Bügın, 5 qazanda satirik aqyn, qazaq mektepterınıŋ joqtauşysy Şona Smahanūlynyŋ tuǧanyna 100 jyl toldy. Qairatker turaly jazǧan Kösemälı Sättıbaiūlynyŋ estelık-essesın nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısıne bailanysty qairatker-qalamger Şona Smahanūlynyŋ qoiyndäpterıne tüsken jazbalary men ana tılınıŋ taǧdyry üşın bilıkke joldaǧan hattary jäne tar jol, taiǧaq keşu künderdegı janaiqaiy, küreskerlıgı turaly esse.
Bädık aitys mänzeldes fäni dünieden adamnyŋ adamgerşılık bolmysy tarazyǧa tüser baqi düniege ozǧanşa ūltyna aqiqi adal bolǧan ūlt intelligensiiasynyŋ bırı, satiraşy jäne ömırın ana tılı jolynda sarp etken qairatker Şona Smahanūly boldy.
Talas audanyndaǧy Amangeldı dep atalatyn at töbelındei auylda jaryq düniege kelıp, Alaş atty aqylman jūrttyŋ ülken-kışısıne bırdei tanylǧan aqyn jeke basynyŋ qamy üşın emes, özın alaqanyna salyp älpeştegen qarapaiym halyq müddesı, el-jūrt namysy üşın sol tūstaǧy Qazaq respublikasynyŋ basşylaryna hat jazyp, keŋsesıne baryp, ūltynyŋ tılı men dılın ūlyqtau jaily oi-pıkırın aşyq aitty.
Būl turaly: «Qazaq tılı, qazaq balabaqşalaryn aşu turaly mazasyzdana oiyn aityp, Şona Smahanūly qabyldauymda jiı bolatyn» dep Dınmūhamed Qonaevtyŋ da jazǧany da bar (D. A. Qonaev. «Öttı däuren osylai». Almaty, 1992 jyl).
Şonadai şoq tıldı aǧasynyŋ jolyn quyp, syn-syqaq şeberlerınıŋ qataryna jas kezınen qosylǧan Köpen Ämırbek bylai dep tolǧanady:
«Şona Smahanūly Keŋes ökımetınıŋ kezınde tuyp, sol däuırde dünieden ozdy. Täuelsız elımızdıŋ jelbıregen kök bairaǧyn köre almai ketken qairatker. Respublika boiynşa qazaq mektepterı men balabaqşalary bırınen soŋ bırı jabylyp, tılımız ben dılımızden bezıp, jappai orystanuǧa ainala bastaǧanymyzda jalǧyz özı atoilap şyqqan jeke batyr. Qit etse qiyp tüsetın qyzyl imperiianyŋ qylyşynan qaimyqpady. Şybyn janyn şüberekke de tüigen joq. Ana tılı üşın beldı bekem buyp, nartäuekelge barǧan qalamgerdı ūlyqtaudyŋ ornyna, ūmytyp bara jatqandaimyz.
Tılı üşın tıreskenmen tıresıp, küreskenmen küresıp jürıp Almatyda qanşama qazaq mektepterın aşqyzdy! Jalǧyz özı jalyqpai, şüldırlep söilesetın säbilerımızdı üime-üi ügıttep jürıp, qazaq balalar baqşasyna aparǧyzdy. Al qazaq balalar baqşasyn aşu üşın joǧary-tömendı şeneunıkterge dürkın-dürkın hat jazyp, qara terge tüskenıne bärımız kuämız...
Şona aǧa osydan otyz jyl būryn qazaq tılınıŋ märtebesı turaly keudesın oqqa tösep aşyq küreskenın közımız kördı. Köbımız ündemedık. Būǧyp qaldyq. Partiiadan qoryqtyq. Saiasattyŋ salqyny tise, tūmauratyp qalamyz ba dep ürıktık. Şona aǧamyz būqqan da joq, ürıkken de joq. Äi, batyr eken-au! Sol zamanda Şona aǧamnyŋ auzynan estıgen tıl turaly sözderdı jazyp alǧan edım.
Jazuşylar odaǧy üiınıŋ qaq aldynda kelte boily, kekıldı syqaqşy Şona Smahanūly aǧamyz pora-pora bop söilep tūr eken. Ainalasynda alty-jetı şäkırtı auzyn aşyp, közın jūmyp ūiyp qalǧan. Baqsam, qazırgı qazaq tılınıŋ tazalyǧy men mädenietı turaly tereŋnen söz qozǧap tebırenude, qūddy auditoriialardaǧy professorlardan aumaidy-aq.
Bala tılın bımegennıŋ
Bır «şarigı» jetpeidı.
Ana tılın bılmegennıŋ,
Myŋ «şarigı» jetpeidı!-
dedı, Şökeŋ är sözın şegedei qaǧyp.
Osy tūsta keudemde bır qyzyq oi ūryq septı. Tıl dese tıze bükpei tıkesınen tūratyn Şona aǧam satiranyŋ jyrtysyn da osylai bezek qaǧyp, bebeulep jürıp jyrtsa ǧoi, äzıl-qaljyŋdary da ärırek barar ma edı, älde...
Qūdai bıledı, barar edı. Öitkenı, maŋyzdy närsenıŋ bärı mahabbattan bastalady ǧoi. İmandy bolǧyr Şona aǧam eŋ bırınşı memlekettık tıldıŋ tuyn jelbıretıp, tık ūstap ötken qalamger». (Şona Smahanūly. «Änşı äteş». Almaty. «Jazuşy», 2005.).
Europada Ezop, Diogen, Aziiada Aldarköse, Qojanasyr şaŋyraǧyn köterıp ketken äzıl-ospaq elınıŋ berekelı Beiımbetten keiıngı Asqar, Sadyqbek, Şona, Ospanhan, Ǧabbas, Seiıt, Ümbetbai syndy tu ūstauşylarynyŋ jalǧasy Köpen Ämırbektıŋ syqaqşy aǧasyn saǧyna eske alyp, tolǧanatynyndai bar.
