Ūltymyzdyŋ ötkenınde erekşe mänge ie, el men eldı jaqyndastyryp, alystaǧan arasyn jaqyndatyp, qaita tabystyratyn «törkındeu» atty dästür bar. Halqymyz äiel balasyna tıkelei qatysy bar törkındeu dästürın ärbır qyzǧa paryz etken. Ūzatylǧan qyz barǧan jerınde etek-jeŋın jinap, qaiyn jūrtyna üirenıp, perzent süiıp, aiauly anaǧa ainalǧanynda mındettı türde būl joralǧyny jasauy kerek. Bıraq, törkındeu bır-aq ret jasalady. Qazır qazaq ömırınen qalys qalyp, öşıp ketu aldynda tūrǧan dästürımızdı tereŋırek tüsındıru üşın, özı törkındegen jäne törkındeu dästürıne kuä bolǧan apalarymyzdyŋ äŋgımesıne qūlaq türdık.
Märziia İmanälieva – 1932 jyly Tülkıbas audanynda tuǧan. Bügınde bır ūl bır qyzdy asyrap jetkızgen aiauly ana. Segız nemeresıne qazaqi tärbie berıp otyrǧan ardaqty äje. Seksennıŋ seŋgırıne şyqqan qart anany älı de bolsyn kärılık jeŋbegen. Oiy jinaqy, özı sergek, sözı naqty. Bızdıŋ sūraǧymyzdan keiın Märziia apa özınıŋ törkındeuı turaly äŋgımesın bastap kettı.
«Anam bala künımde köz jūmdy. Äkem keiın ekı ret nekede boldy. Men ūzatylǧan kez – soǧystan keiın halyq äbırjıp, älı aiaqtan tūra almai jatqan kez ǧoi. Menı ūzatyp, tösek oryn jasap beruge jaǧdai bolmady. Sol kezde mende ǧana emes, bükıl halyq sondai auyr künderdı bastan ötkerıp jatqan edı. Äiteuır kışkentaiymnan qyz balasynyŋ törkındeuı paryz ekenın, törkındemese balalaryna, tuys-tuǧandaryna syn bolatynyn bılıp östık. Öitkenı, äiel adam qaitys bolǧanda tabytyn är tuysqanynyŋ aldyna qoiyp, «Myna kısı törkındedı me?» dep sūraidy eken. Sondyqtan ekı jyl būryn qara şaŋyraqta otyrǧan üşınşı şeşemnen ınım bar. Sol ınımnıŋ üiıne 79 jasymda törkındep qaittym. Aǧaiyn-tuys barlyǧy jaqsylap kütıp aldy. Olarǧa dän rizamyn. Ekı kün tuysqandarymda kütılıp, mäz-meiram boldym. Törkındep barǧan qyz qara şaŋyraqqa dastarhan jaiyp barady. Men de ol ädepten aspai jön-joralǧymdy jasadym. Bır mal soiyp, sybaǧalaryn berdım. Üş üide kütıldım. Barlyǧy jan-jaǧymnan qaumalap, bäiek bolyp jatty. Qoldarynan kelgenşe syi qūrmetterın körsettı. Köilekterın kigızıp, körpelerın berıp, oramaldaryn japty. Qazaqta törkındegen qyz jalǧyz barmaidy. Mındettı türde jaqyn adamdaryn ertıp barady. Men de ädep boiynşa qyzymdy, qūrbymdy ertıp bardym. Tuystarym ere barǧan adamdardy da qūr qol qaitarǧan joq. Syi-siiapattaryn jasap, bäiek boldy»
Märziia apanyŋ maqsaty – balalarynyŋ moinyna törkındeudı qaryz etpeu edı. Būǧan qosa maŋyzdy bır sebebı taǧy bar.
