Taiau şyǧys, Siriia aimaǧyndaǧy qaqtyǧystar Orta Aziia elderındegı qoǧamdyq qatynastardyŋ qūrylymyn setınetıp, qoǧamdyq problemalardy tudyrdy. Jalaŋ tüsınık jetegıne jegılgen «jihadşylar» tüzu joldan adasyp, Siriia aimaǧynda sarsaŋǧa tüstı. Otbasymen, «taily tūiaǧymen» qaterlı aimaqqa attanǧandardyŋ denı jaqyndarynan aiyryldy. Olardyŋ Siriiaǧa attanuyna sebepker bolǧan qandai küş? Siriiada soǧysqandardyŋ müddesın tap basu üşın mäselenıŋ tereŋıne üŋılgenımız dūrys.
2019 jyly 14 qaraşada jariialanǧan derek boiynşa, «İslam memleketınıŋ» şeteldık sodyrlary men olardyŋ otbasyna arnalǧan bır lagerdıŋ özınde 48 ūlttan 10 myŋǧa juyq adam bolǧan. Al sol jyly «Jusan» operasiiasy şeŋberınde Siriiadan 595 qazaqstandyq elge qaitarylǧan. Bas sauǧalap, barmaǧyn tıstep Otanyna oralǧandardyŋ 400-den astamy balalar. Arasynda otbasyn, tuǧan-tuystaryn tüzu joldan taidyryp, Siriiaǧa süiregender de köp. Köbı Siriia aimaǧyndaǧy soǧysta jaqyndaryn, balasy – äkesın, äkesı – jaryn, äielı – küieuın joǧaltqandar. Olardyŋ barlyǧyna ortaq bır tüsınık baryn baiqaimyz. Ortaqtyq – ötken ömırındegı qatelıkterı üşın opyq jeu.
Siriiadaǧy soǧysqa attanǧandardyŋ denı özderınıŋ dıni sauatynyŋ tömen bolǧanyn moiyndap, jaratqandy tanu jolynda jat aǧymdardyŋ jarǧa jyqqanyn joqqa şyǧarmaidy. Olardy «İslam halifatynyŋ» tuyn köteru ūranyna bastaǧan da dıni tanymnyŋ kemşındıgı. Mäselen, bırneşe jyl būryn «İslam memleketınıŋ» ideologtary jasaǧan beineroliktı körgen Türkıstan oblysynyŋ tumasy aqyry 2013 jyly otbasymen bırge Siriiaǧa attanady. Būl jaiynda keiıpkerdıŋ özı:
«2013 jyly Siriiaǧa qonys audardym. Dıni bılımsızdıkpen «İslam memleketın» qūramyz dedık. Arab ämırlerınıŋ būiryǧymen sonda boldyq. Ol jaqqa barǧan adamnyŋ bärı qaru ūstaidy, soǧysqa qatysady, basqa da qyzmetter ısteidı... Ökınetın jaǧdaiym – dıni bılımım joq. Ülken saiasatqa tüstık pe dep oilaimyn. Anamnyŋ sabyr qyluyn sūraimyn», – deidı.
Bır baiqaitynymyz, dıni sauaty tömen tūlǧalardyŋ radikaldy baǧyttaǧy ideologiia şyrmauyna tez tüsetındıgı. Siriiaǧa otbasymen attanǧandardyŋ denı erkın internettegı «İslam memleketı» jaily därıs pen videolarǧa tap bolǧan. Qyzyǧy, radikaldy baǧytty ūstanuşy ideologtar ol jaqta mūsylman bauyrlardyŋ japa şegıp, qiyndyq körıp jatqandyǧyn aitady. Siriia men İrakta «mūsylmandardy qudalap, äielderdı zorlap, balalardy bauyzdap, üilerdı örtep» jatqandyǧyn jantürşıgerlık kadrlarmen sipattaidy. Jalǧan aqparat pen manipuliasiiaǧa toly habarǧa ilanǧan körermender otbasymen Siriiaǧa attanyp, beibıtşılık üşın küresudı maqsat etedı. Alaida, Siriiaǧa barǧanynda bärınıŋ müldem basqa baǧytta örbıp jatqandyǧyna körıp, köŋılıne küdık ūialaidy. Jelılık marketing arqyly Siriiaǧa otbasymen attanǧandardyŋ köbı özderın «jeŋıske jetemız, onyŋ artynda bızdı jetıstık kütıp tūr» degenge ilanǧan. Otbasyn ertken taǧy bır keiıpker taǧdyryn bylai tarqatady:
«Şyrt ūiqyda jatqanda küieuıme Darhan degen tanysy şetelden telefon şalyp bır närselerdı aitady. Sol qoŋyraudan keiın ūiqyly-oiau küieuım özınen-özı dırıldep, üreilenudı şyǧardy. Tün ortasynda jiı şalynǧan telefonnyŋ jetegımen «Qazaqstanda qala bersek, bala-şaǧamyz dınsız bolyp, namazyn da oqi almai, hidjabyn da kimei adasyp ketedı» degen qorqynyşpen «İslam memleketınıŋ keremetın köru üşın 2-3 aiǧa saiahattap qaituǧa» otbasymyzben bırge şyqtyq, – deidı Siriiadan oralǧan azamat.
Al, ekınşı bır qazaqstandyq Janseŋgırov özınıŋ aşu qyspaǧynda qalǧanyn aşyq moiyndaidy. Būl haqynda:
«Adamdardy tırılei kömıp jatyr» degen sekıldı beinerolikter tarap ketkennen keiın emosiiaǧa berılıp, 2013 jyly Siriiadaǧy Şam aimaǧyna öttım. Qazaqstannan barǧan azamattar üş jamaǧatqa bölındı», – dep jauap beredı.
Demek, qoǧamnyŋ kışı şaŋyraǧy – «otbasyny» tuǧan-tuysyn ertıp, Siriiaǧa attanuyna sebepker bolǧan qandai küş ekenın türlı taǧdyrlarǧa üŋıle otyryp jıkteuge bolady:
Aldymen, radikaldy toptardyŋ äleumettık jelılerdegı, internettegı İslamdy būrmalai otyryp nasihattau marketingı, Halifat qūru ideiasynyŋ nasihaty;
Ekınşıden, qoǧam müşelerınıŋ taiaz dıni sauatyn terıs, küŋgırt jolǧa būrmalau ideologiiasy;
Üşınşıden, ekonomikalyq, materialdyq jaǧdaidan bolǧan emigrasiia. Būl jerde köptegen azamattar öz qoǧamynan öz ornyn taba almai ne qoǧamdaǧy keleŋsız jaǧdailarǧa qarap ıştei qūlazidy, ne qarsylyǧy oianady. Sol arada radikaldy ideologiia şyrmauyna tüsedı.
Qazaqstan, Orta Aziia şekarasyn asyp, Siriiaǧa attanǧan otbasylardyŋ ömırı bızge eldegı aqparattyq saiasatty, äleumettık-ekonomikalyq damu ürdısterın ūdaiy basty nazarda ūstau kerek ekendıgın körsetıp bergendei.
Dastan Qastai
”Adyrna” ūlttyq portaly
