Qazaq üşın är sannyŋ özındık qasietı men kiesı, syry men jūmbaǧy, män-maŋyzy bolǧan. Halqymyz är sannyŋ özıne tän erekşelıgın saralap, jönımen qoldanǧan. Qasiettı sandar jäne olardyŋ kiesı turaly tolyǧyraq “Adyrna” ūlttyq portaly Sputnik Qazaqstan saityna sılteme jasap habarlaidy.
Üş sany
Jalpy türkı halyqtarynda, sonyŋ ışınde qazaq halqynda 3 sany qasiettı sanalady. Būl san halqymyzdyŋ ūlttyq bolmysyna, sanasyna, salt-dästürıne äbden sıŋıp ketken.
Tılımızde üş sanymen bailanysty ataly sözder, tūraqty tırkester barşylyq. Mysaly, qazaq halqy er jıgıttıŋ üş jūrty bar deidı. Olar: öz jūrty, naǧaşy jūrty jäne qaiyn jūrty. Halyq osy üş jūrtyna bylai dep baǧa bergen: "Öz jūrtyŋ – künşıl, bar bolsa – köre almaidy, joq bolsa – bere almaidy, jaqsy bolsaŋ – kündeidı, jaman bolsaŋ – jündeidı. Qaiyn jūrtyŋ – mınşıl, qolyŋnyŋ ūzyndyǧyna qaraidy, jaǧaŋnyŋ qyzyldyǧyna qaraidy, berseŋ – jaǧasyŋ, bermeseŋ – dauǧa qalasyŋ. Naǧaşy jūrtyŋ – synşyl, jaqsylyǧyŋa süienedı, jamandyǧyŋa küiınedı. Ärqaşan tıleuıŋdı tıleidı, tıleuqor, qamqorşy bolady".
Būdan bölek, üş arsyz – ūiqy arsyz, tamaq arsyz, külkı arsyz; üş dausyz – mınez, kärılık, ajal; üş bailyq: bırınşı bailyq – densaulyq, ekınşı bailyq – aq jaulyq, üşınşı bailyq – on saulyq; üş ortaq – ai ortaq, kün ortaq, jaqsy ortaq degen qanatty sözder bar.
Tılımızde "üş qainatsa sorpasy qosylmaidy", "üş ūiyqtasa tüsıne kırmegen" degen tırkester de qoldanylady.
Qazaq halqy aptanyŋ üşınşı künın, iaǧni särsenbını sättı künge balaidy. Mūnyŋ özı üş sanynyŋ airyqşa män-maŋyzǧa ie bolǧanyn aŋǧartady.
Bes sany
Qazaq halqynda 5 sanymen bailanysty ūǧymdar da jiı ūşyrasady.
Bes qaru
"Er qaruy – bes qaru" dep qazaq batyrlary şaiqasta qoldanǧan qaru türlerın aitqan. Būl qarulardy qazaq halqy XVII-XIX ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın paidalanyp keldı. Qoldanu aiasyna qarai bes türge bölgen. Bırınşı – şabu qaruy (balta, aibalta, şaqan), ekınşı – tüireu qaruy (naiza, süŋgı), üşınşı – kesu qaruy (qylyş,semser, sapy), törtınşı – soǧu qaruy (şoqpar, gürzı), besınşı – atu qaruy (sadaq, myltyq). Bes qaru qasiettı, kielı sanalǧan.
Bes paryz
İslamnyŋ negızgı degen bes paryzy bar ekenı belgılı. Olar: Şahada (kuälık etu), namaz, oraza, zeket jäne qajylyq. Būl jaiynda ardaqty Mūhammed (s.ǧ.s) hadısınde bylai degen: "İslam bes negızge qūrylǧan: Şahada (Alla Taǧaladan basqa qūdaidyŋ joqtyǧyna jäne Mūhammed Alla elşısı ekendıgıne kuälık etu), namaz oqu, zeket beru, qajylyq jasau jäne ramazan orazasy".
Bes namaz
Sonymen qatar är mūsylmanǧa kün saiyn bes uaqyt namaz oqu Qūranda paryz etılgen. Olar: taŋ namazy, besın namaz, ekıntı namazy, aqşam namaz, qūptan namazy.
Bes boryş
Aǧaiyn, jaqyn, tanys adamdardyŋ bır–bırıne degen bes boryşy:
- Allaǧa, Paiǧambarymyzǧa bailanysty boryş;
- Adamnyŋ öz-özıne bailanysty boryş;
- Memleket pen halyq aldyndaǧy boryş;
- Üi ışı, jaqyndaryna bailanysty boryş;
- Adamgerşılık älemıne degen boryş.
