Belgılı folklortanuşy ǧalym Edıge Tūrsynnyŋ qabırıne eskertkış qoiylyp, eske alu asy ötkızıldı. Jinalǧandar marqūmnyŋ qazaq ruhaniiatyndaǧy orny jaiynda oilary jäne estelıkterımen bölıstı.
26 qyrküiekte Almatyda ūly ūstaz, ädebietşı-folklorist ǧalym Edıge Tūrsyndy eske alu räsımı ötıp, onyŋ ziratyna arnaiy qūlpytas qoiylyp, marqūmnyŋ äruaǧyna baǧyştalyp as berıldı. Şaraǧa ziialy qauym ökılderı, Edıge Därıǧūlūlynyŋ şäkırtterı men qazaq qoǧamynda öz orny bar azamattar qatysty.
SEGIZ JYLDAN KEIIN QOIYLǦAN QŪLPYTAS
Almatydaǧy Keŋsai ziraty Qazaqstannyŋ körnektı tūlǧalary jerlenetın maŋyzdy panteonǧa ainalǧan. Keŋsaiǧa jerlengen aituly tūlǧalardyŋ bırı – Edıge Tūrsyn. Tanymal ädebiettanuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory 2016 jyly qaitys bolyp, topyraq Keŋsaidan būiyrdy. Öz şyǧarmalarynda äleumettık tarihi jäne mädeni mäselelerdı qozǧaǧan Edıge Därıǧūlūlyn eske alu räsımınde onyŋ qazaq qoǧamyndaǧy ǧylymdy jaŋa deŋgeige kötergenı aityldy.
Marqūmnyŋ ziratyna tūrǧyzylǧan eskertkış osy eske alu räsımınıŋ ötkızıluıne sebepşı boldy.
Jinalǧandar Edıge Tūrsyndy eske alu qazaq ruhaniiaty men ädebiettanu salasynda ülken oryn alǧan tūlǧanyŋ qūrmetıne arnalǧan maŋyzdy şara ekenın basa aitty. Būl jiyn onyŋ eŋbekterın, ömır jolyn jäne ūltqa qosqan ülesın qaita eske tüsıru arqyly, onyŋ ruhani mūrasyn ūrpaqqa nasihattauǧa baǧyttalǧan.
Ūly ädebiettanuşynyŋ jerlengen orny bügınge deiın köpke beimälım bolyp kelgen. Basy qaraitylmaǧan edı. Edıge Tūrsynnyŋ mazarynda osy uaqytqa deiın şaǧyn taqtaişadan basqa eşteŋe qoiylmaǧan. Al ädebiet salasynda altyn köpır bolǧan tūlǧanyŋ eŋbegın zertteuşıler men ūrpaqtar üşın zirattyŋ boi köteruı maŋyzdy mäsele ekenı anyq.
KÖNE TÜRKI JAZBASYMEN ÜNDESKEN ESKERTKIŞ
Būdan aldyn "Adyrna" ūlttyq portalynyŋ basşysy Arman Äubäkır men «Atamūra» korporasiiasynyŋ basşysy Raqymǧali Qūl-Mūhammeddıŋ ūiytqy boluymen bır top qauym ūly tūlǧanyŋ jatqan jerın anyqtap, qaita jaŋǧyrtuǧa atsalysty. Ony eske alu räsımıne jinalǧandar ruhani qūndylyqtardy saqtaudaǧy ülken üles retınde atap öttı.
- Edıge marqūm qaitys bolǧaly ony ızdegen eşkım bolmady. Bärımız ūmytyp kettık. Arman Äubäkırge rizaşylyǧymyzdy bıldıremız! Osylai beiıtterdı jaǧalap jürıp, jer bolyp ketken mazardy tauyp aldy. «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı Raqymǧali Qūl-Mūhammedke jolyǧyp, män-jaidy tüsındırgen. Ol kısı de Armannyŋ tılegıne qūlaq asyp, jaqsy ärı sapaly beiıttı köterdı. Soǧan bärımızdıŋ köŋılımız tolyp tūr. Qazaqqa ǧalym men ǧylym qadırsız bolǧan zamanda Edıge aǧamen aralasqan ınılerı men qaryndastary bügın osy basqosuǧa jinalyp otyrmyz, - dedı önertanuşy Erlan Töleutai.
