Biologiialyq-genetikalyq faktılerge negızdelgen zertteulerım boiynşa qazaq halqynyŋ tört myŋ jyldyq tarihy bar ekenın aityp jürmın. Kandidatty qorǧaǧan kezde men jas edım, Mäskeu men Leningradtaǧy jetekşılerım bızge janaşyrlyqpen qarady. «Sen älı jassyŋ, bız sekıldı pilottyq joba arqyly zertteme. Öz elıŋnıŋ atynan kep otyrsyŋ, halqyŋnyŋ baiyrǧy tarihyn keşendı türde zertte!» dedı olar. Sol kezeŋdegı Reseidıŋ antropolog ǧalymdary Georgii Fransevich Debes, Iаkov Iаkovich Roginskii, Viktor Valerianovich Bunak, Mihail Mihailovich Gerasimov, t.b. qalai jany aşyǧan?!
1977 jyly şyqqan «Etnicheskaia genogeografiia Kazahstana» atty eŋbegımdı sovet ükımetı örtep jıberdı. Maǧan ono granta jariialanyp, sonyŋ kesırınen şetelge şyǧa almadym, 11 jyl boiy qauıpsızdık qyzmetkerlerı soŋymnan şyraq alyp tüstı. Olardyŋ menen qūtylǧysy kelgenı sondai, sovet ükımetı künı bügınge deiın ömır sürgen bolsa, men tırı bolmas ta edım. Ünemı aityp jüretın sözım bar: qūdaidyŋ bar ekenın men bır ǧana faktımen däleldep aita alamyn: ol – Sovet ükımetınıŋ qūlauy. Būl jüiege myltyq atpaq tügılı, bıreu maŋdaiynan da şertken joq qoi.
– Sız 80-nşı jyldardyŋ soŋyndaǧy saiasi jaǧdaidy aityp otyrsyz. Qūdai nege 20-30 jyldardaǧy näubette körmedı deimın ǧoi?
– Ony qoia tūr. Būl ükımettıŋ myqtylyǧyn aitaiyq. Adolf Gitler de bes jyl soǧysyp jeŋe almady, «holodnyi voina» kezeŋınde Amerika da jeŋe almady. Solai bola tūra künderdıŋ künı kelgende şırıgen bäiterek qūsap, gürs etıp qūlap tüstı. Qauıpsızdık qyzmetınıŋ qaharly basşysy Kriuchkovtyŋ özın türmege qamady. Eŋ joǧaryda tūrǧan Gorbachevtıŋ de özın ūstap otyrdy. Men osyndai oqiǧalardy gazetten oqyp, radiodan tyŋdap, teledidardan körsem de, tüsım sekıldı senbedım ǧoi. Mıne, qūdaidyŋ jazǧany. Būl jauyz ükımet qanşama adamdy qyryp tastady. Bır HH ǧasyrda qazaqtardyŋ aştan qyrylǧan sany 4 mlnǧa jettı. 1937-1938 jyldardaǧy stalindık repressiiada ūlt qaimaqtaryn atyp tastady. Mysaly men Maǧjannyŋ bır ǧana özın Leninı bar, Stalinı bar, politbiuronyŋ 15 müşesıne aiyrbastamas edım. Maǧjandy öz zamanynda Batys Europadaǧy eŋ myqty aqyn, aǧylşynnyŋ Baironyna teŋegen. 1923-1926 jyldary Osman imperiiasyn küiretıp, jaŋa memleket qalyptastyrǧan türıktıŋ ūly kösemı Atatürık Maǧjan ruhty jyrlaryn saiasi küreste paidalanǧan. Qazırgı kezde 80 mlnnan asatyn türık halqy bızdıŋ ūly aqynnyŋ «Alystaǧy bauyryma» degen öleŋın jatqa oqyǧanyn Türkiiada bolǧan kezderımde jiı estıdım. «Türıktıŋ basyna qiyn künder tuǧan şaqta osy Maǧjan sekıldı jyr jazǧan aqyn bolǧan joq» degen pıkırdı de men türık ǧalymdarynan bıldım.