Men de Şona aǧamen ekı ret jüzdesıp, bır ret dastarqandas bolǧanmyn.
Bırınşısınde, Talas audandyq «Lenin joly» gazetınde (bügıngı «Talas tynysy») tılşı bolyp jürgen kezım. Tılşılıkpen bırge bolaşaqta elge belgılı aqyn, jazuşy bolsam degenge keletın keude kernegen armanym da bar, Almatydan aqyn-jazuşylar kelse tık tūryp qyzmet etkım keledı de tūrady.
Bıraq olar onşa köp kele bermeidı, al zäuınde bır kele qalsa qol jete bermeidı. Öitkenı oblystyq, audandyq partiia komitetterınıŋ hatşylary qūrmetınen qoldary timeidı, auyzdary bosamaidy.
Al Şona aǧamyz elge kelse oblystyq, audandyq partiia komitetınen būryn at basyn oblystyq, audandyq gazet şaŋyraǧyna qarai būratyn. Sol joly da audandyq gazettıŋ bölım qyzmetkerlerımen äjık-küjık äŋgımelesıp, köp jürdı. Basşylardyŋ nege bas tartqanyn bılmeimın, äiteuır, tüskı üzılıstıŋ dämıne fototılşı Ülgıbai Raiymov ekeuı şyqty.
Redaksiianyŋ ırgesındegı qarapaiym ǧana dumanhananyŋ dastarqanynda bız, iaǧni osy joldardyŋ avtory - men, sosyn Serık Tomanov jäne Telǧara Üsenbaev üşeumız otyrǧanbyz. Tördegı üstelde Şökeŋ men Ülgıbai aǧa, odan keiıngısınde bız.
Men Şökeŋ men Ülgıbai aǧalarǧa qaraǧyştai berdım. Osyny sezdı me, aqköŋıl Ülgıbai aǧa astyŋ aldynda alyp qoiu üşın arnaiy qūtyǧa qūiǧyzyp aldyrǧan «aqaŋdy» körsetıp: «Qalaisyŋ?» degendei ym qaqty. Men ötırık ūialudy jön körmei:
- Şona aǧanyŋ sarqytyn ışkennıŋ özı baqyt qoi, - dep jıberdım.
Tapqyr sözdı ūnatatyn Şökeŋ küldı de:
- Menıŋ sarqytymdy ışseŋ jaman bomaisyŋ, ınım. Aitpaqşy, sarqyt demekşı, bır äŋgıme aityp bereiın, - dedı, jazu mäşıŋkesınıŋ tyqyldaǧan ünındei qūlaqqa jaǧymdy naq-naq şyǧatyn dausymen.
Dastarqan basyndaǧy ol äŋgımenı qysqaşa mazmūndasaq bylai.
Şökeŋ Jazuşylar odaǧynyŋ «Qalamger» dep atalatyn kafesıne bas sūqsa anandai jerdegı bır stolda aty aŋyzǧa ainalǧan Bauyrjan Momyşūly men taǧy bır aqyn, jazuşy şampan ışıp, äŋgıme-düken qūryp otyr eken. Şona aǧa janary tüsken soŋ ınılık ızetpen batyrǧa «Assalaumaǧaleiküm, Bauke!» dep, sälem beredı. Batyr: «Uǧaleikümässalam, kel, törlet «№2 ūly», şampan ış» dep dastarqanyna şaqyrady. Şökeŋ taban astynda «Ūlylar» sarqyt ışpeidı!» dep sart etkızedı. Sonda tapqyrlyqqa täu etetın Bauyrjan aǧamyz daiaşyǧa aşylmaǧan şampan aldyryp, Şökeŋnıŋ bokalyna şampandy öz qolymen toltyra qūiyp bergen eken.
Şökeŋ aitqan äŋgımenıŋ ūzyn-yrǧasy osy edı. Şynynda, sol tūsta qazaq ädebietı men mädenietıne at salysyp jürgen qalamgerlerdıŋ tek üşeuı ǧana baspadan şyǧyp jatatyn kıtaptarynyŋ mūqabasyna Bauyrjan Momyşūly, Şona Smahanūly jäne Balǧabek Qydyrbekūly dep jazatyn. Bala kezımde men de sol aǧalar ülgısıne elıktep gazet-jurnaldarǧa joldaǧan öleŋ, äŋgıme, maqalalaryma «Sättıbaiūly» dep jazyp jıbersem, redaksiiadaǧylar nege ekenı belgısız familiiamdy qaitadan «evke» özgertıp qoiatyn.
Keiın Şökeŋ men Baukeŋ arasyndaǧy äŋgımenı sol kezde jaŋadan şyǧa bastaǧan respublikalyq «Ana tılı» gazetıne «№1-şı» ūly men «№2-şı» ūly» degen taqyryppen jazyp jıbersem, köp ūzamai jaryqqa şyǧarypty. Eger gazettıŋ sol tūstaǧy sandaryn mūqiiat saqtap jürgen qūntty adamdar bolsa, tauyp aluyna äbden bolady.
Şökeŋmen ekınşı kezdesuım oblystyq «Eŋbek tuy» (bügıngı «Aq jol») gazetınde boldy. Būl joly da Şökeŋ oblystyq partiia komitetıne soqpai, aldymen onyŋ organy – oblystyq gazetke kelıptı. Tıl men ūlt janaşyry, talantty jazuşy, jurnalist Rahmetbek Özbekov (topyraǧy torqa bolsyn marqūmnyŋ) ekeumız mädeniet bölımınde qyzmet etuşı ek, Şona aǧa bızben äŋgımelesıp otyryp oblystaǧy qazaq mektepterı men balabaqşalarynyŋ jaǧdaiy turaly sūrady. Bız seksenınşı jyldarmen salystyrǧanda äjepteuır köbeiıp qalǧanyn aityp, quanyşymyzdy jetkızdık. Şona aǧa kädımgıdei köŋıldenıp qaldy. Söittı de: «Almatyda da qazaq mektepterı köbeiıp keledı» dep qoidy. Keibır örkökırek aǧalar siiaqty maqtanyp, mardymsyǧan joq. Sosyn kıtapqūmarlardy, kıtaphanasy bai qarapaiym adamdardy ızdep jürgenın, solardyŋ bırın tauyp, nasihattaǧaly jürgenı turaly äserlene aitty.