Aituynşa, Edıge Tūrsynǧa qoiylǧan qūlpytas – ūlt tarihy men mädenietıne zor üles qosqan qairatkerge degen erekşe qūrmet. Būl ıs-şara onyŋ ruhyn qasterleu jäne onyŋ ädebiet salasyndaǧy eŋbekterın el esınde mäŋgı saqtap qaluǧa jasalǧan maŋyzdy qadam.
- Byltyr Edıge atamyzǧa arnalǧan bır halyqaralyq konferensiia ötetın boldy. Şetelden kelgen qonaqtarymyz Edıge atamyzdyŋ basyna kelgısı keldı. Bıraq, konferensiiadan bır ai būryn bız mazardy Qairat aǧamen ızdei bastadyq. Jaz boiy qaita-qaita kelıp ızdedık. Äiteuır taptyq. Mazardyŋ jazuy tüseiın dep, ainalasynyŋ bärın şöp qaptap ketken. Endı säl keşıksek ılıngen jazu taqtaişa ūşyp ketıp, Edıge atamyzdy tappai qalar edık. «Būl bolmaidy» dep demeuşı ızdedık. Sol sätte azamattardyŋ arasynan bızge Raqymǧali aǧa qoldau körsetıp, eskertkıştıŋ salynuyna demeuşı boldy. Būl şaruaǧa köp adamdar at salysty. Eskertkıştı qoimas būryn Arman Baiqadam degen azamat qūlpytasqa Kültegın jazbalary ideiasyn ūsyndy. Bolat Qūsaiyn degen suretşı eskertkışke surettıŋ obrazyn tolyq jasap berdı. Al köne türık jazuynda bızge Bekbolat Tılegenūly kömektestı. Al qūlpytastaǧy öleŋ joldaryna kelsek, bastapqy tört qatardy
özım qūrastyrdym. Öleŋnıŋ 2 joly Erlan Töleutai aǧamyzǧa tiesılı, - dedı «Adyrna» direktory Arman Äubäkır.
Aituynşa, qūlpytastyŋ dizainy da erekşe nazar audartady. Qazaq tılınde kirillisamen jäne köne türkı jazuynda öleŋ joldarynyŋ beinelenuı, marqūmnyŋ suretı men köne Kültegın jazbalary elementterınıŋ qoldanyluy Edıge Tūrsynnyŋ mädeniet pen tarihtaǧy ornyn aişyqtaidy. Osyndai kürdelı ärı mändı elementterdıŋ eskertkışke qosyluy onyŋ ruhani bolmysyn jan-jaqty beinelep tūr.
«ABAIDYŊ KÜIIN KEŞKEN EDIGE»
Edıge Tūrsyndy eske alu räsımıne jinalǧandar ǧalymnyŋ qasietın, sıŋırgen eŋbekterın erekşe atap öttı.
- «Ǧylym degen – inemen qūdyq qazǧandai». Ol öte auyr jūmys. Al bıraq ǧalym memleket tarapynan qoldau alsa, halqy qūrmettese onyŋ jūmysy, eŋbegı eselenıp artar edı. Edıge Tūrsyn Abaidyŋ küiın keşken. «Ne bolsa da jaza bereiın, keler ūrpaq kerek bolsa tauyp alar» degen. Ūmytylyp jatqan ǧalymnyŋ basyna tas qoiyp, ony öŋdep, ärlep, qaita qalpyna keltıru ülken azamattyq ıs boldy. Sol azamattarǧa şyn jüregımnen alǧys aitamyn! - dedı filosof, qoǧam belsendısı Äbdıraşit Bäkırūly.
Eske alu keşınde Edıge Tūrsynnyŋ ömır derekterı aityldy. Şaraǧa ädebiettanuşynyŋ jerlesı, būlbūl dauysty diktor Sauyq Jaqanova da qatysty.