«Törkındeuımnıŋ taǧy bır maqsaty – auylymdaǧy jastar menı tanuy kerek, men olardy tanuym kerek. Būl maqsat ta oryndaldy. Ädette ülkenderdı tanyǧanymyzben jastarǧa män bere qoimaimyz ǧoi. Būl dūrys emes. Men auyldyŋ jastarymen de tanystym. Öitkenı eskınıŋ qaldyǧyn jastarǧa üiretu kerek. Būl aǧaiyn tuystyŋ bır-bırınen alşaqtamai syilastyqty arttyruyna taptyrmas mümkındık. Qazırgı jastarymyz osyny esten şyǧarmau kerek. Ūrpaqtan-ūrpaqqa sabaqtasa berse qandai jaqsy bolar edı. Jastarǧa bırdeŋe deseŋ, «osy apalar eskını aitady da otyrady, qazır ol qalǧan, eşkım qoldanbaidy, zaman basqa» dep aitady. Tıptı, aitqan aqylyŋdy jaqtyrmai qalatyndaryn qaitesıŋ? Bıraq būl dūrys emes. Osyndai nemqūraily qaraudyŋ saldarynan, «zaman özgerdı bız jaŋaşyldyqqa ūmtylamyz» degen oidyŋ sebebınen ūltymyzdyŋ köptegen dästürlerı ūmytylyp qaldy. Tıptı sanadan öşıp ketkenderı de bar. Kez-kelgen närsenı zamanǧa sai jaŋǧyrtuǧa bolady ǧoi. Sondyqtan jastarymyz osyǧan män berse eken. Bızdıŋ erekşe dästürlerımız ölmei, sabaqtasa berse degen tılegım bar»
Märziia apa basqaǧa ūqsamaityn, tek qazaq halqyna tän salt-dästürlerımızdı öşırmei saqtap qalu bügıngı ūrpaqtyŋ qolynda ekenın aitady.
Kelesı keiıpkerımız Tolǧankül Aitbekqyzy. Ömırınde üş ret törkındeu dästürınıŋ kuäsı bolypty. Sonyŋ ışınde esınen ketpeitını anasymen erıp barǧan sapary.
«Jambyl oblysynda būryn Äulieata qalasy bolǧan. Keiın Taraz bolyp özgerdı. Anam osy qalanyŋ Aqjar auylynda düniege kelgen. Men ata-anamnyŋ jalǧyz qyzymyn. Anamnyŋ äuletı öte ülken äulet bolǧan eken. Ol kezde adamdardyŋ bır-bırımen habarlasuy da qiyn zaman ǧoi. Men tūrmysqa şyǧyp alǧaşqy balamdy düniege äkelgennen keiın 1972 jyly anam törkındegısı keldı. Ol kezde 72 jasta edı. Anam äkeme 17 jasynda tūrmysqa şyqqan. Zamannyŋ qiyndyǧy bolar sol uaqytqa deiın anam öz jūrtynan müldem habarsyz qalǧan edı. Ol kezde men 23 jastamyn. Menı jäne abysynyn, küieuımdı ertıp törkındep bardy. Barsaq şynymen ülken äulet, ata-babalarynan ışımdıkke jolamaityn adamdar eken. Solardyŋ ışınde Aiapbergen degen aǧasynyŋ közı tırı eken. Sol kısı kelıp, «Törkındep kelıpsıŋ, bızdı eske alypsyŋ, qazaǧymyzdyŋ keremet dästürın ūmytpapsyŋ ǧoi, janym, ölıp tırılıp keldıŋ ba?» dep qūşaǧyn aşa qarsy aldy. Barlyq auyl jinaldy. Bız barǧan kezde 12 üi otbasy bolyp otyr eken. «Törkındeimın» dep şeşım şyǧarǧan kezde anam maǧan «men ol jaqqa tegın barmaimyn, barymyzdy alyp baramyz, dastarhan jaiyp, ärbırınıŋ sybaǧasyn alyp baruymyz kerek» dedı. Söitıp, bır maldy soiǧyzyp, borşalatyp, «jılıgın äpke-sıŋlılerıne», «bas jambasyn aǧa-ınılerıne» dep saldyq. Söitıp, küieuımnıŋ basy-qasynda otyryp, bärın daiyndatty. Joldasym da jas-tai äke-şeşesınen jetım qalǧan. «Anamnyŋ moinyna törkındeu qaryz bolmasyn» dep baryn saldy. Jäne 12 üige şamamyz kelgenşe syi-siiapattarymyzdy jasadyq. Bardyq, keremet qarsy aldy. 12 kün boiyna anam tuysqandaryna törkındep, erkelep qaitty. Barlyǧy mal soiyp, sybaǧasyn beru üşın üiıne qonaqqa şaqyrdy. Tek et jaqyndaryna ǧana emes, körşı-qolaŋǧa, auyldyŋ aqsaqaldy adamdarynyŋ barlyǧyna sälem berdık. Ärbır şaŋyraqqa barǧannan keiın atqaralatyn alǧaşqy ıs ol – tanysu räsımı. Eŋkeigen qartynan eŋbektegen balasyna deiın tanysyp, arqa-jarqa bolamyz. Osylaişa keremet bır sapar boldy»
Anasynyŋ törkındeu sapary jaily tolǧanyspen söilegen Tolǧankül apa naǧaşy jūrtynyŋ olardy qalai şyǧaryp salǧan sätın de eşqaşan ūmytpaidy.