Partiiada bolmaǧandyqtan, ǧylymda qysym köp kördım – Aşarşylyq dep qaldyŋyz, sol näubet jyldary tuǧan tölsız. Qalai aman qaldyŋyz? Sol kezeŋnıŋ kuägerı retınde azamattyq, adamdyq közqarasyŋyz basqaşa qalyptasty ma?
– Mūnyŋ bärı qūdaidyŋ jebeuı ǧoi. Menıŋ anam 1933 jyly anam aşarşylyqtan öldı. 2 jastan endı asqan balamyn, şeşemnıŋ keudesın emıp jatqan jerımnen tuystarym qūtqaryp alyp qalǧan ǧoi. Äkem tamaq ızdep Reseige ketken, ol qaita oralǧanşa şeşeme uaqyt jetken eken.
Ömırde partiiada bolmaǧan adammyn. Partiiaǧa qalai kırem? Menıŋ köbı baqilyq bolyp ketken dostarym «Oreke, sen endı professor boldyŋ, doktorsyŋ, ǧalymsyŋ, partiiaǧa kırmeisıŋ be?» dep sūraidy. Men olardan «Senıŋ şeşeŋ bar ma» deimın. Olar «Bar» deidı. «Endeşe sen şeşeŋdı aştan öltır, sosyn partiiaǧa kır, – deimın olarǧa. – Menıŋ tuǧan şeşemdı, halqymnyŋ 4 mlnnan astamyn aştyqpen qasaqana qyryp tastaǧan jüiege men qalai qyzmet etemın?!»
1977 jyly şyqqan kıtabymdy örtegendegı taqqan aiyby – «O. Smagulov partiiada joq», «şetelderge köp şyǧady, burjuaziialyq ideologiiamen ulanǧan» degen.
Taqyrypqa tūzdyq: Smaǧūlov leksiiasy
– Atalaryŋyz kım boldy? Elıŋız jaily aityp berıŋızşı. – Menıŋ atalarym ortaşa auqatty adamdar bolypty. Qorǧan men Tümen, Cheliabinsk men Troiskını salmai tūrǧanda jaz jailap, qys qystauy bolǧan jerler edı. Tobyldyŋ şebı tartylǧan kezde bızdıŋ jerdı alyp, atalarymdy ysyryp tastady. Men özımnıŋ qazaq ekenımdı bes jasymda bıldım ǧoi. Reseidıŋ ışkerı ölkesınen kelgender qazaqtardy «qyrǧyz» dep aitatyn. Leninnıŋ özı avtonomiiany berıp tūryp, atauyn «Qyrǧyz ASSR» dep bekıttı. Bızdıŋ ūltty qorlaǧany sondai, «qazaq» dep ataudy būiyrtpady. Auylymyz Tobyldyŋ jaǧasynda, özennen nebary 200-300 metrdei jerde. Bala kezımızde suda jaqsy jüzdık. Enı 15-20 metr bolatyn özendı kesıp ötudı äbden maşyqtandyq. Jüzıp şyǧyp, arǧy bettegı qūmda jatyp künge qyzdyrynyp alatyn edık. Bır künı 5-6 bala qūmda oinap otyr edık, toǧaidyŋ arasynan şyǧa kelgen ekı orys «oi, kirgizionki» dep bızdıŋ ūstap alyp, özennıŋ iırımıne qarai laqtyryp jıberdı. Būl tūs ülken qaiyqtyŋ özın jūtyp alatyn ūly jūtym bolatyn. Auyldyŋ ülkenderı aityp ta, körsetıp te üiretken, ondai iırımge tüsken sätte su betıne qaita şyǧuǧa ūmtylmau qajet. Qalqyp iırım betıne şyǧu – ömırıŋdı täuekel etumen bırdei. Ondaida sudyŋ tübıne deiın süŋgıp, sodan basqa baǧytqa ūmtylyp baryp, şyqpasa bärı beker. Bız söittık te, iırımnen aman qaldyq. 5 jastaǧy balamyn, bır ajaldan qalǧanymdy jäne «qyrǧyz» ekenımdı sonda baryp bıldım. Qorlyqty soǧys kezınde kördık, qarnymyz aşty, kiımımız tozdy, 12-13 jastaǧy bızdı aiamastan qara jūmysqa jektı. Özennıŋ arǧy betınde orystyŋ jerı, ondaǧy diırmenge astyqty tasyp aparyp tartatynbyz. Ol kezde arbaǧa otyrǧyzbaityn, soŋynda kele jatyp ta ūiyqtaitynbyz, keiın ädettenıp aldyq. 16-17 saǧat jūmys ıstegende dıŋkemız qūryp, äl-därmenımız qalmaityn. Sondai uaqytty bastan keştık qoi, nesın sūraisyŋ?!