- Däl bügın Edıge Tūrsynnyŋ barlyq şyǧarmalaryn qaitadan qoparyp oqyp, aitqan pıkırlerdıŋ bärın jastarǧa jetkızetın kezeŋ eken, - dep jyly lebızın bıldırdı ol.
İESIN TAPQAN SÖZ ESKERTKIŞKE AINALDY
Ǧalymnyŋ basyna eskertkış tūrǧyzuǧa demeuşı bolǧan «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı Raqymǧali Qūl-Mūhammed de jiynda söz söilep, ızgı tılegın bıldırdı.
- Arman men Serık Qaliev maǧan ūsynys jasady. Men Edıge Tūrsynnyŋ orysşa jazǧan dünielerın, folklortanuşy ekenınen, aqyn, sal-serıler, baqsylyq, tıptı Aiaz bi, halyq ertegılerı turaly jazǧanynan habardar edım. Azamattar Edıge Tūrsynnyŋ basy joǧalyp ketuge säl qalǧanyn aitty. «Tıptı bırde şeteldık ǧalymdar ızdep kelıp, äreŋ tauyp, özımız ūialyp jürmız» dedı. Menıŋ baspamnyŋ aty – «Atamūra». Men atalar mūrasyn jaŋǧyrtyp, qazaqtyŋ mūrasyn qoldauym kerek. Sondyqtan būl iesıne aitylǧan şyǧar dep tolyq şyǧyndy köterıp aluǧa daiyn boldym. Eskertkıştıŋ salynuyn da şamam kelgenşe baqylap otyrdym. Baiqasaŋyzdar, özderıŋız bügın barǧan zirattaǧy eskertkış Qordaidyŋ, Qazaqstannyŋ tasynan tūrǧyzylǧan. Özım de baryp Qūran baǧyştap qaittym. Ömırden ötken ǧalymǧa, ülken ǧūlamaǧa şamamyz kelgenşe qūrmetımızdı körsetıp jatyrmyz, - dedı «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı.
Şara barysynda Edıge Tūrsynnyŋ qazaq ädebietıne qosqan ülesı men onyŋ ǧylymi-zertteu qyzmetınıŋ maŋyzy aitylyp, ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly estelıkter ortaǧa salyndy.
Ädebiettanuşy-folklorist, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Edıge Tūrsyn 1942 jyly tuǧan, 2016 jyly Almatyda qaitys boldy. Ol 1964 jyly QazPİ-dı (qazırgı QazŪPU) bıtırgen. 1964–1966 jyldary Aqmola memlekettık medisina institutynda (qazırgı Astana memlekettık medisina akademiiasynda) oqytuşy, Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ Ädebiet jäne öner institutynda kışı ǧylymi qyzmetker boldy. «Drevnie tipy nositelei kazahskogo folklora (genezis i tipologiia)» taqyrybynda doktorlyq dissertasiia qorǧady. Onyŋ ǧylymi-zertteu eŋbekterınıŋ negızgı baǧyty – qazaq folklorynyŋ köne däuırdegı tipterı, aqyn-jyraulyq dästür men aitys janrynyŋ qalyptasuy, folklor taratuşylardyŋ (aqyn, sal, serı, jyrau, synşy, t.b.) paida bolu tarihy mäselelerı.
Edıge Tūrsynnyŋ bırqatar monografiialyq eŋbekterı mynandai bolyp keledı. «Qazaq auyz ädebietın jasauşylardyŋ baiyrǧy ökılderı», «Qazaq baqsy-balgerlerı», «Vozniknovenie baksy, akynov, seri i jyrau», «Drevnetiurkskii folklor: istoki i stanovlenie», «Atameken. Kazahi. İstoriia. Etnografiia. Kultura».
Edıge Tūrsyn – osy taqyryptaǧy 40-tan astam ǧylymi maqalalardyŋ avtory.