Keiın qaitys bolǧanyn estıdık. Qazaqstan Jazuşylar odaǧynan belgılı aqyn, jazuşylar Qasym Qaisenov, Baltabai Adambaev, Ūlyqbek Esdäulet jäne Köpen Ämırbekter kelıp, mäiıtın öz amanaty boiynşa Oiyq auylynyŋ qasyndaǧy biık qyrdyŋ üstıne aparyp jerledı.
Köp ūzamai Şona aǧamyzdyŋ üiındegı jeŋgemız Amankül Üsıpbekqyzy Taraz qalasyna qonys audaryp, Jambyl oblysynyŋ radiosynda jūmys ıstei bastady.
Bır joly Şona aǧa turaly maqala jazu üşın asyqpai otyryp äŋgımelesudıŋ sätı tüstı. Jeŋeşem aǧamyzdyŋ qazaq mektebın aşu üşın QK OK bırınşı hatşysy D. A. Qonaevqa jazǧan hatyn, sol kezdegı oqu ministrı K. Balahmetovtyŋ Şökeŋe bergen jauabyn, aǧamyzdyŋ özı «Jas käzzap» dep at qoiǧan hikaiatynyŋ qoljazbasyn jäne Almatydaǧy Jeltoqsan köterılısı bolǧan künderı jandüniesınıŋ astan-kesteŋın şyǧarǧan janaiqaiyn jazyp, keiın KGB ızıne tüskende jyrtyp alyp, tyǧyp qoiǧan jazbalaryn sary maidai saqtap jür eken, «Şökeŋdı qadırleitın oqyrmandarǧa jetkızetın bolsaŋ saǧan bereiın» dep, amanattai ardaqtap qolyma ūstatty.
Şona Smahanūlynyŋ kündelıgınen jyrtylyp alynǧan myna jazbalardan aqynnyŋ janaiqaiyn anyq baiqauǧa bolady.
Oqiyq.
17-18 DEKABR
(Qoryqqanymnan bölek jyrtyp aldym).
Almatyda soiqan boldy
Men teledidarda «Tamaşada» «körınuge» iaǧni, bırer şyǧarmamdy oquǧa tiıstı edım. Jäne Talastan Qaraköz degen kışkentai qyzdy kütıp otyrǧam. Ol qyzǧa «Anamnyŋ aq sütındei» degen öleŋımdı aitqyzuǧa äreket jasap jürgem.
Maqsatym – ana tılımızdı nasihattai beru. Üide otyrǧanmyn.
Tüske taman suyq habar estıdım. «Köptegen studentter köşege şyǧyp, demonstrasiia jasap jatyr» dep. «Ne üşın eken?» - dep sūradym. «Qonaevtyŋ ornynan alynuyna qarsy eken». «Onyŋ ornyna Kolbin degennıŋ keluıne qarsy eken». «Iýbileiın ötkızbei, Qonaevty laqtyryp tastaǧany qalai?». «Qazaq ömırınen habary joq Kolbin degennıŋ Ulianovskı oblysynan mūnda sekretar bolyp keletını qalai?» degen siiaqty.
Estuımşe, studentter demonstrasiiasy beibıt bastalǧan. Almatydaǧy joǧarǧy oqu oryndarynyŋ bärınen derlık... bar degen siiaqty. Men taŋ qaldym. «Osynşama köp student bır-aq tün ışınde qalai jinalǧan?» dep. Jäne mūndai demonstrasiia, Ort. Partiia komitetınıŋ plenumy şeşımıne kelıspegen demonstrasiia - qazaq topyraǧynda būryn bolmaǧan. Keşke qarai studentter men milisiia otriadtary arasynda qatty qaqtyǧys bolyp jatqanyn estıdım.
Men är jerge telefon soǧa bastap edım, ATS boluy kerek, menıŋ telefonymdy üzıp tastady.
Tünde jöndı ūiyqtai almadym. Üige jaqyn köşelerden aiqai-şu şyǧyp jatty. Ärtürlı qorqynyşty oiǧa kettım.
18-ı künı demonstrasiianyŋ jalǧasyp jatqanyn bıldım. Abai, t. b. köşelermen studentter aiqailap, qoldaryna plakattar ūstaǧan, ötıp jatty. Milisiia, soldattar studentterge qarsy küş qoldanǧan. Ört söndıretın maşinalar su şaşqan, soldattar studentterdı dubinkalarmen toqpaqtai bastaǧan. Jastar bırneşe su şaşatyn maşinany töŋkerıp, ot qoiyp, örtegen. Maǧan kelıp aituynşa 17-sı künı studentter tünımen şaiqasqan. Soldattar men milisionerler jaǧynan da, studentter jaǧynan da ölgender bolǧan. Jaralanǧandar tym köp bolǧan siiaqty. 18-ı künı tüske taman menıŋ äielım Amankül baryp, qasynda qarközdıŋ anasy Gülsım bar, bır būryştan baqylap keldı. Ortalyq partiia komitetınıŋ üiınıŋ ainalasynda şaiqasyp jatqan demonstranttardy körgen. Brejnev alaŋy, demonstrasiia emes, maidan alaŋyna ainalǧan.
Gazetterde ündeuler jariialandy. «Huligandar, narkotikpen ulanǧan studentter toby bülık şyǧaruda» degen siiaqty. Būǧan eşkım de sengen joq. Öitkenı, pälenbai myŋ studenttıŋ bır mezgılde narkotik paidalanuy, tıptı «küreske» şyǧuy mümkın emes qoi.
Tüngı şaiqasty 19-y künı de kütken edı, bıraq bolmai qaldy. Jataqhana, oqu üilerın, öndırıs oryndaryn qorşap alǧan otriadtar «bülıkşılerdı» köşege şyǧarmai qoidy.