İnstituttyŋ ekınşı kursy kezınde arheologiialyq ekspedisiiaǧa qatystyrdy. Qazba jūmystary bolǧan jerge barsam, tabylǧan būiymdardy jaqsylap jinastyryp alady eken de, adamnyŋ qaŋqa süiekterın qalai bolsa solai tastapty. Jinaǧysy kelse, qajetsınse alady, kereksız etse, tastaidy. «Sonda adam süiekterın kım alady?» desem, olar «Bızde maman joq, bılmeimız» dep jauap beredı. Osyny körgen basym institutqa jetken soŋ, kafedra basşysy menı şaqyryp alyp, «adam süiekterın zertteitın maman bolsaŋ qaitedı» degen keŋesın aitty. Öz mamandyǧym azdai, osy bır beinettı taǧy qūşaqtatyp jıberdı. Maǧan bekıtılgen orys professory talabyma quanyp: «Äi, bärekeldı! – dedı, – 30-nşy jyldary men de osy antropologiiamen ainalysqym-aq kelgen, alaida repressiia kezınde talai myqtylardy türmege japqan soŋ, būl salany tastauǧa tura keldı». Söitıp olar menı antropologiiaǧa daiyndaudy bastap kettı.
Mäskeuden hat keldı, «osylai da osylai, sızderde antropologiiadan daiyndalǧan jas maman bar bolsa, bızge jıberıŋızder» degen. Onda barǧanymda menı adam qaŋqa süiekterın zertteitındei jerge emes, «2-3 aidai maimyldyŋ qaŋqasymen, süiekterımen tanysyp kel» dep zoologiialyq ortalyqqa jıberdı. Maimyldyŋ ışındegı şimpanze degenınıŋ genetikalyq qūrylymy boiynşa älem halyqtarynan aiyrmaşylyq belgısı 2-aq paiyzdai eken.
– Sonda «adam maimyldan jaratyldy» degen Darvin teoriiasy şyn mänınde dūrys tūjyrym ba? Būl teoriia qaida ketedı?
– Eşqaida ketken joq, ol öz ornynda tūr. Adamnyŋ şyǧu tegıne bailanysty evoliusiialyq damu tūjyrymyn Darvinnen basqa eşbır ǧalym ūsynǧan joq. Qalǧanynyŋ barlyǧy byljyraq söz. Genetika jönınen Darvin ılımı ekıge de tatymaidy, alaida evoliusiia jaiynda odan asqan ǧalym bolmady. Bızdıŋ oqu jüiesınde oquşylardyŋ miyn aşudyŋ qajetı joq, bärı tüsındıru jūmystaryna tıkelei bailanysty. Maimyl degende osy qazırgı közımız körıp jürgen maimyldarmen bailanystyru dūrys emes, erte kezeŋde adamtektes maimyldar degen bolǧan. Adam balasyn şyǧaru üşın tabiǧat bırneşe märte synaq jürgızgen. Būl synaqtar köp jaǧdaida sätsızdıkterge ūşyrap, būl zamannyŋ aldynda da, būl zamannan keiın de ärı-berı anyqtap progressivtı jäne dästürlı kramenovoidterdı tauyp şyǧardy. Sol kezdegı tälım-tärbie, qūral-saimandardyŋ deŋgeiın tarazylaityn ökılder bolǧan. Al progressivtılerı jaŋa qaru men azyq-tülıkterdı şyǧaruşylar. Aǧaş, süiekpen qarular jasap, paidalandy. Neandertaldyqtardyŋ qazırgı adamda, mysaly menıŋ denemde 1 paiyzdyq ülesı bar.
