Avtordan:
Ädebiet pen önerge eş qatysy joq köldeneŋnen kezdeisoqta kilıkken äldekımder şedevr mūramyz – «Qyz Jıbek» jyrynda baiandalǧan jaittardy «terıstep», joqty bardai, aqsaqty tyŋdai etken ötırıkterın basylym betterınde üzdıksız nasihattaǧan-dy. Būǧan köpşılıktıŋ senıp qalǧany da ras. Bıraq qarapaiym halyqqa nendei kınä artasyŋ tarih pen ädebiet salasynda bälen jyl nan tauyp, sorpa-suyn aiyryp jürgenderdıŋ özderı asyl men jasyqty, aqiqat pen jalǧandy aiyra almai adasqanda...
Ärine, aitylǧan būl şyndyqtyŋ auyr qabyldanary anyq. Osy ötırıkke qūdaidai senıp, kezınde qosyla şapqan keibıreuler abyroiy tögılgendei sezınıp, jalǧan namysqa basyp baibalam saluy da bek mümkın. Bıraq sanasy biık, parasatty adam aqiqatqa qai kezde de bas ierı kümänsız...
Äigılı epostyŋ jaŋa variantyn jasamaqqa niettengen oisyz bıreulerdıŋ şatpaqtaǧan «jyry» bärıbır söz önerınıŋ has ülgısınde qalyptalǧan «Qyz Jıbektıŋ» klassikalyq nūsqasyna eş teŋese almas edı!
Būrynǧylar aityp ketken eken:
«Kesek-kesek dau, janjal,
Kerı ketkennıŋ auylynda.
Kesek-kesek ötırık,
Kerı ketkennıŋ auyzynda», – dep.
Sondai kerı ketken ūiatsyzdardyŋ elge jaiyp, küllı jūrtty ilandyrmaq bolǧan arsyz ötırıkterımen tanysyn dep syni zertteu maqalamyzdy köptıŋ nazaryna ūsynyp otyrmyz!TÖLEGENDI ÖLTIRGEN KÜDIKTI KIM?
«Qyz Jıbek» jyrynyŋ Jüsıpbek qoja nūsqasy – kestelı sözdıŋ jauhary!
«Qyz Jıbek» jyry jaily el ışıne tarap ketken alyp-qaşpa sözder bıraz jyldan berı tyiylmai qūndy mūramyzǧa qiianat jasalynyp keledı. Qauzamaq mäselemız osynyŋ töŋıregı. Sonymen...
M.O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı, f.ǧ.k. Jūmaşai Raqyş «Qyz Jıbek» eposy turaly büi degen eken: «Qyz Jıbek» ǧaşyqtyq jyrynyŋ 16 nūsqasy bar. Onyŋ ışınde Jüsıpbek Şaihyslamūly men Mūsabai jyrau nūsqasy ǧylymi köpşılıkke tanymal. «Qyz Jıbek» jyrynyŋ bır nūsqasyn belgısız noǧai azamaty Qazanda «Chirkova» baspahanasynda 1894 jyly jariialaǧan. Osy mätın 1895, 1896, 1899 jyldary eş özgerıssız qaita basylady. Jüsıpbek Şaihyslamūly osy nūsqany bırşama özgertıp, 1900 jyly «Qazan universitetı» baspahanasynan, 1903 jyly aǧaiyndy «Karimovter» baspahanasynan, 1905, 1909 jyldary «Universitet» baspahanasynan, 1910 jyly «Dombrovskii» baspahanasynan, 1911 jyly «Sabah» baspahanasynan (9-basyluy dep körsetılgen) jariialady. J. Şaihyslamūly «Jūrtqa özım şyǧaryp jaiyp edım, qaitadan tüzetıp jazdym» dep atap körsetedı. Jyrdyŋ ǧylymi basylymyn daiyndaǧan Mälike Ǧūmarova tekstologiialyq jinaqta «Qazan» basylymdaryn salystyra kelıp, ekeuınıŋ negızı bır ekenın anyqtaidy, Jüsıpbek Şaihyslamūly jyrdy aituşylardyŋ bırı degen tūjyrymǧa keledı» (Qaraŋyz: Qūdaibergenov N. «Qyz Jıbek» jyrynyŋ 16 nūsqasy bar. adebiportal.kz).