Qala tynyştala bastady. Studentterdıŋ demonstrasiia jasau sebebın eşkım tap basa almady. Şamamda mynandai sözderdı öz qūlaǧymmen estıdım.
«Qazaqstan ömırınen beihabar Kolbindı mūnda I-sekretar etıp jıberetını qalai?». «Qaladaǧy qazaq studentterınıŋ köpşılıgı jeke üi jaldap tūrady». «Partiia basşysyna öz respublikamyzdyŋ qazaǧy nege qoiylmaidy?». «Tıptı, osy jerdıŋ orysy nege otyrmady?». «KPSS basşysy ūlttyq saiasatta qate jıberdı» degen siiaqty.
Gazetterde qysqa ǧana jazylǧan ündeuge eşkım de senbedı. Öitkenı, qaqtyǧystyŋ qatty bolǧany, ölgenderdıŋ, jaralanǧandardyŋ, jabyq maşinaǧa basyp äketılgenderdıŋ köp bolǧanyn közımen körgender oǧan qalai senedı?!.
Men boiymdy aulaq salyp, üide otyrǧan edım, äitpese, menı de süirep keter me edı...
V.İ. Lenin atyndaǧy saraida «Tamaşa» oiyn-sauyǧy 3 kün boluǧa tiıs edı. Üş myŋnan toǧyz myŋ bilet taratylmai qaldy. «Tamaşa» oiyn-sauyǧy köpşılık aldynda ötpei, studiiada tüsırıldı. «Tamaşany» aşasyŋ degen soŋ, men de qatysyp, tiıstı şyǧarmamdy oqydym. Qaraköz «Anamnyŋ aq sütındei» jäne «Aqqular» degen ekı än oryndady. Sonymen, Almatyda ötken ekı kündık şaiqas (tolqular oblys ortalyqtarynda da bolyp ötken) respublikany sılkındırdı degen sekıldı. Jau memlekettıŋ radiolary būl jönınde habarlap jatqan.
berılgen oiyn-sauyq, konsertter ǧana. Teledidar, gazetterden berıletın halyqaralyq habarlar (köbı ösekke ūqsaidy) jūrtty mezı etıp bıttı. Jūrt «termoiadrolyq soǧys örtı şyǧyp ketedı me eken?» dep qauıptene bastady. AQŞ pen SSSR, basqa da asa damyǧan elderdıŋ iadrolyq qarulanuǧa qūştarlyǧy, kosmosqa (ǧaryşqa) şyǧuǧa ūmtylysy – halyqty bolaşaqqa küdıkpen qaraityn ettı. «Jer şaryn radiasiiamen, gazben tūnşyqtyrar ma eken?». Ükımet basşylaryna degen halyq qūrmetı joiylǧan deuge bolady.
31 dekabr
Qala tynyş boldy.
Saǧat 10-30-da Qazaqstan jazuşylarynyŋ QKP Ort. Komitetınıŋ I-sekretary Gennadi Vasilevich Kolbinmen kezdesuı boldy (keşe habarlaǧan edı). Kezdesudı O. Süleimenov aşty. Sosyn jazuşy, belgılı aqyn Jūban Moldaǧaliev söiledı. Jūban studentterdıŋ maqsatsyz, huligandyq demonstrasiiasyn synai otyryp, olarǧa qarsy milisiialyq ūru, soǧu (dubinkamen) jazasy qoldanylǧanyn öte orynsyz dep aitty. Şynynda, qarusyz studentterdıŋ dubinka taiaǧyn jegen soŋ aşynyp ketkenı mälım boldy.
1 ianvar, 1987 jyl.
«Lit. gazetadan» jazuşy Ä. Älımjanovtyŋ «Chto proizoşlo v Alma-Ate?» degen maqalasyn oqydym. Maqala, negızınen, dūrys-au. Bıraq, kınänı demonstrasiia jasaǧan studentterge ǧana audarǧany - ädıldık emes. Studentter bır-ekı kün ǧana şulap taraityn eken. Respublikalyq prokuror orynbasary Basarov degen demonstranttarǧa maşinamen mūzdai su şaştyrǧanda, bır qyz maşina astynda qalyp, közbe-köz ölgen. Mūny körgen jastar aşynyp, milisiia, soldattarmen şaiqasqa köşken. Älımjanov būl şyndyqty aitqanmen, gazet jaza qoiar ma eken?! Erteŋ 2 ianvar.
***
1 ianvar 1987 jylǧy osy jazbamen qairatker qalamger Şona Smahanūlynyŋ bloknot betıne tüsken kündelıgı aiaqtalady.
Aqyn jüregın jaralaǧan qasırettı oqiǧalardy oqyp otyryp menıŋ esıme İ. A. Buninnıŋ Mäskeudegı «Sovetskii pisatel» baspasynan 1990 jyly jaryq körgen «Okaiannye dni» atty kıtaby oraldy. Kündelık ıspettı jazylǧan būl şyǧarmasynda ol Reseidegı samoderjaviia qūlap, ūlt intelligensiiasynyŋ basyna qara būlt üiırılgen tūsty şeber suretteidı. «Jaman atqa jal bıtse, janyna torsyq bailatpas» degendei, taban astynda nagan men bylǧary kürtege ie bolǧan şolaq belsendıler ziialy qauymdy da bai-qūlaqqa balap, törın körge ainaldyrǧanyn aşyna jazady.
Mıne, Şona aǧanyŋ Kalinin köşesındegı 24 üidıŋ aiadai bölmesınde auru qyzy Qūralaiyn emdei otyryp, jazǧan kündelıkterı maǧan Buninnıŋ kündelıgın oqyǧandaǧydai köŋılımdı bosatyp, közıme jas üiırdı. Sondyqtan bolar älsın-älsın qolyma alyp, qairan da qairan Şökeŋnıŋ qolynyŋ taby qalǧan qyzǧyltym paraqty aialai sipap, qaita-qaita oqi berdım, oqi berdım. Sosyn özım ǧana oqi bermeiın, özım ǧana mūŋaiyp, özım ǧana jylai bermeiın dep, mıne, qalyŋ oqyrmandarǧa ūsynyp otyrmyn.