Orys ǧalymdarynyŋ maǧan aitqan aqyly: «Sen tek süiektermen ǧana ainalyspa, osy salany keşendı türde zertte. Özıŋnıŋ tuǧan halqyŋ – qazaqtardyŋ qazırgı erekşelıkterın zerttegeisıŋ! Qai halyqtan ajyratylady, qai halyqpen qosylady» dedı. Ǧylymi ainalymda qazaq halqy turaly «Qazaq degen halyq fizikalyq türde joq. Qazaq dep jürgenı moŋǧoldardyŋ, qyrǧyzdardyŋ, basqa da tuystas halyqtardyŋ ūşqyny» dep jazǧan. Solai dei tūra, keltırgen faktılerı jäne joq.
Menıŋ zertteulerımnıŋ negızgı salasy bırneşe: aldymen adamnyŋ bet-beinesı, būlşyq etterı, qaŋqa süiekterı, tıs qūrylysy men qan jüiesı, osynyŋ bärın anyqtaǧan keiın köne zamannan öz tarihyŋdy dūrystap jazasyŋ. Mysaly qazaqtardyŋ tıs qūrylysyn zerttei kele, men äsırese azu tısterın turaly mynadai tūjyrymǧa keldım: Bırınşı azu tıs 4-5 myŋjylda 60 paiyzdan astam özgerıske ūşyraǧan, al ekınşı azu tıs sol 4-5 myŋjylda 3-4 paiyz ǧana özgergen. Būl degen söz azu tıs tūraqtylyqtaryn saqtap qalǧan. Salystyrmaly türde jasaǧandyqtan, ejelgı eskimostardan bastap qazırgı armiandarmen bıtırdım.
Taqyrypqa tūzdyq: Qazaqtyŋ tūŋǧyş antropology – 85 jasta
Ǧalymdardyŋ aitqanyn ıstegennen men ömırdı bosqa ötkızbeppın. Qola däuırden bastap osy künge deiın süiekterdıŋ damu dinamikasyn körsetetın eŋbekterımdı sol ǧalym ūstazdarym tırı bolsa, menen de artyq quanar edı.
Şeteldık derekterge pysqyryp ta qaramauǧa qaqymyz bar – Qazaqtarmen ündısterge qanşalyqty jaqyndyǧy bar?
– Qan jüiesı boiynşa Aziia halyqtarynyŋ ışındegı qazaqtar I topqa jatady, europalyqtarda II top basym. Amerikalyq ündısterde basymdylyǧy sondai, I top 95 paiyzǧa deiın jetedı, qalǧan 5 paiyzy II topqa tiesılı. Sondyqtan zertteuler nätijesı körsetkendei, a jäne b degen körsetuler tıptı joq. Genetikalyq zaŋdylyqqa säikes, izoliasiiada köp uaqyt bolǧan ündıs taipalarynyŋ būl erekşelıgı öşırıle beredı eken. Olardyŋ Altai halyqtaryna jaqyndyǧy, türkı halyqtaryna ūqsastyǧy delınetın paiymdardyŋ şyndyǧy bar.
– Abylai hannyŋ bassüiegıne qatysty ekıūdai pıkırler aitylyp qap jatady. Sız jasaǧan rekonstruksiiada «ol han emes, basqa bıreudıŋ basy emes pe eken?!» degen oi qylaŋ beredı. Sız ne deisız?
– Osyny aityp jazyp jürgender kımder özı? Onyŋ adam anatomiiasynan qandai habary bar? Men sızge aitaiyn: Gerasimov jasaǧan bassüiekter – tek odaqta ǧana emes, älemde tegıs moiyndalǧan bıregei jūmystar. Abylai babamyzdyŋ bassüiegın qaita qalpyna keltırgen eŋbegımdı joqqa şyǧaratyndai bılım deŋgeiı jetıp tūrǧan maman tabylsa, qūba-qūp, dälel-faktılerın alyp körsetsın deimın.