KÖNE TÜRKI JAZBASYMEN ÜNDESKEN ESKERTKIŞ
Būdan aldyn "Adyrna" ūlttyq portalynyŋ basşysy Arman Äubäkır men «Atamūra» korporasiiasynyŋ basşysy Raqymǧali Qūl-Mūhammeddıŋ ūiytqy boluymen bır top qauym ūly tūlǧanyŋ jatqan jerın anyqtap, qaita jaŋǧyrtuǧa atsalysty. Ony eske alu räsımıne jinalǧandar ruhani qūndylyqtardy saqtaudaǧy ülken üles retınde atap öttı.
- Edıge marqūm qaitys bolǧaly ony ızdegen eşkım bolmady. Bärımız ūmytyp kettık. Arman Äubäkırge rizaşylyǧymyzdy bıldıremız! Osylai beiıtterdı jaǧalap jürıp, jer bolyp ketken mazardy tauyp aldy. «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı Raqymǧali Qūl-Mūhammedke jolyǧyp, män-jaidy tüsındırgen. Ol kısı de Armannyŋ tılegıne qūlaq asyp, jaqsy ärı sapaly beiıttı köterdı. Soǧan bärımızdıŋ köŋılımız tolyp tūr. Qazaqqa ǧalym men ǧylym qadırsız bolǧan zamanda Edıge aǧamen aralasqan ınılerı men qaryndastary bügın osy basqosuǧa jinalyp otyrmyz, - dedı önertanuşy Erlan Töleutai.
Aituynşa, Edıge Tūrsynǧa qoiylǧan qūlpytas – ūlt tarihy men mädenietıne zor üles qosqan qairatkerge degen erekşe qūrmet. Būl ıs-şara onyŋ ruhyn qasterleu jäne onyŋ ädebiet salasyndaǧy eŋbekterın el esınde mäŋgı saqtap qaluǧa jasalǧan maŋyzdy qadam.
- Byltyr Edıge atamyzǧa arnalǧan bır halyqaralyq konferensiia ötetın boldy. Şetelden kelgen qonaqtarymyz Edıge atamyzdyŋ basyna kelgısı keldı. Bıraq, konferensiiadan bır ai būryn bız mazardy Qairat aǧamen ızdei bastadyq. Jaz boiy qaita-qaita kelıp ızdedık. Äiteuır taptyq. Mazardyŋ jazuy tüseiın dep, ainalasynyŋ bärın şöp qaptap ketken. Endı säl keşıksek ılıngen jazu taqtaişa ūşyp ketıp, Edıge atamyzdy tappai qalar edık. «Būl bolmaidy» dep demeuşı ızdedık. Sol sätte azamattardyŋ arasynan bızge Raqymǧali aǧa qoldau körsetıp, eskertkıştıŋ salynuyna demeuşı boldy. Būl şaruaǧa köp adamdar at salysty. Eskertkıştı qoimas būryn Arman Baiqadam degen azamat qūlpytasqa Kültegın jazbalary ideiasyn ūsyndy. Bolat Qūsaiyn degen suretşı eskertkışke surettıŋ obrazyn tolyq jasap berdı. Al köne türık jazuynda bızge Bekbolat Tılegenūly kömektestı. Al qūlpytastaǧy öleŋ joldaryna kelsek, bastapqy tört qatardyŪqsas jaŋalyqtar
«ABAIDYŊ KÜIIN KEŞKEN EDIGE»
Edıge Tūrsyndy eske alu räsımıne jinalǧandar ǧalymnyŋ qasietın, sıŋırgen eŋbekterın erekşe atap öttı.
- «Ǧylym degen – inemen qūdyq qazǧandai». Ol öte auyr jūmys. Al bıraq ǧalym memleket tarapynan qoldau alsa, halqy qūrmettese onyŋ jūmysy, eŋbegı eselenıp artar edı. Edıge Tūrsyn Abaidyŋ küiın keşken. «Ne bolsa da jaza bereiın, keler ūrpaq kerek bolsa tauyp alar» degen. Ūmytylyp jatqan ǧalymnyŋ basyna tas qoiyp, ony öŋdep, ärlep, qaita qalpyna keltıru ülken azamattyq ıs boldy. Sol azamattarǧa şyn jüregımnen alǧys aitamyn! - dedı filosof, qoǧam belsendısı Äbdıraşit Bäkırūly.
