Qaiyrymdylyq – qazaq halqynyŋ tabiǧatynan tuyndaidy

14‑nauryz «Körısu» künı dep atalyp, ol künı alys‑jaqyn aǧaiyn‑tuys, dos‑jaran, ärıptester jäne t.t. bır‑bırımen körısıp, bır‑bırımen şūrqyrasyp tabysyp jatty... Būl kün El bırlıgın jaŋartqan kün boldy. Kelesı – 15‑nauryz belgılengen «Nauryz küntızbesı» boiynşa «Qaiyrymdylyq künı» dep atalyp, būl künı mūqtaj jandarǧa jappai qaiyrymdylyq körsetu oryn aluy tiıs. Osy künge orai, filosoftar Äbdıraşit Bäkırūly men Berık Ataştyŋ «Qaiyrymdylyq turaly» oilaryn ortaǧa salamyz. Äbdıraşit Bäkırūly: Qaiyrymdylyq – jalpy tıldı‑tılsız tırışılık ataulyǧa tän qasiet. Onyŋ tüp negızınde tırşılıkke tän biologiialyq zaŋdylyqtar jatady: mysaly, ösımdık älemınıŋ özı ūryǧyn şaşarda özge qūbylystardan «qaiyrymdylyq» boluyn kütedı. Ol – tūqymdy ūşyryp şaşatyn jelden keler qaiyrym, ne tūqymdy şoqyp jep, özge aimaqqa taratuşy qūstan ne maldan keler qaiyrym, aqqan sudan keler qaiyrym... Iаǧni, tabiǧat neǧūrlym türlı bolǧan saiyn, onyŋ türlerınıŋ bır‑bırıne degen «kömekgı» ne «septıgı» de sonşalyqty köp – tabiǧat türı özara «qaiyrymsyz» ömır süre almaidy. Al, sanaly tırşılık iesı bolyp sanalatyn Adamnyŋ da qaiyrymdylyq instinktınıŋ tüp negızı osy – biologiialyq‑tabiǧi «ömır süru instiktınen» bastalyp, onyŋ sanaly ömırımen ūştasady. Ol äuelı «ūrpaqty jalǧastyru» kezeŋınen bastalyp, keiın – qauymdasyp ömır süru deŋgeiınde jalǧasady. Osy deŋgeide Qaiyrymdylyq – qoǧamdyq qarym‑qatynas jüiesınıŋ maŋyzdy elementıne ainalyp, moraldık jäne etikalyq qategoriialar retınde adam sanasynda ornyǧady, äreket etu prinsipterıne ainalady. Berık Ataş: Sız qaiyrymdylyqtyŋ tabiǧi, ksomologiialyq, ontologiialyq jaǧyna toqtalǧan ekensız, men onda äleumettık qaiyrymdylyqtarǧa şolu jasap öteiın. Qazaq halqynyŋ dünietanymyn zertteuşı filosoftardyŋ köpşılıgı, onyŋ etikosentrizmge negızdelgendıgın aitady. Iаǧni, halqymyzdyŋ ruhaniiaty tarihynyŋ ön boiynda  adamgerşılık qūndylyqtar basymdyqqa ie ekenıne erekşe toqtalady. Äsırese, jetım-jesırge qaiyrymdylyq jasau nemese ärqily appattarǧa, soǧys zardabyna bailanysty berıletın qaitarymsyz kömekterdıŋ barlyǧyn qaiyrymdylyqtar dep atasaq, onyŋ özı halqymyzdyŋ ömır saltynda san qily bolyp keledı. Mäselen:

1. Äleumettık ömır saltynda rulyq tanym, rulyq-qandastyq, tamyr-tuystyq negızde bır auyl nemese qauym bolyp tūtasady. Ärine, bız onyŋ qazırgı jaǧymsyz jaǧyna ǧana nazar audaryp, ony «ruşyldyq» dep kına artamyz da, şyndyǧynda onyŋ jaǧymdy, igılıktı, oŋdy jaqtarynyŋ keibırıne nazar audarmaimyz.
2. Ol kezdegı «rulyq qauym», qazırgı tılmen aitqanda, özındık bır «Korporativtık Ruh» tūtastyǧyn qūraǧan dep aituymyzǧa bolady. Mäselen, sol rudaǧy kedeiler, jesırler, maly jūtqa ūşyraǧandar, soǧysta asyrauşysynan airylǧandar t.b. materialdyq jaǧdaiyna tūtas ru müşelerı jauapty bolǧan. Ol jauapkerşılıktı ru aqsaqaldary ūiymdastyryp, jaǧdaiy tömen adamdarǧa barlyq ru müşelerınıŋ, äsırese, däulettılerdıŋ järdemdesuın qadaǧalaǧan, ony basqarǧan.
3. Öitkenı, belgılı bır rudyŋ ökılı «joqşylyqta» ömır sürer bolsa, ol
   Ūqsas jaŋalyqtar