«Qaitatyn künı äulettıŋ barlyǧy jinalyp: «Soǧys kezınde qyzymyzdyŋ qalai, qaitıp tūrmysqa şyqqanyn bılmei de qaldyq. Endı şükır bärı bar. Eŋ bastysy täuelsızdık bar» degen olar «qyzymyzdy qyz siiaqty şyǧaryp salamyz» dedı. Ärqaisysy «Ätırkül, dästürden attamai törkındep kelgenıŋe rahmet» dep anama qūrmetterın körsettı. Barlyǧy oramalyn, şapanyn, äşekeilerın berdı. Jäne būzauly siyrmen qosa 7 bas qoi, sondai-aq temırden jasalǧan tösektıŋ tüşegı jäne ekı körpeşe-jastyǧymen barlyǧyn salyp üiımızge jetkızdı. Būl jerde dünieden būryn qazaqtyŋ dästürın aityŋyzşy. Qanşama tuys-tuǧandarmen tanystyq. Aralastyq, syilastyq. Barlyǧymyz quanyşta boldyq. Anamnyŋ törkındeu saparynan keiın osy künge deiın naǧaşy jūrtymmen aralas-qūralastyǧym toqtaǧan joq. Olardy tanyp-bıldım. Naǧaşylarymnyŋ toiynan da, as-jiynynan da basqasynan da qalmaimyn. Ol auylda «ülken jien qyz» degen keremet ornym bar. Erekşe qūrmetteidı. Töbelerınde otyramyn. Mıne, törkındeu dästürınıŋ bergenı osy boldy. Osydan keiın qazaǧymnyŋ dästürın qalai qūrmettep, qadır tūtpaisyŋ? Äiel adam törkındemese, sol adamnyŋ balalaryna qaryz bolady eken»
Tolǧankül apanyŋ būl törkındeu dästürıne kuä bolǧan alǧaşqy sapary. Odan keiın qūdaǧiynyŋ törkındeuınde de basty qonaqtardyŋ bırı retınde saparlas bolypty.
Al Aijamal Talubaeva öz qūrbysynyŋ törkındeu saparynyŋ kuäsı bolǧan. Köptı körgen aq samaily Aijamal äjenıŋ aitary — äiel adam jasy kelıp, bala-şaǧasyn ösırıp, ūlyn ūiaǧa qyzyn qiiaǧa qondyrǧannan keiın törkındeuı paryz eken.
«Qyz degen jat jūrttyq bolyp ketkennen keiın tuǧan-tuystarynan taraǧan ūrpaqtaryn tani bermeidı. Būl törkındeu saltynyŋ män-maǧynasy da osynda jatyr. Törkındegen äiel adam kemınde bes-alty kün jatqany dūrys. Öitkenı jekjattyŋ arasynda alys-tap ketpeuı kerek. Būl bızdıŋ ata-babamyzdan jalǧasyp kele jatqan salt-dästürımız. Köptegen dästürımızdıŋ būl türı, adamgerşılkke, yntymaqqa, adamdardyŋ bır-bırın qūrmettep, syilauyna arnalǧan. Törkındegen kelınşek tek özınıŋ otbasynan ǧana qaitpai, aǧaiyn-tuystarymen qosa, körşı-qolaŋdy, barlyǧyn aralau kerek»
Aijamal äje bügıngı künge äupırımdep jetken dästürımızdıŋ būl türı ūmyt qaluynan qorqady. Osy uaqytqa deiın özı siiaqty äjelerdıŋ arqasynda az bolsa da elenıp jürgen törkındeu dästürın ūrpaq sanasynan öşırmeu ärbır qazaq äielınıŋ paryzy ekendıgın de şegelep aitty.