Eske alu keşınde Edıge Tūrsynnyŋ ömır derekterı aityldy. Şaraǧa ädebiettanuşynyŋ jerlesı, būlbūl dauysty diktor Sauyq Jaqanova da qatysty.
- Däl bügın Edıge Tūrsynnyŋ barlyq şyǧarmalaryn qaitadan qoparyp oqyp, aitqan pıkırlerdıŋ bärın jastarǧa jetkızetın kezeŋ eken, - dep jyly lebızın bıldırdı ol.
İESIN TAPQAN SÖZ ESKERTKIŞKE AINALDY
Ǧalymnyŋ basyna eskertkış tūrǧyzuǧa demeuşı bolǧan «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı Raqymǧali Qūl-Mūhammed de jiynda söz söilep, ızgı tılegın bıldırdı.
- Arman men Serık Qaliev maǧan ūsynys jasady. Men Edıge Tūrsynnyŋ orysşa jazǧan dünielerın, folklortanuşy ekenınen, aqyn, sal-serıler, baqsylyq, tıptı Aiaz bi, halyq ertegılerı turaly jazǧanynan habardar edım. Azamattar Edıge Tūrsynnyŋ basy joǧalyp ketuge säl qalǧanyn aitty. «Tıptı bırde şeteldık ǧalymdar ızdep kelıp, äreŋ tauyp, özımız ūialyp jürmız» dedı. Menıŋ baspamnyŋ aty – «Atamūra». Men atalar mūrasyn jaŋǧyrtyp, qazaqtyŋ mūrasyn qoldauym kerek. Sondyqtan būl iesıne aitylǧan şyǧar dep tolyq şyǧyndy köterıp aluǧa daiyn boldym. Eskertkıştıŋ salynuyn da şamam kelgenşe baqylap otyrdym. Baiqasaŋyzdar, özderıŋız bügın barǧan zirattaǧy eskertkış Qordaidyŋ, Qazaqstannyŋ tasynan tūrǧyzylǧan. Özım de baryp Qūran baǧyştap qaittym. Ömırden ötken ǧalymǧa, ülken ǧūlamaǧa şamamyz kelgenşe qūrmetımızdı körsetıp jatyrmyz, - dedı «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı.
Şara barysynda Edıge Tūrsynnyŋ qazaq ädebietıne qosqan ülesı men onyŋ ǧylymi-zertteu qyzmetınıŋ maŋyzy aitylyp, ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly estelıkter ortaǧa salyndy.
Ädebiettanuşy-folklorist, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Edıge Tūrsyn 1942 jyly tuǧan, 2016 jyly Almatyda qaitys boldy. Ol 1964 jyly QazPİ-dı (qazırgı QazŪPU) bıtırgen. 1964–1966 jyldary Aqmola memlekettık medisina institutynda (qazırgı Astana memlekettık medisina akademiiasynda) oqytuşy, Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ Ädebiet jäne öner institutynda kışı ǧylymi qyzmetker boldy. «Drevnie tipy nositelei kazahskogo folklora (genezis i tipologiia)» taqyrybynda doktorlyq dissertasiia qorǧady. Onyŋ ǧylymi-zertteu eŋbekterınıŋ negızgı baǧyty – qazaq folklorynyŋ köne däuırdegı tipterı, aqyn-jyraulyq dästür men aitys janrynyŋ qalyptasuy, folklor taratuşylardyŋ (aqyn, sal, serı, jyrau, synşy, t.b.) paida bolu tarihy mäselelerı.
Edıge Tūrsynnyŋ bırqatar monografiialyq eŋbekterı mynandai bolyp keledı. «Qazaq auyz ädebietın jasauşylardyŋ baiyrǧy ökılderı», «Qazaq baqsy-balgerlerı», «Vozniknovenie baksy, akynov, seri i jyrau», «Drevnetiurkskii folklor: istoki i stanovlenie», «Atameken. Kazahi. İstoriia. Etnografiia. Kultura».
Edıge Tūrsyn – osy taqyryptaǧy 40-tan astam ǧylymi maqalalardyŋ avtory.
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