Naqty derekközderınde: «Jüsıpbek Şaihyslamūly (1857-1937) – aqyn, auyz ädebietın jinauşy. Oŋtüstık Qazaqstan oblysy, Arys audany, Qojatoǧai aulynda, qoja äuletınde düniege kelgen. Naǧaşylary ūly jüz, alban ruynan. Jasynda mūsylmanşa oqyp, bılım alǧan. Jüsıpbek qoja Jetısuda tūryp, el arasynan jyr-dastandardy, aitystardy t.b. jinap, redaksiialap, Qazan qalasyndaǧy Hūsaiynovtar baspasyna jıberıp otyrǧan. Onyŋ qazaq folklory şyǧarmalaryn jinap, bastyrudaǧy eŋbegı erekşe. Ömırınıŋ soŋǧy jyldaryn Şyǧys Türkıstannyŋ Ile aimaǧynda ötkızıp, sonda qaitys boldy», – delıngen.
Daraq tūlǧa, klassik Mūhtar Äuezov: «Qyz Jıbek äŋgımesınıŋ negızı eskı zamandaǧy el ädebietınıŋ ertegı siiaqty qara äŋgımesınen alynǧan. Berı kelgende, öleŋ ölşeuıne salyp, surettı äŋgımege ainaldyryp, poema qylyp şyǧarǧan Jüsıpbek qoja», – dep kesıp aitady (Qaraŋyz: Ädebiet tarihy: Joǧary oqu oryndarynyŋ studentterıne arnalǧan. – Almaty: Ana tılı, 1991 jyl, 138-bet). Rasynda solai demekpız. Baǧzy zamanda el ışıne keŋ taraǧan Jıbek pen Tölegen turasyndaǧy auyz ekı äŋgımelerdı, jyr türındegı hikaiany ūstyn etıp, qaita qalyptaǧan. Baiandau tılı jinaqy. Sūlu sözdıŋ has ülgısı. Mazmūndy. Berer tanymy keŋ.
Pıkırımızge dälel qyp Jüsıpbek qojanyŋ bırer söz kestelerın keltıre keteiık. Aqtyq saǧatynda Tölegennıŋ auzyna mynadai sözderdı salady:
«Äuelep ūşqan alty qaz,
Etıŋ şeker, sorpaŋ baz,
Ataiyn desem oǧym az.
Qonar bolsaŋ, januar,
Mıne maidan, mıne saz.
Ölmegen qūlǧa Qūdai-a,
Bolyp qapty endı jaz.
Äkemdı aityp qaiteiın,
Şeşemdı aityp qaiteiın,
Men ketken soŋ, dariǧa,
Kökeşım dep Sansyzbai
Erkelep kımge qylar naz?!
Äuelep ūşqan alty qaz,
Jerge tüsıp qonbaisyŋ.
Sızder tırı, men ölı
«Jatyrsyŋ naǧyp» demeisıŋ.
Qasıret, qaiǧy halımdı
Nege kelıp bılmeisıŋ?
Tılsız maqūlyq januar,
Bırge kelgen joldasym,
Qasyma nege kelmeisıŋ?
Mūnan bylai ketkende,
Teŋızge taman jetkende,
Töbege şyqsa, belım dep,
Oiǧa tüsse, tızem dep,
Qartaiǧan äkem Bazarbai
Aldyŋnan şyǧyp januar
«Qaraǧym menıŋ Tölegen
Kördıŋ be» dese ne deisıŋ?!
Onan ärmen ötkende,
Üige taman jetkende,
Jaia dese, jal bergen,
Şeker dese, bal bergen,
Maiǧa salyp nan bergen,
Är aluan däm bergen,
Alaqandap ösırgen,
Erkelık qylsam, keşırgen,
Alpys jasar sorly şeşem
Aldyŋnan şyǧyp januar,
«Qūlynym menıŋ Tölegen
Kördıŋ be» dese ne deisıŋ?!
Onan ärmen ötkende,
Malǧa taman jetkende,
Qarǧa jündı qattasym,
Üirek jündı ottasym!
Talasyp emşek emısken,
Tai-qūnandai tebısken,
Bır tösekte jatysqan,
Köp qyzyqqa batysqan,
Asyq oinap alysqan,
Ölgenın aǧa köre almai,
Qolynan susyn bere almai,
Aryzdaspai, qoştaspai,
Ajalym jettı alystan.
Jalǧyz ınım, bauyrym,
Qanatymda qiiaǧym,
Tabanymda tūiaǧym,
Jyljymas jerden auyrym,
Aldyŋnan şyǧyp Sansyzbai
«Kökeşım menıŋ Tölegen
Kördıŋ be» dese ne deisıŋ?!
Sauytynyŋ közı setılıp,
Setınei kettı degeisıŋ.
Baratūǧyn jerıne
Jetpei kettı degeisıŋ.
Altyndy sauyt, şöje köz
Tüimeden kettı degeisıŋ.
Ölı ekenın bılmeimız,
Tırı ekenın bılmeimız,
Qosobanyŋ jonynda
Qosa kettı degeisıŋ.
Maŋdaiynan aqqan qan
Josa kettı degeisıŋ.
