Soŋǧy kezde Kenesary han taqyryby otandyq baspasözde jiı köterılude. Oǧan sebep Qyrǧyzstan prezidentı Sadyr Japarovtyŋ Orman manapty han köterıp, onyŋ äskeri strateg retınde Kenesary hanmen şaiqasta ädıl jeŋıske jetkenı turaly jazbasy boldy. Būl bızdıŋ tarihşylarǧa ūnamai qalsa kerek, äleumettık jelı «Kenesary han» taqyrybyn qaita jandandyrdy…
Menıŋ qolymda Kenesary hannyŋ ūly Ahmet Kenesaryūlynyŋ 1889 jyly so zamanǧy qazaq tılınde, arabşa qadym jazuymen jazǧan «Kenesary han ua sūltan Sadyq» kıtaby tūr. Kıtap 2021 jyly «AlmaBooks» baspasynan şyqqan. Ony qadym jazbasynan audarǧan ǧalym, tarih ǧylymynyŋ kandidaty Amantai İsin eken.
Būl kıtapta sūltan Ahmet Kenesaryūly özı közı körgen, körmegenın tete aǧasy Sydyq sūltannyŋ aitqandarynan derekterdı molynan keltıredı. Kıtapty baspaǧa äzırlegen avtorlar A.İsin men B.Būqarbaidyŋ oqiǧalar jelısın jüielep, qazırgı zaman oqyrmandaryna meilınşe tüsınıktı etuge ūmtylǧandary bırden baiqalady.
Abylai hannyŋ otyz ūly
Qazaqqa mäşhür Abylai hannyŋ otyz ūǧly bar edı... Onyŋ Ordasy Kökşetauda edı... Abylai han ofat bolǧan soŋ, onyŋ bäibışe hatūnynyŋ balasy Ǧūbaidolla on jyl han boldy. So kezde Aqmolaǧa bekıngen Orys däuletı Kökşetauǧa oryn salmaqty oilap Ǧūbaidolla hanǧa adam jıberedı. Oǧan Ǧūbaidūlla han: «Men qala saluǧa yrza emespın. Bız Abylai han men aq patşa ortasynda bolǧan şartnamasymen ärqaisymyz öz ornymyzda tynyştyqta tūraiyq. Eger küşpen salam deseŋ özıŋ bılesıŋ» dep jauap berıptı. (Abylai han Reseige täueldı bolmai, olarmen teŋ därejedegı odaqtas memlekettıŋ hanymyn degen). Būdan keiın ony orystar ūstap alyp, qaita jıbermei qoidy. Onyŋ ornyna Uäli han boldy. Ol hala saluǧa yrzalyǧyn berdı. Abylai hannyŋ balalarynyŋ bärı yrzalyǧyn berdı...
Kenesarynyŋ alǧaşqy narazy bolmaǧy...
Sūltan Qasym Abylaidyŋ otyz ūǧylynyŋ kışısı edı. Al, Qasym hannyŋ kättä zaiybynan alty ūǧly bar edı: Saryjan sūltan, Esenkeldıŋ sūltan, Aǧatai sūltan, Bofy sūltan, Köşek sūltan, kışısı – Kenesary sūltan. Qasym hannyŋ ekınşı zaiybynan Nauryzbai sūltan degen bır ūǧly bar edı...
Sonda sūltan Kenesary atasyna, tört aǧasyna aitty: «Orys däuletınıŋ Abylai hannyŋ uaqytyndaǧy şartnamany būzbaǧy bızderge kemşılık. Eger, qūdai qalasa, barşa qazaqty bır qosyp, Abylai hannyŋ uaqytyndaǧydai bolyp tūrarmyz...» - dep. Onyŋ sözı Qasym sūltan ua balalaryna maqūl bolyp, Orys däuletınıŋ hūkımetıne qarsy boldy. Qazaqtar būlardyŋ aitqandaryna qosyldy...
Ol Uäli hanǧa ūnamady. Aqmolaǧa jetkızdı. Orystan äsker şyǧyp, būlarǧa haqyly qazaqtardy üş ret şapty...