Bes qater
- Ot;
- Jau;
- Boryş;
- Auru;
- Söz.
Mūhammed Paiǧambar (s.ǧ.s.) aitqan bes ösiet
- Jamanmen dos bolma, aryŋdy satpa, namysyŋdy jıberme, arsyzdan bata alma, jaman ädetke jolama;
- Ädıl bol, özıŋe ǧana sen, künşıl bolma, köpşıl bol, saraŋdyqtan aulaq jür;
- Şeşımdı bol, qolyŋmen ıstegenıŋdı moinyŋmen köter, şydamdy bol, aşuǧa boi aldyrma, ülkenge qūrmet körset;
- Aqymaqqa senbe, jauǧa iılme, ärqaşan saq jür, aş üige qonba, jarlydan syi alma;
- Bılımıŋmen jauyŋdy jyq, keŋdıgıŋmen köptı taŋyrqat, erlıgıŋmen elıŋe äigılı bol, ūrpaǧyŋmen myŋ jasa, ata saltyn ardaqtai bıl.
Sondai-aq qazaq halqynda Bes jaqsy dästürı de bolǧan. Halyq arasynda joǧary qūrmet pen marapat, syi-siiapattyŋ eŋ joǧary türı osy bes jaqsy dästürı arqyly körsetılgen. "Bes jaqsynyŋ" bır türınıŋ özı 4-5 jylqyǧa baǧalanǧan.
"Bes jaqsyǧa" mynalar jatady: qara nar, jüirık at, qaly kılem, almas qylyş, būlǧyn ışık.
Ūly aqyn Abai atamyzdyŋ öleŋ joldarynda da bes sany kezdesedı.
Bes närseden qaşyq bol,
Bes närsege asyq bol,
Adam bolam deseŋız...
Ösek, ötırık, maqtanşaq,
Erınşek, beker mal şaşpaq,
Bes dūşpanyŋ, bılseŋız.
Talap, eŋbek, tereŋ oi,
Qanaǧat, rahym oilap qoi -
Bes asyl ıs, könseŋız.
Būdan bölek, aptanyŋ besınşı künı – jūma. Al İslamda jamaǧat bolyp qūlşylyq jasaityn kün retınde jūma taŋdalǧan. Sol sebeptı mūsylmandar üşın jūma qasiettı kün sanalady.
Jetı sany
7 sany – halqymyz üşın qasterlı san. Jetı sanymen bailanystyrylyp aitylatyn ūǧym dästürımızde de, tıldık mädenietımızde de köp saqtalǧan.
Qazaq jetı ataǧa tolmai qyz alyspaidy. Būl ata-babamyzdan berı qarai kele jatqan qataŋ ereje. Bala özınen bastap äkesı, atasy, babasy, jetı atasynyŋ esımderın kışkentaiynan jattap ösedı. "Jetı atasyn bılgen ūl – jetı jūrtqa jön aitar", "Jetı atasyn bılmegen jetesız" degen ataly sözder osydan qalsa kerek.
Qazaq ūltynda ejelden qalyptasqan filosofiialyq tüsınık bar, ol – Jetı qazyna. Jalpy jetı qazyna erterekte köşpendı halyqtyŋ kündelıktı tūrmys-tırşılıgıne bailanysty qalyptasqan. Qazaq halqy jetı qazynany er jıgıttıŋ ömırımen bailanystyrǧan. Sol sebeptı oǧan jüirık at, qyran bürkıt, qūmai tazy, beren myltyq, qandyauyz qaqpan, mailanǧyş au, ötkır kezdıktı jatqyzǧan.
Sondai-aq qazaq saltynda qaitys bolǧan adamnyŋ jetısı degen ūǧym bar. Mäiıt jer qoinyna tapsyrylǧan soŋ, jetı kün boiy perışteler tarapynan sūraqqa alynady eken. Sondyqtan da sahabalar sol künderı marqūmnyŋ atynan as berıluın ūnamdy äreket sanaǧan.
Būdan bölek, qazaqta qasiettı jūma künı jetı şelpek pısıru dästürı bar.
Jetı sany keide jamandyqpen de bailanystyrylyp jatady. Mysaly, qazaq "jūt jetı aǧaiyndy" deidı. Halyq jetı jūtqa mynalardy jatqyzady: qūrǧaqşylyq, jūt (mal qyrylu), ört, oba (auru), soǧys, topan su, zılzala.
San qūdıretıne qatysty myna jäittı de aita ketuge bolady. Qazaqtyŋ jaŋa jyly Nauryz aiynan bastalady. Al Ūlystyŋ ūly künı – Nauryz meiramynda 7 türlı däm qosylatyn Nauryz köje daiyndalady.
“Adyrna” ūlttyq portaly
