– Berık Äbdıǧaliūly, kezınde oblystardy oŋtailandyryp, bırıktırgennen elımız ne ūtty, Jezqazǧan öŋırı ne joǧaltty dep aitar edıŋız?
– Atalǧan äkımşılık reformaǧa qatysty közqaras äraluan. Sonyŋ ışınde öŋırlerdı bırıktıru demografiia, ūlttyq müdde tūrǧysynan soltüstık öŋırlerge oŋ äser ettı, qazaqylanuyna septıgın tigızdı degen pıkır aitylady. Bıraq, menıŋ oiymşa, sol tūsta basty maqsat osy ǧana emes edı. Ol – keiınnen kelıp şyqqan nätije. Ärine, astananyŋ Arqaǧa köşırıluı tiımdılıgın körsettı. Äkımşılık reforma qarajatty şoǧyrlandyruǧa, ūtymdy jūmsauǧa yqpal etkenı ras.
Jasyratyny joq, Jezqazǧan jūrtşylyǧy sol kezdegı özgerıske renıştı boldy. Öitkenı būl aimaqqa jetkılıktı köŋıl bölınbedı. Aumaǧy tym ülken, ırı önerkäsıp oryndary şoǧyrlanǧan Qaraǧandy oblysynyŋ öz problemasy da jetıp artylatyn. Oǧan taǧy bır kölemdı oblys – Jezqazǧannyŋ qosyluy jüktı tym auyrlatyp jıberdı. Sondyqtan Memleket basşysynyŋ būl aimaqta qaitadan jeke oblys qūru jönındegı bastamasy el igılıgı üşın der kezınde qabyldanǧan, jūrt airyqşa quanyşpen qabyldaǧan ädılettı şeşım boldy.
– Būryn Jezqazǧan qūramynda bolǧan bıraz audan-qala oblys qaita qūrylǧanda Qaraǧandy aumaǧynda qaldy. Qazır Ūlytaudyŋ enşısınde barly-joǧy üş qala men ekı audan bar. Ol mäsele oblystyŋ damuyna qalai äser etedı dep oilaisyz?
– Sonşalyqty terıs äserı bar dep aita almaimyn. Būl jerde bız myna mäselege nazar audaruymyz kerek. Memleket basşysynyŋ basty saiasaty – halyq ünıne qūlaq asu. Kez kelgen ıstı halyqpen keŋese otyryp, köpşılıkke yŋǧaily jolyn qarastyru. Būl jerde de Prezident eŋ aldymen jūrttyŋ qalauyn eskerıp, olarǧa tiımdı şeşım jasady. Ūlytau oblysy ekı audan, üş qaladan qūralyp, tūrǧyndar sany az bolǧanymen, aumaǧy boiynşa – elımızde besınşı orynda. Būl jaqta şalǧai auyldardy auyz sumen qamtamasyz etu, jolyn jöndeu, halyqtyŋ äl-auqatyn arttyru siiaqty jyldar boiy qordalanyp qalǧan problema jetkılıktı.
– Aitqymyz kelgenı, eŋbek küşı, tūtynuşy naryǧy degenıŋız ekonomikanyŋ qozǧauşy küşı. Käsıpkerlıktıŋ damuyna da tūrǧyndardyŋ köp bolǧany qajet…
– Ärine, kezınde oblys märtebesınen aiyrylǧannan keiın halyq sany edäuır azaidy. Ol – zaŋdylyq. Jūrtşylyq bolaşaǧyna alaŋdap, Astanaǧa, Almatyǧa, oblys ortalyǧy – Qaraǧandyǧa köştı. Baspananyŋ özın sol jaqtardan aldy. Käsıpkerler de biznesınıŋ keleşegın oilap, halyq köp şoǧyrlanǧan jerlerge ketıp jatty. Statistikalyq mälımetke qarasaq, öŋırden byltyrdyŋ özınde 8 myŋ adam, biyl 5 myŋ tūrǧyn köşken eken.