«Osyndai keremet dästürdı jalǧastyru – bızdıŋ mındetımız. Keŋes ükımetı kezınde nebır keremet salt-dästürımızge tyiym salyndy. Al qazır bız siiaqty aq samaily äjeler qazaqilyqtyŋ biık şyŋy sanalatyn osyndai salt-dästürımızdı jastarǧa nasihattaudan jalyqpauymyz kerek. «Zaman basqa, jastarǧa qyzyq emes» dep qoldy bır sılteuge müldem bolmaidy. Bızder äjeler qauymy olar tyŋdamasa tyŋdamasyn, jürgen jerımızde toqtap qalmai, qolymyzdan kelgenşe jas tolqynǧa tüsındıruımız kerek. Aita bersek, arasynda bır salt-dästürdı qūrmetteitın bıreuı ılıp alary sözsız. Sondai adamdar arqyly sabaqtastyǧyn üzbeidı»
Salt-dästürdı nasihattaudy mındetı sanaityn äje özı ömırınde bır ret kuä bolǧan törkındeu dästürı turaly da äŋgımeledı.
«Balalarymnyŋ moinyna qaryz bolmas üşın törkındep bardym»
Märziia İmanälieva – 1932 jyly Tülkıbas audanynda tuǧan. Bügınde bır ūl bır qyzdy asyrap jetkızgen aiauly ana. Segız nemeresıne qazaqi tärbie berıp otyrǧan ardaqty äje. Seksennıŋ seŋgırıne şyqqan qart anany älı de bolsyn kärılık jeŋbegen. Oiy jinaqy, özı sergek, sözı naqty. Bızdıŋ sūraǧymyzdan keiın Märziia apa özınıŋ törkındeuı turaly äŋgımesın bastap kettı.
«Anam bala künımde köz jūmdy. Äkem keiın ekı ret nekede boldy. Men ūzatylǧan kez – soǧystan keiın halyq äbırjıp, älı aiaqtan tūra almai jatqan kez ǧoi. Menı ūzatyp, tösek oryn jasap beruge jaǧdai bolmady. Sol kezde mende ǧana emes, bükıl halyq sondai auyr künderdı bastan ötkerıp jatqan edı. Äiteuır kışkentaiymnan qyz balasynyŋ törkındeuı paryz ekenın, törkındemese balalaryna, tuys-tuǧandaryna syn bolatynyn bılıp östık. Öitkenı, äiel adam qaitys bolǧanda tabytyn är tuysqanynyŋ aldyna qoiyp, «Myna kısı törkındedı me?» dep sūraidy eken. Sondyqtan ekı jyl būryn qara şaŋyraqta otyrǧan üşınşı şeşemnen ınım bar. Sol ınımnıŋ üiıne 79 jasymda törkındep qaittym. Aǧaiyn-tuys barlyǧy jaqsylap kütıp aldy. Olarǧa dän rizamyn. Ekı kün tuysqandarymda kütılıp, mäz-meiram boldym. Törkındep barǧan qyz qara şaŋyraqqa dastarhan jaiyp barady. Men de ol ädepten aspai jön-joralǧymdy jasadym. Bır mal soiyp, sybaǧalaryn berdım. Üş üide kütıldım. Barlyǧy jan-jaǧymnan qaumalap, bäiek bolyp jatty. Qoldarynan kelgenşe syi qūrmetterın körsettı. Köilekterın kigızıp, körpelerın berıp, oramaldaryn japty. Qazaqta törkındegen qyz jalǧyz barmaidy. Mındettı türde jaqyn adamdaryn ertıp barady. Men de ädep boiynşa qyzymdy, qūrbymdy ertıp bardym. Tuystarym ere barǧan adamdardy da qūr qol qaitarǧan joq. Syi-siiapattaryn jasap, bäiek boldy»
Märziia apanyŋ maqsaty – balalarynyŋ moinyna törkındeudı qaryz etpeu edı. Būǧan qosa maŋyzdy bır sebebı taǧy bar.