Amankül jeŋgem amanattaǧan Şökeŋ dünielerınıŋ bırı – hattary.
Onda Şökeŋ, Şona aǧam qarap jürmeitın ädetıne basyp KPSS Ortalyq Komitetı Saiasi Biurosynyŋ müşesı, Qazaqstan KP Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı sekretary D. A. Qonaev joldastan bastap bärın hatpen «atqylaidy».
Mūny da oqiyq.
«KPSS Ortalyq Komitetı Saiasi Biurosynyŋ müşesı,
Qazaqstan KP Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı sekretary,
Sosialistık Eŋbek Erı ataǧyn ekı ret alǧan
D. A. Qonaev joldasqa;
Qazaq SSR Joǧarǧy Sovetı Prezidiumynyŋ predsedatelı S. B. Niiazbekov joldasqa;
Qazaq SSR ministrler Sovetınıŋ predsedatelı
B. Ä. Äşımov joldasqa;
Qazaq SSR Oqu minstrı
Q. Balahmetov joldasqa
Almaty qalasyndaǧy S. M. Kirov atyndaǧy №12 qazaq orta mektebınıŋ bır top ata-analarynan
ÖTINIŞ
Būl mekteptıŋ qūrylǧanyna jarty ǧasyrǧa juyq uaqyt ötse de, keŋeitılgenıne ekı-aq jyl boldy. Partiia men ükımetımızdıŋ qamqorlyǧymen mektep bır myŋ oquşy siiarlyqtai etılıp, ötken jyldan berı jūmys ıstep jatyr. Qalanyŋ şetkı ūsaq audandarynan keletın tömengı klass oquşylary üşın 200 balalyq pansionat-internaty da bar. Mūnyŋ bärı jaqsy.
Äitse de, oquşylardyŋ teŋ jartysynan köbı – 600-ge juyq oquşy qalanyŋ şetkı, ūsaq audandarynan keletındıkten, olar künıne ary-berı 25-30 km jol jüredı. Ärbır oquşy künıne üş-tört saǧatqa juyq uaqytyn avtobus kütumen jäne avtobus üstınde ötkızedı. Olardyŋ mektepke kelgenşe jäne üiıne jetkenşe köretın azabyn aityp jetkızu qiyn.
Mūnymen qatar, Almaty mikroaudandarynda balalaryn ana tılınde – qazaq mektebınde oqytqysy keletınder de az emes. Sondyqtan da, osy obektivtı jaǧdaiǧa bailanysty mikroaudandardyŋ bır qolaily jerınen ülken qazaq orta mektebın auşdy sūraimyz.
№12 qazaq orta mektebınıŋ ata-analar komitetınıŋ predsedatelı, jazuşy Ş. Smahanūly. (Jäne onşaqty ata-ana qol qoiǧan)».
Köp ūzamai Şona Smahanūly ūiymdastyrǧan būl hatqa ministr K. Balahmetovten jauap keledı.
Ony da oqiyq.
«Jauap. Zaveduiuşemu Alma-Atinskim gorono tov. Jakupovu A. E.
Kopiia: g. Alma-Ata, ul. Kalinina 24, tov. Smahanuly Ş. i drugim.
V SK KP Kazahstana, Prezidium Verhovnogo Soveta Kazahskoi SSR, Sovet Ministrov Kazahskoi SSR, Ministerstvo prosveşeniia Kazahskoi SSR obratilis chleny roditelskogo komiteta Kazahskoi srednei şkoly №12 s prosboi ob otkrytii v gorode Alma-Ate v odnom mikroraione eşe odnoi şkoly s kazahskim iazykom obucheniia.
V sviazi s etim, Vam poruchaetsia izuchit vopros o neobhodimosti i vozmojnosti otkrytiia v g. Alma-Ate şkoly s kazahskim iazykom obucheniia ili otdelnyh kazahskih klassov pri suşestvuiuşih şkolah i svoi predlojeniia nam soobşit k 15 dekabria s. g.
Ministr K. B. Balahmetov. 19.11. 76.».
Kördıŋızder me, Şökeŋ şyryldap ana tılınde hat jazsa, sol uaqyttaǧy ministr jauapty orys tılınde beretın bolǧan. Onyŋ üstıne «V sviazi s etim, Vam poruchaetsia izuchit vopros o neobhodimosti i vozmojnosti otkrytiia v g. Alma-Ate şkoly s kazahskim iazykom obucheniia ili otdelnyh kazahskih klassov pri suşestvuiuşih şkolah i svoi predlojeniia nam soobşit k 15 dekabria s. g.» dep, bar jūmys pen jauapkerşılıktı aqynnyŋ özıne jüktep qoiady.
Bıraq Şökeŋ tapsyrmaǧa qyŋq demesten, jüktelgen jūmysty tap-tūinaqtai etıp atqarady. Söitıp ol eŋbegıne orai ministrden ekınışı jauap hat alady.
Oqiyq.
«g. Alma-Ata, ul. Kalinina, dom 24. T. Smahanuly Ş. i drugim.
Ministerstvo prosveşaniia Kazahskoi SSR, izuchiv vopros o vozmojnosti otkrytiia srednei şkoly s kazahskim iazykom obucheniia v odnom iz mikrorainov g. Alma-Aty, soobşaet, chto v kazahskoi srednei şkole №12, raspolojennoi v sentre goroda, v nastoiaşee vremia obuchetsia 1057 uchaşihsia, iz kotoryh 231 projivaiut v iuge-zapadnom raione g. Alma-Aty, v. ch. poseşaiut 1 klass – 23 uchenika, 2 klass – 29, 3 klass – 19, 4 klass – 14, 5 klass – 15, 6 klass – 19, 7 klass – 17, 8 klass – 26, 9 klass -22, 10 klass – 44.
İshodia iz etogo, gorodskoi otdel narodnogo obrazovaniia planiruet v novoi şkole №86, raspolojennoi v şestom mikroraione, otkryt 1-10 klassy s kazahskim iazykom obucheniia s nachala 1977-78 uchebnogo goda.