Altyndy jabdyq kök jorǧa at
Bır qaraqşy qolynda
Bosqa kettı degeisıŋ.
Qosobanyŋ jonynda,
Qūs qonbas qūla japanda
Jylai-jylai bır jalǧyz
Dünieden öttı degeisıŋ...»
Kestelı sözdıŋ jauhary! Tölegennıŋ alty qazǧa şaqqan būl mūŋy dünienıŋ baiansyz ǧapyl ekenın taǧy bır eske salyp ötedı. Mūndai aişyqty oralymdar jyrdyŋ ön boiynda älsın-älsın boi köterıp, säulelendırıp otyrady... Jüsıpbek qojanyŋ jetıldırıp, basqaşa ajarlaǧan, emosiialyq äserı öte küştı osy tūstaryn keiıngı jyrşylar öz nūsqalaryna ülgı qylǧan. Dospambet pen Şalkiızdı, Qaztuǧandy t.b. qaitalaǧan Būqar men Mahambet, Şerniiaz, nemese Mahambettı önege etken Bazar jyrau tärızdı.
«Babalar sözı» seriiasymen jaryq körgen «Ǧaşyqtyq jyrlar» atauymen 53-tomǧa engen (Astana, «Foliant» baspasy, 2009 jyl) Mūsabai jyrau, Jüsıpbek qoja, Şege jäne Qarşyǧa aqyndar jyrlady delınetın «Qyz Jıbektıŋ» eŋ negızgı ärı taŋdauly nūsqalaryn özara salystyra qaraǧanda, qissaǧa özek bolǧan Tölegen men Jıbektıŋ arasyndaǧy ǧaşyqtyq oqiǧany baiandauda är aituşy ärqily ädıspen, özındık tıldık mädenietımen, dünietanymymen, qiial ūşqyrlyǧymen kelgenın aŋdauǧa bolady. Ärine, mūnyŋ bärın taldap otyru – tap qazırgı mındetımızge jatpaidy. Bölek tarazylaityn taqyryp būl
«Qyz Jıbektıŋ» Biǧojin qaita «jyrlaǧan» küldıkömeş nūsqasy
Uaqyt almai taqyrybymyzǧa qatysty mäselege bırden köşeiık. Būdan otyz jyl būryn S. Qaramendin deitınnıŋ «Qazaq ädebietı» basylymynda (19. 07. 1991 jyl) «Bekejan da – bır arys» atalatyn «maqalasy» jariia körgen-tūǧyn. Keiın köpşılık ışınde «Bekejandy öltırgen Keskenterek eken», «Bekejan Qabaq ruynan eken», «Qyz Jıbek Qabaq ruynan eken», «jyrdy Jüsıpbek qoja būrmalaǧan eken» degen t.b. eş däiegı joq äŋgıme jeldei esıp jüre berdı.
Qaisybıreulerdıŋ duyldatyp, dälel qyp, qaita-qaita jyltyŋdatyp ūsyna beretın sol S. Qaramendinnıŋ «Bekejan da – bır arys» atalatyn «maqalasyndaǧy» «Segız serı» şyǧardy dep ūsynǧan «jyr» joldaryna şolu jasaiyq. Büi deidı:
«Basşysy jiyrma altyǧa jasy kelgen, (13)
Tartatyn jylqy, tüie türıkpennen, (11)
Zaiyby Saliha atty Estek qyzy, (12)
Mezgılsız ajal jetıp byltyr ölgen. (11)
Jetım qalǧan üş ūl, bır qyz balasyn. (11)
Nemere arasyna mülde bergen. (11)
Äielı ölgennen soŋ boidaq bolyp, (11)
Bekejan sol sebeptı salt bas jürgen. (11)
Er bolyp jas kezınen şyqqan aty, (11)
Işınde alty Şektı Bölek zaty. (11)
Bölektıŋ Qabaǧynan şyqsa-daǧy, (11)
Bolmapty Bekejannyŋ köŋıl şaty...». (11)
Mıne, saida sany, qūmda ızı joq «Segız serı» şyǧardy dep qaisybıreulerdıŋ kölbeŋdetıp qaita-qaita kuälıkke tarta beretın «Qyz Jıbek» «jyrynyŋ» siqy osyndai! Küldıbadam bırdeŋe. Basqasyn söz etpei-aq qoiaiyqşy, tym bolmasa qūr jyltyr söz bolsa da buyn sandary bırkelkı bolyp, ūiqasy oŋyp tūrsa eken. Ol da joq. S. Qaramendin därıptep otyrǧan būl «nūsqadaǧy» şumaqtar: «Basşysy (nyŋ) jasy jiyrma altyǧa kelgen. Türıkpenen jylqy, tüie tartatyn. Saliha atty zaiyby – Estek (tıŋ) qyzy. Byltyr mezgılsız ajal jetıp ölgen. Nemere aǧasyna jetım qalǧan üş ūl, bır qyz balasyn mülde bergen. Äielı ölgen soŋ sol sebeptı Bekejan boidaq bolyp, salt bas jürgen. Işınde alty Şektı (nıŋ) Bölek zaty, aty jas kezınen er bolyp şyqqan. Bölektıŋ Qabaǧynan şyqsa-daǧy Bekejannyŋ köŋıl şaty bolmapty», – degen özara eş bailanysy joq maǧynasyz bos sözdermen «öleŋge» ainaldyrylǧan. Mıne, qazaq poeziiasyndaǧy soŋǧy tyŋ ädıs, sony ülgı Qaramendin men Biǧojin ūsynǧan!