   BŪŪ basşysy: Adamzat özıne kör qazyp jatyr

   Ǧalymdar dünie jüzındegı marjan rifterınıŋ tüssızdenu sebebın atady

   Volonter bolu - jürektıŋ batyrlyǧy

   
   
   ‑ ruǧa Syn bolǧan, barlyq ru müşelerınıŋ namysyna tietın bolǧan.
4. Qazırgı taŋda da qinalǧan jandar aqparattyq jelıler arqyly bükıl Qazaqstannan kömek sūraidy, ol kezde kömek sūramasa da, «korporativtık rulyq ruh» janǧa jany aşyǧandyqtan, öz betınşe kömektesetın bolǧan.

So kezden-aq, qazaq halqynda qaiyrymdylyq «arnaiy ıs-şara» dep resmi türde ūiymdastyrylǧanymen ‑ ol özdıgınen barşaǧa tüsınıktı bolyp, ūrpaqtan ūrpaqqa auysyp, institusionaldanǧan dästürımızge ainalǧan. Olar: asar, üme, enşı, sybaǧa t.b. Mysaly, aŋşy mol oljaǧa kenelıp, qaityp kele jatqan kezde, kezdesken jolauşyǧa, ol asa bır kedei bolmasa da, «olja» dep üles qaldyryp ketetın dästür bolǧan. Alǧan da, bergen de ony «Täŋır enşısı» dep tüsıngen. Aidaladaǧy mal ızdegen nemese basqa da bır maqsattarmen saparǧa şyqqan jolauşy jolşybai kezdesken üige toqtauy tiıs ekendıgı öz aldyna, üi iesı de  ony «qūdaiy qonaq keldı» dep qūşaq jaia qarsy alyp, tamaqtandyryp, atyn tynyqtyryp, azyq berıp, qajet bolsa  üiıne tünetıp te jıbergen. Keiınnen, mümkın odan da būryn,  osy dästür han jarlyqtarymen arnaiy bekıtılgen eken. Qazaqta «Jetım körseŋ jebei jür» degen naqyl söz ūrpaqtan-ūrpaqqa tarap, moraldık kodeks retınde bekıtılgen. Būl tek qaiyrymdylyqty qajet etıp sūraǧan jaǧdaida ǧana emes, ony körgendı adamdar özdıgınen-aq tüsınuı tiıs qaiyrymdylyq normalary edı dese bolady.  Halqymyz tabiǧattaǧy, qoǧamdaǧy qorǧansyzdardyŋ barlyǧyna (qūmyrsqa,  januarlardyŋ ūrpaqtary t.b.) derlık zäbır körsetpeu kerek degen tüsınıkpen: «obal», «nalasyna qalu» t.b. dep, qaiyrymdy‑meiırımdı adamgerşılık qaǧidattar qūrylymdanǧan. Bıraq halqymyz «nalasyna qalu», «obaly tiiudı» tura maǧynadaǧy fizikalyq, ne, psihologiialyq emes, odan joǧary ‑ äldeqandai bır tylsym energiialar arqyly «zäbır körsetu» adamǧa kesır bolyp jabysady dep oilaǧan. Öitkenı, ol terbelıs zaŋyna sai, qaita oralyp, özıŋdı baqytsyzdyqtarǧa ūşyratady dep sengen. Ol zamandarda, jalpy, qaiyrymdylyqtardyŋ barlyǧy qazırgı kündegıdei  «köpşılıkke jar salumen» emes, jabyq küide  «ruhani jan dünienıŋ tazartu» türınde tüsınılgen. Al qaiyrymdylyqqa jany üiır adamdardy «jomart» degen ataumen märtebelegen. Ärine, ökınıştısı, qazırgı taŋda būnyŋ köbı ūmyt bolyp barady. Qoǧam da ony saqtai bermeidı. Tüiın: Bügıngı taŋdaǧy ūlttyq tärbienı küşeitu, «adal azamat» qalyptastyru t.b. jüzege asyru kezınde, onyŋ qaǧidalaryn alystan ızdemei-aq, qanymyzǧa sıŋgen osy arhetiptık bastaulardan alǧan dūrys. Bızdıŋ basqa köptegen halyqtardyŋ etikasynan nemese dıni moraldarynan äldeqaida öresı biık tūrǧan osy «Qazaqy etika» ūstanymdary – älı de halqymyzǧa qyzmet ete beredı.  

Berık Ataş, Äl‑Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ

Filosofiia kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy;

Äbdıraşit Bäkırūly, filosof‑publisist