Ministr K. Balahmetov. 21. HII. 76.».
Mıne, qazaq halqynyŋ Almatydai äsem qalasynda qazaq mektepterı men balabaqşalary osydan keiın köktemgı jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtardai qaptap, köbeie bastaǧany belgılı.
Bıraq būl oŋailyqpen bola salǧan joq. Ministrden ekınşı jauap kelgenşe şydamaǧan Şökeŋ D. A. Qonaevqa baryp, Almatydaǧy jalǧyz qazaq mektebınıŋ jaǧdaiyn öz auzymen tüsındıredı. Amankül jeŋgemnıŋ aituy boiynşa, Jeltoqsan köterılısı bolǧan künderı Şökeŋdı sol bastamasy üşın KGB keŋsesıne şaqyrtyp, tergeuge ala bastaidy. Jeŋgemnen qalǧan jädıgerdei sözderdı dälme-däl keltıreiın.
- Bır künı üige Marat Toqaşbaev kelıp, Şökeŋe: «Menı KGB şaqyrtyp, bıraz tergedı. Sızdı de şaqyrtyp qalar» dedı. Aitqanyndai, «üş ärıp» Şökeŋdı de şaqyryp, tergei bastady. Bıraq Şökeŋ tergeuden kelgen soŋ menı qorqytpaiyn dei me, äiteuır «Menı jerdıŋ astyna (podval – K.S.) tüsırıp, quys-quyspen alyp jürıp, bır bölmege aparyp äbden tergep-tekserdı» deidı. Bıraq qanşa degenmen et pen süiekten jaralǧan pende emes pe, özı de kädımgıdei qorqaqtap jürdı. Sebebı, onyŋ aldynda «Qazaq mektepterın aştyramyn» dep şarq ūryp jürdı ǧoi, aǧaŋ.
Ministrlerge sözı ötpegen soŋ Dınmūhamed Qonaevqa da baryp jolyqty. Jeke basynyŋ qam-qareketı üşın barǧan joq ärine, «Qazaq mektepterın aştyraiyq» dep bardy. Sonda ülken kısı «Qūdaiym-au, maǧan östıp bır adam keldı me?! Ata-analar qoldaryŋdy qoiyp, äkelseŋder aştyryp berem ǧoi» dep aǧynan jarylypty.
Sodan keiın «Aqsai», «Orbita», «Köktem» şaǧyn audandarynan jäne «Saiahat» jaqtan bıraz mekteptıŋ aşyluyna bas boldy. Balabaqşalardyŋ aşyluy üşın de tynbai jūmys ıstedı. Orys tıldı baspasözder «Ūltşyldar aşqyzdy» dep dauyldatqan «Ertöstıktı» de Şökeŋ marqūm aştyryp edı...
Özım bıletın bır oqiǧany aityp bereiın. «Köktem» jaqtaǧy balalar baqşasyn aşarda ata-analardy özı jinady aǧaŋ. Söitsek eşqaisysy joq. «Būlar qaida ketken?» desek, motosiklmen kelgen milisiialar bärın qaitaryp jıberıptı. Sosyn Şökeŋ bastaǧan janaşyrlar milisiialardyŋ qoqan-loqqysyna qaramastan ata-analardy qaita jinap, balabaqşanyŋ aşylu saltanatyn ötkızdı.
Sol kezdegı bilıktıŋ jaramsaq ökılderı Şökeŋ aştyrǧan qazaq mektepterı men balabaqşaǧa bailanysty «Rjavşina» («Tot») degen avtorsyz feleton jazyp, ony sol kezdegı «Leninşıl jas» gazetıne jariialatuǧa joldaidy. Ol gazettegı ūltym degen azamattardy qoldaityn jurnalisterdıŋ qolyna tüsıp, Şökeŋe telefon şalady. Sodan Şökeŋ jazuşy Sofy Smataevqa habarlasyp (jazuşy S. Smataev sol kezde QKP OK qyzmet ıstegen), ol kısı aqqa küie jaqqan qara maqalanyŋ jariialanbauyna kömegın aiamaidy...
Amankül jeŋgemızdıŋ äŋgımesı osylai jalǧasa beretın. Keiın ızdenıp jürıp sol aty-şuly «Tot» degen maqalanyŋ köşırmesın tauyp, Şökeŋe qatysty jerlerın oqyp, jaǧamdy ūstadym.
Sızder de oqyp körıŋızder, aǧaiyn:
«1986 jyldyŋ avgust aiynda Almaty gazetterınıŋ bırınde qazaq klastaryn aşudy sozyp otyr degen jeleumen №118 orta mektep jäne qalalyq aǧartu bölımınıŋ basşylaryn synaǧan feleton jaryq kördı.
Bırneşe kün araǧa salyp, 1 sentiabrde būl aşylym öttı de. Alaida, jaŋa klastardyŋ tabaldyryǧyn tūrǧylyqty ūlttyŋ balalary osy mekteptıŋ özge oquşylarynan erekşe, orkestr süiemeldeuımen, arnaiy ssenarii boiynşa attady. Būl programmanyŋ airyqşa gültäjderındegı jol aşarlar qalaǧa tanymal jazuşylar esımderın äigılep tūrdy.
Sol saltanat kuägerlerındegı siiaqty oqyrmanymyzda da osynau etımız üirengen kädımgı kezektı oqiǧa äldebır jeŋıs jelpını, pedagogikalyq kollektivtıŋ emes, feleton avtory satirik-aqyn Şona Smahanūlynyŋ maŋyzdy jetıstıgı retınde körıngenı nesı?, - degen saual tuuy mümkın.
Mektepter men balabaqşalardyŋ barlyǧynda bırdei qazaq tılın oqytu ideiasy kommunist-jazuşyny bauraǧanyna bır jyl ǧana tolǧan joq. Nesı bar, būl qajettı jäne jan-jaqty qoldau tabatyn jäne jūrt nazar audaratyn saiasatpen de ündesedı.