«Törkındeuımnıŋ taǧy bır maqsaty – auylymdaǧy jastar menı tanuy kerek, men olardy tanuym kerek. Būl maqsat ta oryndaldy. Ädette ülkenderdı tanyǧanymyzben jastarǧa män bere qoimaimyz ǧoi. Būl dūrys emes. Men auyldyŋ jastarymen de tanystym. Öitkenı eskınıŋ qaldyǧyn jastarǧa üiretu kerek. Būl aǧaiyn tuystyŋ bır-bırınen alşaqtamai syilastyqty arttyruyna taptyrmas mümkındık. Qazırgı jastarymyz osyny esten şyǧarmau kerek. Ūrpaqtan-ūrpaqqa sabaqtasa berse qandai jaqsy bolar edı. Jastarǧa bırdeŋe deseŋ, «osy apalar eskını aitady da otyrady, qazır ol qalǧan, eşkım qoldanbaidy, zaman basqa» dep aitady. Tıptı, aitqan aqylyŋdy jaqtyrmai qalatyndaryn qaitesıŋ? Bıraq būl dūrys emes. Osyndai nemqūraily qaraudyŋ saldarynan, «zaman özgerdı bız jaŋaşyldyqqa ūmtylamyz» degen oidyŋ sebebınen ūltymyzdyŋ köptegen dästürlerı ūmytylyp qaldy. Tıptı sanadan öşıp ketkenderı de bar. Kez-kelgen närsenı zamanǧa sai jaŋǧyrtuǧa bolady ǧoi. Sondyqtan jastarymyz osyǧan män berse eken. Bızdıŋ erekşe dästürlerımız ölmei, sabaqtasa berse degen tılegım bar»
Märziia apa basqaǧa ūqsamaityn, tek qazaq halqyna tän salt-dästürlerımızdı öşırmei saqtap qalu bügıngı ūrpaqtyŋ qolynda ekenın aitady.
Kelesı keiıpkerımız Tolǧankül Aitbekqyzy. Ömırınde üş ret törkındeu dästürınıŋ kuäsı bolypty. Sonyŋ ışınde esınen ketpeitını anasymen erıp barǧan sapary.
«Men tūrmysqa şyqqanda anam törkındedı»
«Jambyl oblysynda būryn Äulieata qalasy bolǧan. Keiın Taraz bolyp özgerdı. Anam osy qalanyŋ Aqjar auylynda düniege kelgen. Men ata-anamnyŋ jalǧyz qyzymyn. Anamnyŋ äuletı öte ülken äulet bolǧan eken. Ol kezde adamdardyŋ bır-bırımen habarlasuy da qiyn zaman ǧoi. Men tūrmysqa şyǧyp alǧaşqy balamdy düniege äkelgennen keiın 1972 jyly anam törkındegısı keldı. Ol kezde 72 jasta edı. Anam äkeme 17 jasynda tūrmysqa şyqqan. Zamannyŋ qiyndyǧy bolar sol uaqytqa deiın anam öz jūrtynan müldem habarsyz qalǧan edı. Ol kezde men 23 jastamyn. Menı jäne abysynyn, küieuımdı ertıp törkındep bardy. Barsaq şynymen ülken äulet, ata-babalarynan ışımdıkke jolamaityn adamdar eken. Solardyŋ ışınde Aiapbergen degen aǧasynyŋ közı tırı eken. Sol kısı kelıp, «Törkındep kelıpsıŋ, bızdı eske alypsyŋ, qazaǧymyzdyŋ keremet dästürın ūmytpapsyŋ ǧoi, janym, ölıp tırılıp keldıŋ ba?» dep qūşaǧyn aşa qarsy aldy. Barlyq auyl jinaldy. Bız barǧan kezde 12 üi otbasy bolyp otyr eken. «Törkındeimın» dep