Oblystyŋ qaita qūryluy üdere köşudı toqtatady. Oǧan kümän joq. Kerısınşe, endı tūrǧyndar sany artady. Qazırdıŋ özınde oblys ortalyǧynda köptegen mekemenıŋ aşyluymen bırge köşıp keluşıler köbeidı. Bızdıŋ esebımızşe, oblystyq departament, basqarmalardy kadrmen qamtu aiasynda alǧaşqy kezekte myŋǧa juyq adam keledı. Olardyŋ otbasyn esepteseŋız, elge qosylǧan halyqtyŋ sany bırneşe esege köbeiedı. Būdan bölek, investisiia tartu, jaŋa käsıporyndar aşu boiynşa ülken jūmys jürgızılıp jatyr. Aldaǧy jyly Jezqazǧanda halyqaralyq tehnikalyq universitet aşylady. Oǧan bılıktı mamandar, elımızdıŋ tükpır-tükpırınen studentter keledı. Kelgenderdı baspanamen qamtamasyz etu qajet. Otbasy sany köbeigen soŋ mektep, balabaqşaǧa sūranys artady. Būl öz kezegınde qūrylysqa qarqyn beredı. Ol salada da qosymşa jūmys oryndary aşylady. Osyndai keşendı jospardy ıske asyrsaq, aldaǧy üş jylda oblysta tūrǧyndar sanyn üş jüz myŋǧa jetedı degen jospar bar.
– Irı mekeme-ūiymdar köp jyl boiy negızınen Qaraǧandyda bolǧandyqtan, būl jaqta mamandar köp tūraqtamaǧany belgılı. Osy mäselenı qalai şeşıp jatyrsyzdar?
– Ras, kadr mäselesı öte kürdelı. Maman tapşy. Sabaqtastyq üzılıp qalǧan. Köp dünienı jaŋadan bastap jatqandyqtan, qiyndyqtar jetkılıktı. Bıraq jūmys jürıp jatyr. Bız öŋırlerdıŋ aldy bolyp, basqarmalardy qūryp, kadrlardy bırşama tügendep aldyq. Biudjetımız qalyptasyp, keşendı josparymyz da qabyldandy. Mamandarymyz belsendı jūmys ıstep jatyr. Bıraq tapşylyq sonda da körınıp tūrady. Bır adam ekı-üş mamannyŋ jūmysyn ıstep jür. Osy oraida ärıptesterıme rahmet aitamyn. Eŋ bastysy, daiyndyq şaralaryn der kezınde jasap aldyq. Endı jūmys jüiege tüsedı dep oilaimyn.
– Ötken aptada oblysty äleumettık-ekonomikalyq damytudyŋ keşendı jospary bekıtıldı. Osy qūjat boiynşa aldyŋǧy kezekte qandai ıs-şaralar jüzege asady?
– İä, aldaǧy bes jylda atqarylatyn jūmystar naqtylandy. Ükımetpen bırlese otyryp, oblysty damytudyŋ 2022-2026 jyldarǧa arnalǧan keşendı josparyn bekıtıp aldyq. Jüzege asatyn ıs-şaralar 9 baǧytty qamtidy. Ol – industriialyq-innovasiialyq damu, mineraldyq-şikızat bazasyn keŋeitu, käsıpkerlık, agroönerkäsıptık keşen, tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy, kölık infraqūrylymy, äleumettık infraqūrylym salalaryn örkendetu, ekologiia jäne tabiǧatty paidalanu.
Bes jyldyq kezeŋdegı investisiialardyŋ jalpy kölemı 1,9 trln teŋge bolady. Onyŋ ışınde respublikalyq biudjetten 393,6 mlrd teŋge, jergılıktı biudjetten – 138,6 mlrd teŋge bölınedı, jeke investisiialar 1,4 trln teŋgenı qūraidy.
Būl jospardy jasau barysynda bız öŋır halqy aityp jürgen eŋ özektı mäselelerdı saralap, aldyŋǧy kezekte soǧan nazar audardyq. Jezqazǧandyqtar üşın kökeikestı mäselenıŋ bırı – sapaly auyz suǧa qol jetkızu. Qazır qala auyz sudyŋ 60 paiyzyn Keŋgır su qoimasynan, 40 paiyzyn Üitas-Aidos jerasty közınen alady.