Qysqasy, S. Qaramendin aiǧaq qyp otyrǧan «Qyz Jıbektıŋ» «Segız serı» şyǧardy deitın «nūsqasy» tiianaqty oi mazmūnynan tolyq jūrdai. Ärine, öleŋ şarttary men talaptarynan mülde beihabar, myŋ qaitalasaŋ da ūqpaityndarǧa būl «poeziia» bolǧanmen közı qaraqty, söz mädenietın tanityn estı qauym üşın şaldyr-şatpaq närse. Atalǧan «jyr» şumaqtarynda ölşem mülde saqtalynbaǧan. Akademik Zäki Ahmetov aitady: «Qazaq poeziiasynda öleŋ buyn sanyn tūraqty mölşerde saqtau arqyly jasalady»,– dep (Qaraŋyz: Qazaq SSR. Qysqaşa ensiklopediia, 4-tom. Almaty, 1989 jyl, 483-484 better). Al professor Bisenbai Kenjebaev bylai deidı: «Qara öleŋnıŋ är tarmaǧy 11 buyndy, 3 bunaqty bolady; onyŋ bır bunaǧy üş buyndy, qalǧan ekı bunaǧy tört-tört buyndy bolady. Al, tarmaq ışınde bunaqtar orny jyljymaly, auyspaly keledı» (Qaraŋyz: Ädebiet belesterı. Almaty, «Jazuşy», 1986, 80-bet) Bız körıp otyrmyz: S. Qaramendin ūsynǧan «jyrdaǧy» şumaqtardyŋ buyn sany tūraqty emes: bır tarmaǧy 13, endı bır tarmaǧy 12, taǧy bır tarmaǧy 11 buyn bop kelgen.
«Qyz Jıbektıŋ» «äuelgı nūsqasyn» jariia etuşı «segıztanuşylar» «Qojabergen jyraudyŋ «Elım-ai» atty jyrynda «Aqtaban – şūbyryndy, Alqaköl sūlama» zamanyndaǧy Bekejan balalary turaly, olardyŋ kımnen şyqqany, qandai bolǧany baiandalady» dep taǧy bır myna mojantopai şumaqtardy dälel qylady:
«Qatysty Kışı jüzden Tailaq mergen, (11)
Sūlatty közdegenın atqan jerden. (11)
Bır mergen Saŋyraq atty jaralandy (12)
Ekeuı de kışı jüzde Şektı eken, (12)
Qalmaqqa äuel basta kektı eken. (11)
Aǧasy Tailaq mergen Bairaq, Qairaq (11)
Olar da jürek jūtqan bettı eken. (11)
Balasy Bekejannyŋ mergen Tailaq (11)
Sadaqpen jüz qalmaqty atty bailap (11)
Aǧasy onyŋ Qairaq ǧasker jinap (11)
Dūşpanǧa qarsy attandy qaru sailap...» (12)
Mūny da öleŋ dep aituǧa tıptı kelmeidı. Körkemdıkten mülde ada. Būl «qissanyŋ» «eskılıktı» ekenın «aiǧaqtap», arasynda tıldık qorymyzǧa fonetikalyq özgerıske ūşyrap engen araptyŋ «äsker» sözın «ǧasker» degen aityluymen auystyryp qoiudy da ūmytpapty. Pıkırımızge özek bop otyrǧan būl şumaqtar da «Kışı jüzden Tailaq mergen qatysty, közdegenın atqan jerden sūlatty. Saŋyraq atty bır mergen jaralandy, ekeuı de kışı jüzde Şektı eken. Äuelı basta qalmaqqa kektı eken. Aǧasy Tailaq, mergen Bairaq, Qairaq, olar da bettı, jürek jūtqan eken. Bekejannyŋ balasy Tailaq mergen jüz qalmaqty bailap, sadaqpen atty. Onyŋ aǧasy Qairaq qaru sailap, ǧasker jinap, dūşpanǧa qarsy attandy» delıngen böstekı sözdermen «öleŋge» ainaldyrylǧan.