Mıne, adamzattyŋ tört myŋ jyldyq damuynda bızdıŋ halyqtyŋ tarihy myna kesteden körınedı. Bız o basta taza europoid bolǧanbyz, keiın moŋǧolid qosyldy da, qazır 70 paiyz ülestı qūrap otyrmyz. Al qalǧan 30 paiyzynda osydan 4 myŋ jyl būryn jerımızdı meken etken babalarymyzdyŋ, erlerımız ben äielderımızdıŋ töl erekşelıgı saqtalyp qalǧan. Būl jönınde qytai, parsy, orys derekterı ne aitty, pysqyryp ta qaramauǧa qaqymyz bar.
– Özıŋızden keiın mektep qalyptasty ma? Nege joq?
– Joq. Qalai bolady? Özıŋnıŋ tuǧan balaŋdai eŋbegıŋdı örtep jatsa, özıŋnıŋ tügıŋdı qaldyrmai, tegıŋdı qoparyp, babaŋa tıl tigızıp, balaǧattap jatsa, qaidan mektep bolady? Qaraly jyldary «Halyq jauy» degen kısılerdıŋ ūrpaǧyna ne ıstemedı keşegı sūrqiia saiasat? Bız de, men de osyndai teperışterdı bastan keşırdık. Sonyŋ zardaby älı de joiylǧan joq. Antropologiiany qazır de eşkım jarytyp tüsıngen joq. Olar üşın aikäpır bır ǧylym sekıldı. Myna bır surette men Ündıstannyŋ basşysy İndira Gandimen qol alysyp tüstım. Maqtanǧanym emes, bır millird eldıŋ kösemınıŋ aldynda üzdık qyzmet atqardym. Jasym bolsa biyl 88-ge keldı, özımızdıŋ ükımet qabyldaǧan joq. Olardyŋ qazaq halqynyŋ 40 ǧasyrlyq tarihyn qolmen ūstaǧandai qyp däleldep otyrsam da, osyǧan moiyn būruǧa şamasy joq. Būl joiylmaǧan bodandyq zardaby ma, älde arylmaǧan boidaǧy ürei belgısı me? Tük tüsınıksız. Al älem ǧalymdary osy eŋbegımdı osydan 25 jyl uaqyt būryn moiyndap qoiǧan. Sondyqtan ükımettegılerdıŋ menı qabyldauyna mūqtaj emespın.
Qazaq halqynyŋ şyǧu tegın men alty sala boiynşa: paleoantropologiia, etnikalyq kraniologiia, serologiia, somatologiia, odontologiia, dermatoglifika – osylardyŋ barlyǧy oiynşyq pa? Antropologiianyŋ köp salaly bölımderın keşendı türde 50 jyl zertteudı maǧan qūdai bergen. Osyndai eŋbek jazuǧa menıŋ ömırım jetpeitın şyǧar dep oilauşy edım. Qazaqtyŋ tarihy üşın, naqqaq aqqan köz jasy üşın bır qūdıret osyndai syi tartty.
– Taǧdyrǧa senesız be?
– Sengende qandai?! Mūndai eŋbektı jazatyn adam joq. Qazır bır qapşyq altyn qoiyp, qazaqtyŋ şyǧu tegın zertteitın baiqau ūiymdastyryŋyz, eşkımdı tappaisyŋ. Smaǧūlovtan basqa maman joq. Smaǧūlovty Smaǧūlov etken antropologiia, būrynǧy odaqtyŋ adal ǧalymdary, marqūm ūstazdarym jäne Qanyş Sätbaev. Eger Sätbaev bolmaǧanda qazırgı Smaǧūlov bolmas edı, qazaq antropologiiasy da bolmas edı, myna eŋbekter tumas edı!
– Sūhbat qūrǧanyŋyz üşın alǧys aitamyz.Zaŋǧar KÄRIMHAN,
e-history.kz