Keŋgır suynyŋ sapasy tömen ekenı jasyryn emes. Sondyqtan jaŋa tehnologiiany qoldanyp, su qoimasyn tazalauǧa kırısemız. Al negızgı jūmys – qalany sapaly suymen qamtamasyz etu. Prezident tapsyrmasy boiynşa suaǧardy rekonstruksiialau boiynşa jobalyq-smetalyq qūjattama äzırlenıp, oŋ qorytyndy alyndy. Būl jūmysty Qaraǧandy oblysy bastaǧan, bız ärı qarai jalǧastyryp jatyrmyz. Qūrylys jūmysy 2023 jyly bastalady. Osy arqyly bolaşaqta jerasty suynyŋ ülesın köbeitemız. Keŋgırdıŋ suyn tazalaimyz. Sonda aldaǧy ekı jylda sudyŋ sapasy özgeredı.
Ekınşı mäsele – mineraldyq resurstardy damytu. Bız qazır «Qazaqmysqa» täueldımız. Biudjetımızdıŋ 70 paiyz tüsımı korporasiia arqyly keledı. Ūlytaudy keleşekte özın-özı tolyq qamtamasyz ete alatyn, quatty aimaqqa ainaldyru üşın jalǧyz käsıporynǧa alaqan jaiyp otyrmai, ekonomikany ärtaraptandyruǧa küş saluymyz kerek. Sondyqtan öŋırdıŋ qazba bailyǧyn ıske jaratyp, investisiia tartudy, jaŋa käsıporyndar aşudy közdep otyrmyz. Būl rette oblysta mineraldyq-şikızat bazasyn keŋeitu aiasynda geologiialyq klaster salynyp, 9 ken ornyna geologiialyq barlau jūmystary jürgızıledı.
İndustriialyq-innovasiialyq damu aiasynda himiia, mūnai öŋdeu, qara mys konsentrattaryn öndıru zauytyn aşu, Jezqazǧandaǧy mys balqytu zauytynda jaŋa kükırt qyşqyly sehyn ıske qosu jospary da bar. Qazır elımızde janar-jaǧarmai tapşylyǧy baiqalyp otyrǧany belgılı. Osy olqylyqtyŋ ornyn toltyru üşın öŋırde mūnai öŋdeu zauytyn salǧymyz keledı. Būl mäselenı men Ükımettıŋ aldynda kötergenmın. Eger bızge jylyna 1 mln tonna mūnai berıp tūrsa, ony öŋdeitın zauytty aşuǧa daiynbyz. Şikızatty osy öŋırden de tabuǧa bolady.
Taǧy bır basym baǧyt – agroönerkäsıptı damytu. Būl salada et, süt öŋdeu zauyttaryn salu, qūs etı men jūmyrtqa öndıru keşenın ıske qosu, ūn tartu keşenın jaŋǧyrtu siiaqty 11 investisiialyq jobany ıske asyrsaq dep otyrmyz.
Bır ǧana mysal aitaiyn, Ūlytau oblysynda elımızdegı äleumettık maŋyzy bar azyq-tülık tızımındegı 19 önımnıŋ 3-euı ǧana şyǧady. Ol: et, nan, ūn. Qalǧanynyŋ bärı syrttan keledı. Qaraǧandy oblysy, qatelespesem, sol tızımdegı 17 türlı önımmen özın-özı qamtamasyz etedı. Bız kökönıs, süt önımderın Qaraǧandydan nemese oŋtüstık oblystardan alyp otyrmyz. Endı syrtqa täueldı bolmai, osy 19 önımnıŋ kemınde 13-ın özımızde öndırudı maqsat etıp otyrmyz. Kökönıs türlerın, süt jäne makaron önımderın daiyndau öz käsıpkerlerımızdıŋ de qolynan keledı. Osy maqsatta äleumettık käsıpkerlık korporasiiasyn qūryp qoidyq. Sol arqyly käsıpkerlerge qoldau körsetemız.
Sosyn būl jaqta maldyŋ basy da qauyrt ösıp keledı. Ökınıştısı, onyŋ da igılıgın tolyq körıp otyrǧan joqpyz. Bızdıŋ öŋırdıŋ malyn syrttan kelıp, arzan baǧaǧa alady da bordaqylap, özımızge qymbatqa satady. Sondyqtan bordaqylau alaŋdaryn aşudy josparlap otyrmyz.