Qysqasy, «segıztanuşylar» Bekejan Şektı, onyŋ ışınde Qabaq ruynan dep kuälık beredı. Taǧy bır «derekterınde» 1667 jyly tuyp, 1730 jyly qaitys bolǧan deidı. Hoş, solai eken deiık. Aǧaiyndy Tıleu men Qabaqtan talai biler, batyrlar şyqqan. Solardyŋ barlyǧynyŋ da attary atalyp, tüsterı tüstelıp tarihta taŋbalanyp qalǧan. Tıptı osy tūstaǧy özge de taipalar batyrlarynyŋ esımderı orys-qazaq arhivterınde taiǧa taŋba basqandai mörlengen. Olai bolsa, Äbılqaiyr han, Möŋke bi, Kötıbar batyr t.b. zamanynda ǧūmyr keşken «has batyr» Bekejan būlardyŋ qataryna, rulyq şejırege qalaişa ılıkpei, atausyz qalǧan «segıztanuşylar» kötermelep, jariia etkenge şeiın?!
Aqiqatynda «Elım-ai» «dastany» – «Qojabergen jyraudıkı» emes, Qaratai Biǧojinnıŋ öz şaldyr-şatpaǧy! Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ falsifikasiia «Segız serı Bahramūlyna» bailanysty şyǧarǧan şeşımınde osy şübälı «Köşebe – Kerei Qojabergen jyrau» «şyǧarmalary» turasynda da mynadai tūjyrym jasalǧan: «Tıptı, kümändı mätın bolǧandyqtan... Qoljazba qoryna ötken... Qojabergen şyǧarmaşylyǧy da institut ǧalymdary (M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty. – B.K.) äzırlep, «Mädeni mūra» aiasynda jaryq körıp jatqan «Qazaq ädebietı tarihynyŋ» 10 tomdyq jinaǧyna engızılgen joq. ...ol Segız serınıŋ atasy boldy ma nemese osy uaqytqa deiın halyq änı sanalyp kelgen «Elım-ai» änın şyǧardy ma, joq pa? Ol jaǧy kümändı, tek XX ǧasyrdyŋ 70-jyldarynan bastap şyǧa bastaǧan, tüp-törkını belgısız, mätınderı bırşama būrmalanǧan, sapasy, körkemdık deŋgeiı syn kötermeitın köp tolǧau-dastandardy Qojabergen jyrau şyǧardy deuge kelmeidı. Oǧan dälel de, derek te jetıspeidı. «Elım-ai» qazaqtyŋ halyq änı bolyp, el basynan ötken qaraly kezeŋnıŋ simvoly, eskertkışı bolyp qala beredı» (Qaraŋyz: «Ana tılı». №5, 1. 02. 2007 jyl; «Qazaq ädebietı». №5, 2. 02. 2007 jyl).
Bız de mūny jan-jaqty taldap, «Elım-ai» «dastany» – bylyq pen şylyq», «Elım-ai» «dastany» – qoiyrtpaq!» degen ataularmen bırneşe saittarǧa jariia qylǧanbyz, yqylas tanytuşylarǧa kez-kelgen uaqytta oqyp, tanysuyna eş kedergı joq.
Tarihta Qojabergen esımdı bahadür ötken. Kereidıŋ Abaǧynan, Şūbaraiǧyr. Ünemı Abylai hannyŋ qasynda jürgen. HVIII ǧasyrdaǧy būlǧaqta. Oǧan aiǧaq – ūrpaqtarynda saqtalynǧan ol tūtynǧan soǧys qūraldary, orys, moŋǧol, qytai memleketterı arhivterınen esımı taŋbalanǧan qūjattardyŋ tabyluy (Qaraŋyz: Ä.Taraqov. Abylaidyŋ aq tuy.// «Egemen Qazaqstan». 30.07. 2008 jyl; A.Toişanūly. Qojabergen batyrdyŋ aq tuy.// «Dala men qala». 22.04. 2013 jyl; J. Artyqbaev. Qoldan qaharman jasaudyŋ halyqqa paidasy qanşa?// «Halyq sözı». 10.04. 2013 jyl). Sondyqtan mūny Q. Biǧojinnıŋ oiynan şyǧarǧan «Qojabergen» «jyrauymen» şatastyrmau kerek!
Mıne, söz ūǧatyn, kökıregı oiau aǧaiyn, kuä bop otyrsyzdar, asyl men jasyqty, altyn men mysty aiyra almaityndar S. Qaramendinnıŋ nasihattap otyrǧan şaldyr-şatpaǧyn Jüsıpbek qojanyŋ älgınde keltırgen şedevr nūsqasynan artyq sanaidy.