şeşım şyǧarǧan kezde anam maǧan «men ol jaqqa tegın barmaimyn, barymyzdy alyp baramyz, dastarhan jaiyp, ärbırınıŋ sybaǧasyn alyp baruymyz kerek» dedı. Söitıp, bır maldy soiǧyzyp, borşalatyp, «jılıgın äpke-sıŋlılerıne», «bas jambasyn aǧa-ınılerıne» dep saldyq. Söitıp, küieuımnıŋ basy-qasynda otyryp, bärın daiyndatty. Joldasym da jas-tai äke-şeşesınen jetım qalǧan. «Anamnyŋ moinyna törkındeu qaryz bolmasyn» dep baryn saldy. Jäne 12 üige şamamyz kelgenşe syi-siiapattarymyzdy jasadyq. Bardyq, keremet qarsy aldy. 12 kün boiyna anam tuysqandaryna törkındep, erkelep qaitty. Barlyǧy mal soiyp, sybaǧasyn beru üşın üiıne qonaqqa şaqyrdy. Tek et jaqyndaryna ǧana emes, körşı-qolaŋǧa, auyldyŋ aqsaqaldy adamdarynyŋ barlyǧyna sälem berdık. Ärbır şaŋyraqqa barǧannan keiın atqaralatyn alǧaşqy ıs ol – tanysu räsımı. Eŋkeigen qartynan eŋbektegen balasyna deiın tanysyp, arqa-jarqa bolamyz. Osylaişa keremet bır sapar boldy»
Anasynyŋ törkındeu sapary jaily tolǧanyspen söilegen Tolǧankül apa naǧaşy jūrtynyŋ olardy qalai şyǧaryp salǧan sätın de eşqaşan ūmytpaidy.
«Qaitatyn künı äulettıŋ barlyǧy jinalyp: «Soǧys kezınde qyzymyzdyŋ qalai, qaitıp tūrmysqa şyqqanyn bılmei de qaldyq. Endı şükır bärı bar. Eŋ bastysy täuelsızdık bar» degen olar «qyzymyzdy qyz siiaqty şyǧaryp salamyz» dedı. Ärqaisysy «Ätırkül, dästürden attamai törkındep kelgenıŋe rahmet» dep anama qūrmetterın körsettı. Barlyǧy oramalyn, şapanyn, äşekeilerın berdı. Jäne būzauly siyrmen qosa 7 bas qoi, sondai-aq temırden jasalǧan tösektıŋ tüşegı jäne ekı körpeşe-jastyǧymen barlyǧyn salyp üiımızge jetkızdı. Būl jerde dünieden būryn qazaqtyŋ dästürın aityŋyzşy. Qanşama tuys-tuǧandarmen tanystyq. Aralastyq, syilastyq. Barlyǧymyz quanyşta boldyq. Anamnyŋ törkındeu saparynan keiın osy künge deiın naǧaşy jūrtymmen aralas-qūralastyǧym toqtaǧan joq. Olardy tanyp-bıldım. Naǧaşylarymnyŋ toiynan da, as-jiynynan da basqasynan da qalmaimyn. Ol auylda «ülken jien qyz» degen keremet ornym bar. Erekşe qūrmetteidı. Töbelerınde otyramyn. Mıne, törkındeu dästürınıŋ bergenı osy boldy. Osydan keiın qazaǧymnyŋ dästürın qalai qūrmettep, qadır tūtpaisyŋ? Äiel adam törkındemese, sol adamnyŋ balalaryna qaryz bolady eken»
Tolǧankül apanyŋ būl törkındeu dästürıne kuä bolǧan alǧaşqy sapary. Odan keiın qūdaǧiynyŋ törkındeuınde de basty qonaqtardyŋ bırı retınde saparlas bolypty.
