Osy sūraq talqylanyp jatqanyn kördım. Bıraq, pıkırtalasqa qosylǧym kelmep edı. Erserık(Serık Erǧali) sūraqty özıme tura qoiǧan soŋ, jauap bermesıme bolmady.
Būl jerde bır tüitkıl arqyly, qazaq tılı problematikasyndaǧy, būǧan deiın qolǧa alynbaǧan, tūtas bır baǧyt köterılıp otyr. Onyŋ aty – TIL STANDARTY. Būl būqaranyŋ talqylauymen şeşıletın mäsele emes.
Tıl standarty talaptary boiynşa tıldık bırlıkter ekı aspektıde qarastyrylady. Bırınşısı – tūlǧalyq, ekınşısı – maǧynalyq. Mysaly, qazaq tılınde «adym», «qadym», «qadam» degen sözder bar. Būl – standarttalmaǧan tıldegı tūlǧalyq köptürlılıktıŋ mysaly. Ädebi normaǧa tüsırılgende būl formalardyŋ bıreuı ırıktelınıp alyp, bekıtıluı kerek. Tıl subektılerınen sol taŋdalyp alynǧan formany ǧana qoldanu talap etıluı kerek. Mysaly, orys tılınde «şag» degen söz bar. Ony eşkım «şak» nemese «chag» dep qoldanbaidy. Eger bıreu olai qoldanatyn bolsa, ony bırınşı oqyǧan adam tüzetedı nemese onyŋ mätının qabyldamaidy.
Maǧynalyq ornyqtylyqqa mysal retınde «ūlyqtau» degen sözdı alaiyq. Būl söz resmi ainalysqa «inaugurasiianyŋ» ekvivalentı sapasynda enıp otyr. Endı bıreulerdıŋ auzynan bız «dostyǧymyzdy ūlyqtap jürmız» («inaugurasiia drujby») degendı estimız.
Qazaq tılınde tūlǧalyq jäne maǧynalyq auytqularǧa ūşyrap jürgen ondaǧan myŋ söz bar, kımnyŋ auzyna qalai tüsse, ol solai qoldana salady. Tılbūzarlyqtyŋ kökesın, qarapaiym adamdar ǧana emes, jurnalister, filologiiadan dardai ataǧy men därejesı barlardyŋ özderı körsetıp jür. Men bırde professordyŋ üş bettık ǧylymi saraptamasynda 48 qate jıbergenın körsetıp bergen edım. Mümkın, bıreulerdıŋ esınde bolar. Tüpkılıktı sebep: qazaqtıldı filologiianyŋ tıldık bırlıkterdı standarttau arqyly, ädebi normaǧa tüsırıp, ekvivalentın taǧaiyndap, kodifikasiialap, stilın ajyratyp bermegenınde.
Damyǧan lingvistikalarda är sözdıŋ tūlǧasy jäne maǧynalyq jüktemesı denotattyq-signifikativtık kelıspen retke keltırıledı.
Künı jetkende ananyŋ düniege ūrpaq äkeluı – denotat. Onyŋ sözben örnekteluı – «tudy» (orysşa «rodila») – signifikat.
Ananyŋ qūrsaǧynan şyǧyp, şaqalaqtyŋ jaryq düniege keluı – denotat. Onyŋ sözben örnekteluı – orysşa «rodilsia» – signifikat. Daudyŋ basy orys tılınen kalkamen audarylǧan ekınşı signifikattyŋ – «tuyldynyŋ» qazaqtardyŋ qūlaǧyna türpıdei tiiuınen örbıp otyr.
Qazaq filologiiasynda tıldı standarttau, ekvivalentsız quysty tolytru jūmystarynyŋ jürgızılmegendıgınen, ärkım özınşe bytpyratyp söilep jür. Ärine, ärkımnıŋ ūsynys aituǧa qūqyǧy bar. Kez kelgen ūsynystyŋ ömır süruge qūqyǧy bar. Tek, eşkımnıŋ osy jerde ekınşı signifikatty qabyldattyru qūqyǧy joq. Būl köptıŋ qaulysymen şeşıletın mäsele emes.
Osy siiaqty tüitkılderdı retteu mäselesın bızdıŋ lingvister qolǧa alǧan joq, ol turaly tüsınıkterı joq. Qazırgı qazaq filologtarynyŋ arasynda osy mätınde qoldanylǧan lingvistikalyq terminderdı atauǧa tılı keletın adam joq. Mūny qazaq tılınıŋ problematikasyndaǧy 100 mäsele turaly, 100 filologpen pıkır alysqannan keiın jasalǧan qorytyndy dep tüsınıŋız.
Endı NE ISTEU KEREK deisız ǧoi. Ol turaly daiyndyqtaǧy «Tūjyrymdama jobasynda»jazylǧan.
QAZAQ TILINIŊ SÖZDIK QORYNESEPKE ALU, EKVİVALENTSIZ LEKSİKANYŊ ORNYN TOLTYRU, ÖŊDEU, STANDARTTAN ÖTKIZIP, ÄDEBİ NORMAǦA TÜSIRU KEREK. Būl trendtı jüzege asyru respublikalyq deŋgeidegı lauazymdarda otyrǧan, tılge qatysy bar şeneunıkter onyŋ qajettıgın tüsıngennen keiınbastalady. Aldymen bır ǧylymi mekeme taŋdalynyp alynyp, oǧan memlekettık tapsyryssapasynda, osy ıs jükteluı kerek. Ary qarai, onyŋ qaşan, qalai oryndalatynyn özderıŋız şamalapbıle berıŋızder.
Qanaǧat Jükeşev