Bır qyzyǧy, «Tölegendı öltırgen Keskenterek edı, Bekejan men Qyz Jıbek aǧaly-qaryndas edı, Jüsıpbek qoja jyrdy būrmalap jıbergen» degen eş däiegı joq böstekı, jalaly sözderdı qoştap, daŋ qylyp jürgenderdıŋ bır de bıreuınıŋ qolynda «Qyz Jıbektıŋ» «Segız serı» «şyǧarǧan» tūtas «nūsqasy» joq. Bärınıŋ jalaulatatyny, toty qūsşa qaitalap aita beretını Q. Biǧojinnıŋ üzıp-jūlyp är gazetke jariialaǧan qoiyrtpaqtary, sonsoŋ S. Qarmendinnıŋ «Bekejan da – bır arys» atalatyn ötırıkke qūrylǧan «maqalasy».
Būdan tüigenmız, qazırgılerdıŋ söz önerınıŋ ozyq ülgısınde tüzılgen Jüsıpbek nūsqasyndaǧy «Qyz Jıbek» jyrynyŋ bäsın ūǧa almauy, äspettep baǧalai almauy – tanym-bılım deŋgeiınıŋ qūldyrap ketkenınen.
«Qyz Jıbektıŋ» Biǧojin «nūsqasyna» ǧalymdar bergen syny
ŪǦA M. O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner istituty qoryna «Segız serı» şyǧarǧan äuelgı «nūsqasy» dep Qaratai Biǧojin degen 1977 jyly «Qyz Jıbek» atalatyn qoljazbany tapsyrǧan (Qaraŋyz: Qosan S. «Ädebi – ardyŋ ısı // «Ana tılı» gazetı, 03. 14. 2002 jyl). Jaqsyny körmekke dep ǧalymdar saralap, oqyp körmei me sonan, bıraq älgı «jyr» töbe şaştaryn tık tūrǧyzypty. Endı sol zertteuşılerdıŋ öz sözderıne kezek bereiık.
M. O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty qorynda saqtauly tūrǧan jazbada (853-buma) belgılı ǧalym M. Ǧūmarova bylai dep taŋbalapty: «Biǧojin Qaratai tapsyrǧan «Kerei Segız serı Bahramūly Şaqşaqov jyrlaǧan «Qyz Jıbek» qisasynyŋ nūsqasy» dep atalatyn qoljazbany oqyp şyqtym. Kölemı – 314 bet, 7558 jol. Q. Biǧojinnyŋ aituy boiynşa būl jyrdy oǧan aityp bergen Şaihybasar Qojbanov degen. Ol adam turaly eşqandai mälımet joq.
...Būl jariialanyp jürgen «Qyz Jıbek» qissasynyŋ jäne operasynyŋ mazmūnyn alyp jazylǧan jaŋa «tuyndy». Qissanyŋ mätını boiynşa, onyŋ siujetın paidalana otyryp, jyrdyŋ epizodtaryn qūnsyz ūiqastarmen, keide on jolda bır kezdesetın ūiqas bos sözdermen, keide basqa jyrlardyŋ sol siiaqty siujetterın alyp, orynsyz tolyqtyrǧan. Mysaly, Sansyzbai Tölegendı ızdep şyǧarda äkesınen kelıp bata alady. Äkesı Tölegendı sipattaǧanda: «Bota közdı Tölegen, Elden alys qaida eken?...» – dep ūzaq joqtaidy. «Bozjıgıt» jyryndaǧy Qaraşaştyŋ joqtauyn osy jerge äkep qosqan. Taǧy sol siiaqty qosyndylar köp...
...Bäibışenı Aqjünıske teŋeidı. Tölegennıŋ bes şeşesı (nege beseu?) Tölegen jolǧa şyǧarda balasyn ǧaşyqtardyŋ süiıktısı – Läilı-Mäjün, Jüsıp-Zyliha, Bozjıgıt-Qaraşaş, Tahir-Zuhra, Zeine-Ǧaiyp, Farhat-Şyryn, Bahram-Güländam, Zarlyq-Qūralai, Bibıfatima; batyrlardyŋ pırlerı – Mūhamed-Hanafiia, Seiıtbattal, Omar, Ospan, Ǧali arystanǧa tapsyrady. Tölegennıŋ anasy ǧaşyqtar men batyrlardan XVII ǧasyrdyŋ özınde-aq, ensiklopediialyq bılımı bar adam bolsa kerek. Al, qaharmandarynyŋ aty atalatyn jyrlar qazaq jerıne XIX ǧasyrda ǧana belgılı boldy ǧoi jäne onyŋ bärı bırdei belgılı emes. Keskenterek bır toida Qyz Jıbekpen jolyǧyp, aitysyp, Tölegendı öltırgenın habarlaidy. Aitys ūzaq, ärı öte naşar. Mysaly:
«...Estıp ek Bekejandai aǧaŋyzdan,
Qyz Jıbek köp ūzamai küileidı dep», – degen joldardy oqyǧanda töbe şaşyŋ tık tūrady...