Qyzdyŋ bır ret törkındeuı – paryz
«Bır künı qūdaǧiym Qyzylordaǧa qūdaǧiynyŋ janazasyna barǧan eken. Sol kezde molda janazadan būryn «būl apa törkındegen be?» dep sūrapty. Sony estıgen menıŋ qūdaǧiym üiıne kele salyp, törkındeu kerektıgın aitqan. Sodan keiın balalary özınıŋ şyqqan äuletıne törkındeuge jıberdı. Janyna erte barǧandardyŋ arasynda men de boldym. Inılerı barlyǧy jaqsylap küttı. Qūdaǧiyma altynyn, köilegın, oramalyn taǧy basqa köptegen syilyqtaryn berdı. Qasyna ertıp barǧan bızdı de qūr qol qaitarǧan joq. Taŋerteŋ toǧyzda barǧannan keremet ansamblımen kütıp aldy. Osylaişa barlyq joralǧylaryn jasap, keşkı saǧat onǧa deiın kütıp jıberdı. Mıne, men ömırımde üş ret törkındeu saltyna kuä boldym. Üşınşısı qandai deisız ǧoi. Ol menıŋ joldasymnyŋ äpkesı törkındep keldı. Bız qara şaŋyraqta otyrǧandyqtan alǧaş bızdıŋ üige tüstı. Ekı kün boldy. Jastarmen tanysu, än-duman, köterıŋkı köŋıl-küi. Keremet emes pe, şırkın. Qazaq – dana halyq. Ärbır saltynyŋ tüpkı maqsaty bar. Şırkın būl dästür ūmytylmai jalǧasyn tapsa, bauyrmaldyq bola berer edı. Qazır tört qyzym bar. Olarǧa ünemı «eger törkındegılerıŋ kelse, men aman kezde törkındep alyŋdar» dep aityp otyramyn. Būl degen qyz balaǧa ösiet, paryz. Bız täuelsızdıktıŋ qadırıne özımızdıŋ osyndai keremet dästürlerımızdı ūstai otyryp jetemız. Baǧalaimyz. Al dästürdı jalǧaityn olar – jastar» Tolǧankül apa söz soŋynda öz arman-tılegın de aitty. Özınen tuǧan tört qyzynyŋ közı tırısınde ūşqan ūialaryna törkındep keluın köru. Sondai-aq az uaqyt ışınde özı de törkındeudı jos-parlap jür. Bügınde joldasy ekeuı ekı ūl, tört qyzdy mäpelep ösırıp otyr. Olardan taraǧan 15 nemnresı men 1 şöberesı bar.Törkındeu – bereke-bırlık pen yntymaq dästürı
Al Aijamal Talubaeva öz qūrbysynyŋ törkındeu saparynyŋ kuäsı bolǧan. Köptı körgen aq samaily Aijamal äjenıŋ aitary — äiel adam jasy kelıp, bala-şaǧasyn ösırıp, ūlyn ūiaǧa qyzyn qiiaǧa qondyrǧannan keiın törkındeuı paryz eken.
«Qyz degen jat jūrttyq bolyp ketkennen keiın tuǧan-tuystarynan taraǧan ūrpaqtaryn tani bermeidı. Būl törkındeu saltynyŋ män-maǧynasy da osynda jatyr. Törkındegen äiel adam kemınde bes-alty kün jatqany dūrys. Öitkenı jekjattyŋ arasynda alys-tap ketpeuı kerek. Būl bızdıŋ ata-babamyzdan jalǧasyp kele jatqan salt-dästürımız. Köptegen dästürımızdıŋ būl türı, adamgerşılkke, yntymaqqa, adamdardyŋ bır-bırın qūrmettep, syilauyna arnalǧan. Törkındegen kelınşek tek özınıŋ otbasynan ǧana qaitpai, aǧaiyn-tuystarymen qosa, körşı-qolaŋdy, barlyǧyn aralau kerek»
Aijamal äje bügıngı künge äupırımdep jetken dästürımızdıŋ būl türı ūmyt qaluynan qorqady. Osy uaqytqa deiın özı siiaqty äjelerdıŋ arqasynda az bolsa da elenıp jürgen törkındeu dästürın ūrpaq sanasynan öşırmeu ärbır qazaq äielınıŋ paryzy ekendıgın de şegelep aitty.
«Osyndai keremet dästürdı jalǧastyru – bızdıŋ mındetımız. Keŋes ükımetı kezınde nebır keremet salt-dästürımızge tyiym salyndy. Al qazır bız siiaqty aq samaily äjeler qazaqilyqtyŋ biık şyŋy sanalatyn osyndai salt-dästürımızdı jastarǧa nasihattaudan jalyqpauymyz kerek. «Zaman basqa, jastarǧa qyzyq emes» dep qoldy bır sılteuge müldem bolmaidy. Bızder äjeler qauymy olar tyŋdamasa tyŋdamasyn, jürgen jerımızde toqtap qalmai, qolymyzdan kelgenşe jas tolqynǧa tüsındıruımız kerek. Aita bersek, arasynda bır salt-dästürdı qūrmetteitın bıreuı ılıp alary sözsız. Sondai adamdar arqyly sabaqtastyǧyn üzbeidı»
Salt-dästürdı nasihattaudy mındetı sanaityn äje özı ömırınde bır ret kuä bolǧan törkındeu dästürı turaly da äŋgımeledı.
