılıs onyŋ şyǧarmalaryna degen älemdık qyzyǧuşylyqtyŋ artuyna sebep boldy. Qazaqstandyq delegasiialar şet elderde ötkızgen kezdesulerde Abai şyǧarmalaryn nasihattau arqyly elımızdıŋ mädenietın tanytyp jür. Japoniia, Fransiia, Qytai, Moŋǧoliia elderınen kelgen zertteuşıler Abai eŋbekterıne
Bügınde Abai şyǧarmalary älemnıŋ negızgı tılderıne audarylyp, älemdık ädebi keŋıstıkte öz ornyn ala bastady deuge tolyq negız bar.
– Abaidyŋ şyǧarmalaryn jastarǧa jetkızudıŋ joly qandai bolu kerek dep esepteisız?
– Abai şyǧarmalaryn, äsırese onyŋ filosofiialyq eŋbekterın jastarǧa tereŋ tüsınıp, sanasyna sıŋıre otyryp jetkızu – bügıngı künnıŋ basty ruhani mındetterınıŋ bırı. Abaidy qanşa oqysaŋ da, qaita-qaita oqyǧyŋ kele beredı. Är oqyǧan saiyn onyŋ jaŋa bır qyryn aşyp, tereŋıne boilai tüsesıŋ. Sondyqtan da Abai – eşqaşan eskırmeitın, är ūrpaqqa jaŋaşa oi tastaityn dara tūlǧa.
Abai mūrasyn halyqqa keŋınen tanytuda abaitanuşy ǧalymdardyŋ eŋbegı orasan zor. Olardyŋ ışınde akademik Qaiym Mūhamedhanov, Mekemtas Myrzahmetūly, Zäki Ahmetov siiaqty ǧalymdar Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mänın aşyp, halyqqa jetkızu jolynda ülken jūmys atqardy. Būl abaitanu ǧylymynyŋ negızın qalap, Abaidy dūrys tüsınuge jol aşqan maŋyzdy ǧylymi eŋbekter boldy.
Abai mūrasyn tanytu – būl tek ǧylymi zertteu aiasynda ǧana şektelıp qalmai, qoǧammen, jastarmen, oqu oryndarymen tıkelei bailanys arqyly jürgızıletın jan-jaqty nasihat jūmysy. Būl baǧyttaǧy jūmys qazırgı taŋda belgılı bır deŋgeide jüzege asyp keledı. Mysaly, men özım Astana qalasyndaǧy 5-6 mektepte Abai şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan kezdesuler ötkızıp, oquşylarmen erkın pıkır almasuǧa mümkındık jasadym. Mūndai ıs-şaralar jastardy Abai älemıne tartuda ülken röl atqarady dep esepteimın.
– Aldaǧy josparlaryŋyz qandai?
– Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy men Halyqaralyq «Abai» qorynyŋ qyzmetı özara tyǧyz bailanysty. Qordyŋ negızgı mındetı – Abai şyǧarmalaryn nasihattau, onyŋ ruhani mūrasyn halyqqa, äsırese jastarǧa keŋınen tanystyru. Osy baǧytta qordyŋ alǧa qoiǧan maqsattary köp boldy. Sonyŋ bırı – Abaidyŋ mädeni-aǧartu ortalyǧyn aşu edı. Alaida, bız būl bastamany jüzege asyru üşın qanşa jerge hat jazsaq ta, ökınışke qarai, qoldau tappadyq. Qarjylyq qiyndyqtar men ǧimarat mäselesı būl jobanyŋ jüzege asuyna mümkındık bermei otyr.
Abai ortalyǧyn aşu – keşıktırılmeuı tiıs mındet. Eger Abaidyŋ mädeni-aǧartu ortalyǧy aşylatyn bolsa, būl abaitanudy jüielı türde jürgızetın, şyǧarmalardy şetelge nasihattaityn jäne bır ortalyqtan basqarylatyn ülken mekeme bolar edı. Ökınışke qarai, būl arman äzırge oryndalmai tūr. Degenmen, Abai şyǧarmalaryn tanytu ısı toqtaǧan emes, oǧan köptegen aqyn-jazuşylar men ǧalymdar atsalysyp keledı.
Abaidy tanu, onyŋ şyǧarmalaryn nasihattau – eşqaşan toqtamaityn, ūlt ruhaniiatynyŋ negızgı arqauy bolyp qala beretın ūly mındet. Abaidyŋ şyǧarmalarynda aitylatyn oilar, ideialar – adam balasynyŋ ruhani, moraldyq qalyptasuyna baǧyt beretın ömırlık ūstanymdar. Keŋes Odaǧy kezınde «kommunizm qūrylysşylarynyŋ moraldyq kodeksı» degen ūǧym bolsa, menıŋşe, Abaidyŋ mūrasy – ūltqa, ūlysqa qaramai, jalpy adam balasyn adamgerşılık jolyna bastauşy naǧyz moraldyq kodeks dep tanimyn.
– Uaqytyŋyzdy bölıp, sūhbat bergenıŋızge rahmet!
– Raqmet. Abaidy tanyǧan ūlt özınıŋ bolaşaǧyn tanidy.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