Jyr jariialauǧa da, zertteuge de kelmeidı... Keiınnen qūrastyrylǧan ädemı jyrdyŋ tekstın būzbaq bolǧan äreket. Mūndai jyrlarmen fondyny tolyqtyrudyŋ qajetı joq. M. Ǧūmarova. 15. 03. 1977 j.» (Qaraŋyz: Qosan S. «Ädebi – ardyŋ ısı // «Ana tılı» gazetı, 03. 14. 2002 jyl).
M. Ǧūmarovanyŋ osy resenziiasyna bailanysty Qoljazba Ortalyǧynyŋ jetekşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, tekstolog-maman O. Nūrmaǧambetova bylai dep bölımnıŋ ǧylymi qyzmetkerı Teljan Qanaǧatovqa nūsqau-hat jazǧan: «Teleke! Biǧojin Qarataidan kelıp tüsken Kerei Segız serı Bahramūly Şaqşaqov jyrlady deitın «Qyz Jıbek» qissasynyŋ nūsqasyn özıne qaitaryp jıberu kerek. Eger fondyda qaldyratyn bolsaq, onda tekstımen bırge bölımnıŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı (M. Ǧūmarova.-B.K.) jazǧan myna resenziiany qosyp qoiyŋyz. O. Nūrmaǧambetova. 15. 03. 77 j.» (Qaraŋyz: Qosan S. «Ädebi – ardyŋ ısı // «Ana tılı» gazetı, 03. 14. 2002 jyl).
Mälike Ǧūmarqyzy Ǧūmarova – folklortanuşy-ǧalym, tekstologiia mamany, filologiia ǧylymdarynyŋ qandidaty. QazŪPU-dy bıtırgen. 1941-42 jyldary orta mektepte mūǧalım, 1942-43 jyldary qazaq kinostudiiasynda assistent, rejisser, 1943-87 jyldary QR FA Tıl jäne ädebiet instituty tekstologiia-qoljazba bölımınıŋ kışı, aǧa ǧylymi qyzmetkerı bolyp jūmys ıstegen.
Zertteuşıler «Segız serınıŋ», anyǧynda Qaratai Biǧojin şatpaqtaǧan «jyrdyŋ» «Qyz Jıbektıŋ» būrmalanǧan «nūsqasy» ekenın osylaişa közge şūqyp, taldap bergen.
Ǧalymdar tek pıkırler jazyp qana qoimaǧan, «auyz ädebietınıŋ jinauşysyna» endı düdämal, qūnsyz närselerdı äkele bermeuın qataŋ eskertken, mūny M. O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutyna jazǧan hatynda Q. Biǧojinnıŋ özı de bylai dep tolyq moiyndapty: «Telmūhamed aǧa: – Osy jinap jürgen aqyndaryŋnyŋ endıgı mūralary qabyldanbaidy, ony toqtat! – degen bolatyn» (ÄÖİ. 853-buma, 21-bet) (Qaraŋyz: Qosan S. «Ädebi – ardyŋ ısı // «Ana tılı» gazetı, 03. 14. 2002 jyl).
Ǧalymdar onyŋ «jinap» jürgen «mūralaryn» qabyldaudan bas tartyp, tyiym salǧasyn Qaratai Biǧojin basqa amalǧa köşedı. Öz janynan jamap qūrastyrǧan qoiyrtpaqtaryn basylymdarǧa üzdıksız ūsyna bastaidy. Bırı baspasa bırı basar dep. Nätijesız bolmaidy, äreketı «jemıs» beredı.