Eger Smahanūly ūlttyq tıldı oqytudy jaqsartudy tılge tiek etıp, orynsyz ökpeşıldık tanytyp, özın ädıldıktı qorǧaudyŋ tym qyzǧanşaq qyzǧyşy retınde körınbegende, satirik-jazuşy uaqyttan ozyp, būdan bır jyl būryn internasionaldyq tärbienıŋ kökeikestı mäselelerıne moiyn būrdy dep aituǧa bolar edı. Ol üşın, mäselen, halyq aǧartu jūmysyndaǧy «ätteŋ-ailar» men oralymsyzdyqty äldekımnıŋ tūrǧylyqty ūlt balalaryna tuǧan tılın oqyp-üiretude jasaǧan kedergısı dep tüsıne salu eşteŋe emes.
Osy bır närselerdıŋ qūny soqyr jyrmaqqa da tatymaityn sekıldı körıngenımen Smahanūly qazaq mädenietı, tıl dästürınıŋ damuyn qoldan tejep otyrǧan adamdar bar degen sezık tudyruǧa tyrysty...
Qazaq klastaryn aşudyŋ qarapaiym oqiǧasy nelıkten saltanatqa, halyq müddesın qorǧauşylardyŋ ırı jeŋısın marapattauǧa ainalǧanyn, al şyn mänınde östıp özderıne bedel jinauǧa tyrysqan alaiaqtardyŋ paidasyna jaratqany endı tüsınıktı bolyp otyr.
KPSS Ortalyq Komitetınıŋ «Qazaq respublikalyq partiia ūiymynyŋ eŋbekşılerge internasionaldyq jäne patriottyq tärbie beru jönındegı jūmysy turaly» qaulysynda atalyp ötkenındei, mūndai köŋıl-küi auany ūlttyq tomaǧa-tūiyqtyq tendensiiasyn küşeitkennen basqa eşteŋe emesın aitudyŋ özı qajet pe?
Būdan bır jyl būryn Şona Smahanūlynyŋ būl qylyǧyna eşkım airyqşa nazar audarmaǧany, onyŋ tarapyna aitylǧan köpırme qoşamet sözder tüpkılıktı bas ainaldyrǧany ras. Mıne, osyǧan masattanǧan ol qazaq klastaryn aşuǧa kedergı bolyp otyr degen jeleumen № 51, 65 orta mektepterdıŋ äkımşılıgı men pedagogikalyq kollektivıne būl jaily gazetke jazamyn, dep t.s.s neşe türlı qoqan-loqqy körsettı.
Mūnda da ol, ädettegıdei, osy mäselemen Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ tapsyrmasymen şūǧyldanyp jürmın dep, būl ūiym basşylarynyŋ esımderın bürkendı. Jazuşynyŋ osynşama joǧary ökılettılıgınen taisaqtaǧan pedagogtar oǧan qazaqşa oqityndarǧa bölıngen klastaryn körsetuge asyǧyp, qalai ūiymdastyratyndyqtaryn jalyqpai jäne tübegeilı tüsındırdı. Sonymen bırge, būl ıspen eşkımnıŋ qatysuynsyz ainalysyp jatqandyqtaryna da tüsınık berıp otyrdy. Bıraq Smahanūly ärkez: «Jaraidy, mūnyŋ bärın qalai ornalastyratyndyqtaryŋdy taǧy da tekseremız!» dep mälımdedı.
№65 mektepte ata-analardan jüzdegen qūlaqtandyrular men tūrǧylyqty ūlt adamdaryn ata-analar jinalysyna şaqyrtuǧa arnalaǧan telegrammalardy köbeitıp basatyn maşinistkalarǧa aqşa jinaldy.
Būl şaraǧa aldyn ala ülken daiyndyq jūmysy jürgızıldı. Balalardy qazaq klastaryna jazuǧa zaŋdy negızde şyqqan mūǧalımderdıŋ soŋynan tuǧan tıldı saqtau jolyndaǧy «kürestegı» özderınıŋ basty mındetterın taǧy bır märte körsetu üşın özderın-özderı sailaǧan ata-analar komitetınıŋ ökılderı attandy. Olar qazaq klasyna oquǧa şaqyrǧan habarlandyrularyn jönei ıle berdı. Eger kımde-kım baǧanadaǧy qūlaqtandyrudy jūlyp tastasa, būl halyqtyŋ ūlt jauy retınde baǧalanǧanynan-aq osynyŋ bärı qandai jaǧdaida jüzege asqanyn özderıŋız bıle berıŋızder.
Säl bolmaǧanda bükıl qazaqtyŋ atynan söileu qūqyn özderıne taŋyp alǧan jiyndy ūiymdastyruşylar bırqatar vedomstvolardyŋ basşylaryna, halyq aǧartu ministrıne jäne basqalarǧa pochtamen resmi türde şaqyru telegrammalaryn joldady
Barlyq «jiyn» müşelerınıŋ sany üş jüzge juyqtady. Olardyŋ ışınde tek 50 adam ǧana öz balalarynyŋ qazaq tılın üirenuın qalady. Būǧan tiıstı deŋgeide jauap qaitaru maqsatymen jiyndy ūiymdastyruşylar oryndyqtarǧa ūly oişyldardyŋ tuǧan tıldıŋ maŋyzy men rölı jönındegı ūlaǧatty sözderın qaz-qatar jaiyp tastady. Jinalǧandardyŋ nazaryna äldeqaidaǧy «bır satirik» aitty degen: «Eger näreste özınıŋ tuǧan tılın bılmeitın bolsa, onda onyŋ bır şärıgı jetpeidı. Eger ülken adam tuǧan tılın bılmese, onyŋ jüz şärıgı jetıspeidı» aforizmı ūsynyldy (Maqala basyndaǧy syqaqşy Köpen Ämırbektıŋ mysalyn eske alyŋyz – K.S.). Jüz şärıgı jetıspeitındıkterın moiyndauşylar tabyla qoimady.