Tūrmys deŋgeiın arttyrudaǧy şeşuşı faktordyŋ bırı – jol sapasy. Respublikalyq joldardy aitpaǧanda bızdıŋ audanaralyq, auylaralyq joldarymyz äbden tozǧan. Qarajattyŋ qomaqty bölıgın osy baǧytqa bölu qajet. Keşendı jospar boiynşa jalpy somasy 264 mlrd teŋgege 227 şaqyrym oblystyq avtojoldar jäne 118 şaqyrym qalaışılık jäne kentışılık joldar salynady, qaita jöndeledı. 2023 jyldyŋ özınde oblystyq jäne audandyq maŋyzy bar 156,5 şaqyrym avtokölık jolyn jöndeu josparlandy.
– Köp jyldan berı aitylyp kele jatqan Jezqazǧan – Qaraǧandy, Jezqazǧan – Qyzylorda joldarynyŋ taǧdyry ne boldy?
– Respublikalyq maŋyzy bar joldarǧa keletın bolsa, ökınışke qarai, Jezqazǧan-Qyzylorda baǧytyna 90 milliard teŋge bölınıp, baiqau öttı de, ūtqan kompaniia bas tartyp otyr. Qūrylys materialdarynyŋ qymbattap ketkenın alǧa tartady. Endı ministrlık qaitadan baiqau ūiymdastyraiyn dep jatyr. Būl 2024 jyly bıtuı kerek edı. Endı biyl baiqau ūiymdastyrylsa, endıgı jyly bastala ma dep ümıttenıp otyrmyz. Al Jezqazǧan – Qaraǧandy baǧyty boiynşa jobalyq-smetalyq qūjattar äzırlenıp jatqanyn estıp otyrmyz. Qūjat daiyn bolsa keibır uchaskesınde jūmys kelesı jyldan bastalatyny aitylyp jatyr. Al Arqalyq-Ūlytau arasyndaǧy 30 şaqyrym joldy jöndeudı kelesı jylǧa josparlap otyrmyz.
– Ūlytau degende negızgı tabys közı retınde tüstı metallurgiia men auyl şaruaşylyǧynan keiın turizm salasy atalady. Jalpy, turizmnen tüsım bolady dep oilaisyz ba?
– İä, turizm – Ūlytau üşın öŋırlık damudyŋ negızgı baǧyttarynyŋ bırı. Sondyqtan da keşendı josparǧa säikes turizmnıŋ damuyna 1,5 mlrd teŋge qarajat bölu josparlanyp otyr. Odan bölek, «Qazaqmys» korporasiiasymen jasalǧan memorandum boiynşa Ūlytau selosynda bırqatar turistık nysan salynady. Osydan 10 jyl būryn turizmnıŋ bızdıŋ öŋırde damitynyna köpşılık kümänmen qaraityn. Öitkenı jer şalǧai, jol naşar. Bıraq soŋǧy jyldary közqaras özgerdı. Qazır būl öŋırge saiahattap keluşıler köbeidı, käsıpkerler de tabys közı ekenın tüsınıp otyr.
– Tüsım demekşı, «Joşy han» keşenı salynǧannan berı būl salada tabys qanşalyqty östı? Baiqauymyzşa, turister sonşalyqty artpaǧan siiaqty…
– «Joşy han» – kommersiialyq emes, tarihi, geosaiasi mänı bar joba. Memleket basşysynyŋ tıkelei qoldauymen aşylǧan būl keşennıŋ basty maqsaty – ruhani tärbienı, eldık qūndylyqtardy qalyptastyrudy jüzege asyru. Elımızdıŋ keşegı Ūly dalany jailaǧan ırgelı memlekettıŋ zaŋdy mūragerı ekenın tanytu. Keşen salynǧannan berı qasiettı mekenge täu etıp keluşıler qatary aitarlyqtai artty. Jyl basynan berı 20 myŋǧa juyq adam keldı. Turister aǧynynyŋ aitarlyqtai artpaǧanyna qazır keşennıŋ qaladan tysqary ornalasuy, jolynyŋ naşarlyǧy yqpal etıp otyrǧany aian. Sondyqtan Joşy han keşenıne jol salynyp jatyr.