«Balalary anasyn törkındetuı kerek»
«Men ömırımde bır qūrbymnyŋ törkındeuıne kuä boldym. Öitkenı qasynda erıp barǧan adamdardyŋ bırı men edım. Alǧaş bara qalǧanda dastarhan basynda tanystyru bastalady eken. Olardyŋ qandai qyzmet ıstep jatqany bärı-bärı aityldy endı. Ärbır üige barǧan saiyn osy tanystyru saltymen bastaldy. Bır-bırın tanyǧan adam syilasady, aralasady, qiynşylyqta da quanyşta da bırge bolady eken. Törkındep barǧanda üiıp-tögıp alyp baru nemesa alyp qaitu maqsat emes. Ärkım barynşa ıltipatpen, şyn köŋılden ūsynǧan dünie ol naǧyz estelık bolyp qalady. Eŋ bastysy dünie emes, jürektıŋ jylulyǧy ǧoi. Jastarymyz anasyn törkındetuı kerek. Öitkenı anasy ömırden ötıp ketkennen keiın törkındeudıŋ paryz ekenın bılıp, «şırkın, anamdy törkındetpeppın-au» dep ökınıp jatady. Sondyqtan da jastar mūny bılse eken. Taǧy bır aitarym — «bala» degen anasynyŋ törkınınen kelgen dünienı közınıŋ qaraşyǧyndai saqtauy kerek. Ol eskı bolsa da saqtaǧan dūrys. Öitkenı sol dünienı körgen saiyn sen şeşeŋdı eske alasyŋ, al şeşeŋdı eske alu degen – anaŋnyŋ törkının eske alu degen söz. Osylaişa ol anasynyŋ auylyna habarlasady. Söitıp aralas-qūralas ajyramai saqtalyp otyrady. Mıne, mäsele qaida jatyr. Qazaǧymnyŋ ärbır salt-dästürı qandai keremet» Söz soŋynda Aijamala äje bügıngı jas-tar törkındeu sözınıŋ qadır-qasietıne jete bermeitının de aityp qaldy. «Qazırgı jastarymyz törkındeudıŋ tüpkı maǧynasyn tüsınıp ketpeidı. Olar «törkındeudıŋ jönı osy eken» dep barady da äke-şeşesınıŋ üiınde aptalap, ailap jatyp alady. Būl dūrys emes. Ärine, toi-tomalaq, jiyndardan qalmau kerek. Otbasymen aralasyp tūruy şart. Bıraq kısınıŋ kısısı bop ketken adam üşın ata-anasynyŋ oşaǧynda ūzaq uaqyt jatyp alu degen bolmaidy. Törkındetu dästürınıŋ qadırın ketırmegen dūrys. Al, törkındegenge deiın de odan keiın de bır kündık toi-jiyndardan qalmai baryp tūrsa, mūnyŋ özı qyz balasyna jetkılıktı. Anasynan dūrys tärbie alǧan qyz ol būl saltty tüsınedı. Şyqqan äuletıne, ata-anasynyŋ atyna kır keltırmeu üşın jas kelınder oilanuy tiıs. Jäne törkındeu dästürınıŋ qadırın ketırmesınşı» Qadırlı oqyrman, äjelerdıŋ äŋgımesınen qazaqtai dana halyq joq ekendıgın aŋǧaruǧa bolady. Salt-dästürdı saqtap qalu, ony ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızu äiel zatynyŋ boryşy ekendıgıne taǧy bır märte közımız jettı. Sondyqtan bolaşaq analardyŋ ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūmytpauyna jaǧdai jasau – sız ben bızdıŋ qolymyzda.Janerke HUMAR
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