Şyǧyp söileuşı halyq aǧartu jüiesınıŋ ökılderıne öz oilaryn aşyq aituǧa mümkındık bolmady. Zaldan älsın-älsın aiqai-ūiqai, janama sözder, qobaljular estılıp tūrdy. Smahanūly söilegen joq. Ol şeşensudıŋ paidasyz, al jasyryn türtpektudıŋ qauıpsız ekenın jaqsy bıldı...».
Mıne, «Tot» atty ūzaq maqala osylai şoq tıldı Şökeŋmen bastalyp, qazaq halqynyŋ taǧy bırneşe ziialy ūldaryna «ūltşyl» degen jala jauyp, ǧaibattap baǧady. Feletonsymaqty ūiymdastyruşylar KGB «qūlaqtary» men QKP OK jandaişaptary ekenınde dau joq, olar Şökeŋdı synai otyryp, onyŋ bır ūşyn aqyn arqa tūtqan D. A. Qonaevqa qarai būryp otyrǧanyn anyq aŋǧaruǧa bolady. Abyroi bolǧanda, redaksiia qabyrǧasy syrtynda düniege kelgen maqala-feletonǧa eş jurnalist qol qoimaǧandyqtan jastar gazetterıne jariialanbai qalady. Oǧan Sofy siiaqty saqy jazuşylardyŋ da yqpaly bolsa bolǧan şyǧar.
Jyljyǧan jyldar, adymdaǧan ailar, qūldyraŋdaǧan künder ötken saiyn Şökeŋ siiaqty ūlt tılınıŋ ūlyqtaluy üşın küresıp ötken azamattyŋ aty aŋyzǧa ainalyp, bügıngı jäne keiıngı ūrpaqtarǧa ǧibrat retınde oiǧa orala beredı, orala beredı.
***
Qala halqy būryn tatu tūratyn edı. Orystar men qazaqtar bır-bırınıŋ betıne qarai almai, «juasyp» qaldy. Öz paiymdauy ma, Ortalyq partiia komitetı jergılıktı halyqty, äsırese, qazaq ūltynyŋ talǧamy qandai bolaryn eskermei, Kolbindı jıberdı. «Qate jıberdı-au» dep eseptedım. 24.HII.86.***
17-18 dekabrdegı qandy soiqannan keiın estıgenderım: «Alaŋda maşina astynda qalǧan jıgıttıŋ miy şaşylyp ketken...». «Ūzyn būrymdy qyzdy şaşynan süiregende bas terısı sypyrylyp ölgen...». «Bır kamerada jatqan 37 qazaq qyzyn jendetter: «Bala tumaityn eteiık senderdı» dep, etıkpen ışterıne tepkılegen». «Auzy jaraly jıgıtterdıŋ denesıne anaşa uyn jıberıp öltırgen. Qalǧandaryna ädeiılep anaşa ūntaǧyn salǧan. Būnysy – şetelden komissiia kelse, «anaşa tartqan būzaqylar» demek bolǧan deidı». «Kazradioda ısteitın Şliahov, Filippov degenderdıŋ juan temır kespeltegımen ekı qazaq qyzyn öltırgenın radio qyzmetkerlerı terezeden körıp tūrǧan». «Qyrǧyn şaiqas bolyp jatqan alaŋǧa jaqyn üilerde tūrǧan adamdar da jyndanuǧa jaqyndap, auruhanaǧa tüskenderı bolǧan. Alǧaş maşinaǧa zorlap basqan jastardy avtobustar alysqa qar üstıne aparyp tastap ketken. Moskvadan şūǧyl samoletpen äkelıngen soldattar şetınen karetister bolsa kerek». «Qaqtyǧysuda eşqandai şyǧyn bolǧan joq» dep Qazaq SSR Joǧ. Sovetı prezidiumynyŋ predsedatelı Mūqaşev mülde ötırık aitqan, asqan ekıjüzdılık, jaǧympazdyq jasaǧan». «Osyndai habardy qaitadan beruge Qazaq radiosy men televidenie jönındegı komitet predsedatelı Saǧat Äşımbaev kelıspegen: - Öz közımmen körgen qandy qyrǧyn bolǧan joq dep qalai aita alam, oǧan kommunistık arym kötermeidı dep jauap bergen». «Qolǧa tüskenderdı: «Senderdı demonstrasiia jasauǧa jūmsaǧan kımder?» dep qinaǧan körınedı. Köptegen jastar: «Eşkım jūmsaǧan joq, öltırseŋ de aitarym osy. Demonstrasiia jasauǧa pravomyz joq pa?! Aldymen tiısken bız emes, milisionerler men soldattar» dep jauap bergen». 26 dekabr Qala tynyştala bastady. Jergılıktı gazetterde 17-18 dekabrdegı studentter demonstrasiiasynyŋ meilınşe saiasi qate ekendıgın aiyptaǧan maqalalar jariialandy. Teledidarda komsomol ūiymdarynyŋ jinalysy körsetılıp, «kınälı» degen jastardy komsomoldan şyǧardy. Mūny ūiymdastyrǧan kımder ekenı belgısız. «Tabylatyn bolypty», «Olardy aiamai sottaidy» degen laqap sözder tarap jatty. 28 dekabr Tüs qaita, saǧat 4-00-de menıŋ «Anamnyŋ aq sütındei» degen öleŋım tūŋǧyş ret radiodan oryndaldy. Ändı şarqaǧan on jarym jastaǧy Qaraköz Äuelbekova. Daiyndaǧan radionyŋ balalar redaksiiasy. *** Qala köşelerınde äskeri jäne milisiialyq küzet küşeitıldı. Üş-üşten, besten jürgen soldattar, milisiialar... 29 dekabr Üidemın, bırdeme jazuǧa zauqym joq. Ömırden tüŋılmesem de, boiymdy toryǧu sekıldı bır salqyn sezım bilep alǧan. 30 dekabr Jūrt jaŋa jyldy qarsy aluǧa daiyndaluda. Äitse de köŋılsızdık baiqalady. Jūrttyŋ köŋılın sergıtetın jalǧyz ǧana ermegı – teledidar, sodanŪqsas jaŋalyqtar