Osydan keiın Qasymnyŋ balalary Kökşetaudan ötıp, Orta jüz ūryǧy Altai, Toqa, Kerei, Uaq taipalaryn qosyp, qyryq myŋ üiımen Qoqan hükmetıne, Türkıstan memleketıne qaraǧan Şu özenıne kelıp meken qyldy...
Kenesary aǧalarynan qalai aiyryldy?
Kenesary mūnda kelgen soŋ, Täşken äkımı beklerbekke aǧalary Syryjan men Esenkeldı sūltandardy sözdesuge jıberedı. Özı
Kenesary Qoqannyŋ Mūhamed-Äli hanyna jaǧdaiyn baian qylyp aryz jıberdı. Qoqan hany beklerbekke aşu qyldy, būiryq jazdy: «Miyŋ bolsa, menıŋ ämırımsız aila qylmaǧyŋ. Sen qūlsyŋ - qūldyŋ qojasyn öltırmegı jön emes. Kenesary sūltandy jıber!».
Būdan beklerbek şoşyp kettı: «Endı bızge jamandyq qylmaǧyŋ. Elıŋızge kelıp, bızge zeket uä salyq berıŋ» dedı de, Äbdışükır jüzbegını jüz jıgıtpen qosyp, şyǧaryp saldy...
Kenesary Şuǧa kelıp, on bes aq kiız üi tıkkızıp qoidy... Jer-jerge jaiylyp jatqan maldyŋ qarasyn körsetıp qoidy... Beklerbektıŋ jüzbasy mūnda kelıp «el qonystanypty» dedı. Eş kümän keltırmei, tıgılgen üilerge tüsedı. So kezdı qamysta tyǧylǧan Kenesarynyŋ jüz jıgıtı kelıp, olardan öşın alady. Attaryn, qaru-jaraǧyn oljalap, Ūlytau jaqqa elderınıŋ artynan kelıp jettı.
Kenesaryny qai jerde han köterdı?
Kenesary Torǧai özenı boiyna köşıp baryp, atasy sūltan Qasymǧa, aǧalary Saryjan, Esenkeldı sūltandarǧa as berıp, bäige şaptyrmaqqa Orta jüz-Kışık jüzdı şaqyrdy. Būlar kep, barşa bas adamdary jiylǧan soŋ, sūltan Kenesaryny qazaq räsımı boiynşa han köterdı...
Ämmä, olar aitty: «Rusiia däuletı – zor däulet dür. Bızderge qazır barşamyz köterılıp, sızben köşıp jürmek te mümkın emes. Köşkende häm Orys pen Qoqan arasyndaǧy az jerge el simas. Sız köşkenıŋızşe bız Rusiiaǧa täbiǧ (täueldı) bolyp tūralyq. Uä sızge zeketımızdı berıp, küşeitkızeiık». Būl söz Kene hanǧa häm maqūl boldy...
Osydan soŋ Orta uä Kışık jüzdıŋ erköŋıldık batyr adamdary hanmen bırge köşıp jürdı. Şaruasy köp paqyrlary orys patşasyna tabiǧ bolyp, öz mekenınde otyryp, Hanǧa jasyryn türde zeketterın berıp tūrdy...
Mūnan soŋ, Kenesary han boldy. Hannyŋ qiialy – orys patşasy qazaqtyŋ ükımın özıne berıp, Abylai hannyŋ uaqytyndaǧydai şartnama bolsa, bır tarapyn Orys däuletıne süiep, Qoqanmen ainalysyp, atasy men aǧalarynyŋ öşın alsy, uä Qoqan hükımındegı Ūly jüzdı iuosatyp alsy, bälkım, Qoqan memleketın aşyp almaqqa (basyp almaqqa) talaby bar edı...
Mıne, osydan bastap Kenesary hannyŋ orys patşasymen azattyq jolyndaǧy üzdıksız soǧysy bastalyp kettı. Būl jetı jyldyŋ ışınde Kenesary hannyŋ elderı Ūlytau, Kışıtau, Jylanşyq, Torǧai, Bıleutı ua Būlanty degen jailarda köşıp jürer edı...
Kenesary hannyŋ josparynda Qyrǧyz elı müldem joq bolatyn…
Maqalany atalǧan kıtaptan yqşamdap äzırlegen
Äbdıraşit Bäkırūly