Sonymen qatar Ūlytauda basqa da eskertkışter bar. «Qazaqmys» korporasiiasymen kelısıp, Äulietau, Kümısbūlaq, Tasbūlaq, Terektı äulie mekenderınıŋ maŋyn abattandyramyz. Sosyn Jezqazǧanda qonaqüi tapşy. Endıgı jyldyŋ özınde 3 qonaqüi qūrylysyn bastaimyz dep jatyrmyz. Būǧan qosa arnaiy turistık marşruttar daiyndaimyz. Osy jūmystyŋ barlyǧy turister aǧynynyŋ artuyna yqpal etedı dep oilaimyn.
– Jezqazǧanda üi tapşy dep estıp otyrmyz. Jan-jaqtan kelıp jatqandar, üi kezegınde tūrǧandar köp. Būl baǧytta qandai şaralardy qolǧa alasyzdar?
– Baspananyŋ tapşy ekenı ras. Onyŋ üstıne baǧasy qazırdıŋ özınde qymbattap kettı. Oblys boluy äser ettı, sonymen qatar būrynnan tūrǧyn üi jetkılıksız. Būǧan deiın jylyna bır-ekı üiden salynyp otyrdy. Üige mūqtaj adam köp, oblys boiynşa 6 myŋǧa juyq adam päter kezegınde tūr.
Sol sebeptı halyq sanynyŋ ösuın eskere otyryp, Jezqazǧan qalasynda 60 üidı qamtityn üş şaǧyn audan saludy josparladyq. Jeke tūrǧyn üi qūrylysyna 1 myŋ uchaske bölınedı. Sondai-aq Jezqazǧanda 26 apatty üidı, Sätbaevta 20 apatty üidı jaŋartu jūmystary jürgızıledı.
Būǧan qosa Jezqazǧannyŋ özınde kem degende aldaǧy jyldary 3 mektep, oblys boiynşa 9 mektep salamyz. «Qazaqmystyŋ» qoldauymen ülken sport keşenı tūrǧyzylady. Kelesı jyly oblys ortalyǧynda teatr qūrylysy bastalady.
Qazırgı taŋda 2-6 jastaǧy balalardyŋ balabaqşamen qamtylu körsetkışı – 83%, al 3-6 jas boiynşa 89,4% qūrady. Oblys boiynşa 2023 jyly Jezqazǧan jäne Sätbaev qalalarynda 640 oryndyq 2 balabaqşa qūrylysy aiaqtalyp, Jezqazǧanda jäne Ūlytau audanynda 200 oryndyq 2 balabaqşa qūrylysy bastalady.
– Josparlaryŋyzdy qarap otyrsaq, ırı jobalardyŋ denı qalalardy qamtityn siiaqty. Osy oraida auyldyq eldı mekender nazardan tys qalǧan joq pa?
– Joq, joǧaryda atalyp ötken ıs-şaralardyŋ qomaqty bölıgı auyldyq eldı mekenderdı de damytudy közdeidı. Jol salu, mektep, balabaqşa, baspana tūrǧyzu, käsıpkerlıktı qoldau şaralary tūtas oblysty, sonyŋ ışınde auyldy da qamtidy.
– Oblys halqynyŋ qanşa paiyzy auyl tūrǧyndary?
– Tūrǧyndardyŋ basym köpşılıgı – 79%-y qalada, 21% auylda tūrady. Barlyǧy 76 auyl bar. 2024 jyly sifrlandyru ūlttyq jobasynyŋ aiasynda oblystyŋ barlyq aumaǧyn internetpen, ūialy bailanyspen tolyq qamtu josparlanǧan.
Qazırgı taŋda oblys aumaǧyndaǧy eldı mekenderdıŋ 93,5%-y taza auyz sumen qamtamasyz etılgen. 2025 jylǧa deiın körsetkıştı 100%-ǧa jetkızu maqsatynda Ūlytau oblysynyŋ keşendı damytu josparyna 5 eldı mekende su qūbyryn salu jäne 30 auyldy eldı mekende keşendı blok-modulder ornatu josparlanyp otyr.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
"Adyrna" ūlttyq portaly