Q. Biǧojinnıŋ beiädep äreketterge baruynyŋ negızgı sebepterı
Q. Biǧojinnıŋ şekten şyqqan mūndai äreketterge baru sebebı myna jailarǧa bailanysty eken: 1960-70 jyldary ŪǦA M.O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty Qoryna el ışınen folklorlyq mūralardy jinap tapsyruşylar eŋbegıne memleket arnaiy qarjy bölgen. Aqşaǧa qatty qyzyqqan Qaratai Biǧojin de halyq arasynan eskı zaman «tuyndylaryn» jinai bastaidy. Bıraq basqa jolmen. Basqa ädıspen. Ol «halyq öleŋ-jyrlaryn» özı şyǧarady janynan. Jankısı jyrau bop. Janaq aqyn bop. Bırjan sal, Kökbai Janataiūly, Nūrjan Nauşabaiūly taǧy basqalary bop. «Şyǧarmalarynyŋ» keiıpkerı qyp «Segız serı» degendı alady. Syr boiy men Yrǧyz öŋırı arasyn jailaityn qazaqtar arasynda tuǧan, üzındısı S. Mūqanovtyŋ «Ömır mektebı» kıtabyna engen «Maqpal – Segız» atty dastannan. Būrmalap. «Segız serınıŋ» «atasy» «Qojabergen» «jyrau» degendı jäne oilap tabady. Biǧojin osy «aqyn babalaryna» özı janynan qūraǧan älgınde üzındı keltırılgen küldıbadam «Qyz Jıbek» «jyryn», «Elım-ai» «dastanyn» taŋady, solar şyǧardy dep. Merzımdı basylymdar arqyly nasihattaidy. Sonymen qatar halyq mūralary mätınderınıŋ keibır tūstaryn özgertıp būzyp, nemese oǧan şatpaqtap şumaq qosyp, bälen degen öleŋnıŋ, jyrdyŋ bastapqy nūsqasy osylai edı dep te jıberıp otyrǧan. Sovet ökımetı tūsynda «törtınşı bilıkke» küdık keltıru mümkın emes edı, olar jariialaǧan ne närse de aqiqat, keremet bop sanalatyn. Ötırıktıŋ äuelgı örıs aluy osylai. Jaqsy bıletınder Qaratai Biǧojin tuǧannan kemtar kısı-tūǧyn dep kuälık beredı (Qaraŋyz: Q. Omarov. Jalǧan oiǧa jarmasqan top. // «Qazaq ädebietı» gazetı, 29. 06. 2007 jyl). Künkörıs qamyndaǧy mūqtajdyqtan häm mügedektıgınen ol osyndai beiädep ısterge barǧan.
Säl toqtala keteiık, tılı körkem, şedevr «Qyz Jıbek» jyry oqiǧasyn aiausyz būrmalap, «Qazaq ädebietı» gazetınde jariialanǧan (19. 07. 1991 jyl) «Bekejan da – bır arys» degen «maqalanyŋ» avtory – Seiıtqali Qaramendin de Biǧojinnıŋ osy terıs ısın qoldauşy, bırge nasihat etısken serıgı-tūǧyn... Ol da būnymen şektelmegen. Aiǧaq bere keteiık, «Abai» ensiklopediiasyna ebın tauyp, şübälı mälımetterın engızdırgen, onyŋ bırınde bylai deidı: «Asylbek (t.-ö.j.b.) – Abaidyŋ zamandasy. Bökenşı-tobyqty ruynan şyqqan bolys, bi. Jas aiyrmaşylyǧyna qaramai, Abaimen äzılı jarasqan, köŋıldes adam bolǧan. Ol Abaidy jıgıt kezınde qaiyn atasynıkıne ertıp aparyp, aqyn sol joly Sabyrbai aqynnyŋ kenje qyzy Quandyqpen tanysady. Bıraq būl tanystyqtyŋ ärı qarai jalǧasuyna Asylbek qarsy bolady. Araǧa jıgıt salyp, qyzǧa qoly jetken Abai kelesı künı:
Auyly jyljyp qonypty Jalpaq şige, (12)
Ekı dauger jügıner ädıl bige. (11)
Baldyzyŋyz uaǧdaǧa berık eken, (11)
Syrǧyp baryp jatypty şetkerı üige, (12) – dep, Asylbekke qyzben tıl tabysqanyn sezdıredı» (Qaraŋyz: Abai. Eniklopediia. Almaty, «Atamūra» baspasy 1995 jyl, 96-bet).
Daraq bolmysty aqynnyŋ mınez-qasietıne eş üilesımsız, qūny qara baqyrǧa tatymaityn oidan jamap-jasqalǧan oqiǧany, osyndai şatpaqty, tıl mädenietı öte biık kemeŋger Abaiǧa japsyru – ädepsızdıktıŋ eŋ soraqy türı!
Mūndai ıs-äreketterge psihologiia ǧylymy bylai dep anyqtama beredı: «Ädette, ötırık naqty bır jaǧdaiattarda jekelei ne äleumettık artyqşylyqtarǧa ie boluǧa tyrysudan tuyndaidy... Äleumettık-psihologiialyq tūrǧydan ötırık är uaqytta qūral bolyp körınetın bolsa, psihopatologiia salasynda ol (ötırık aitu) ainalasyndaǧylardy aldap şatastyru prosesınıŋ özınen qanaǧattanǧandyq sezımıne bölenıp, köŋılı tolatyn mifoman-psihopattardyŋ maqsaty...» (Qaraŋyz: Qazaq tılı terminderınıŋ salalyq ǧylymi tüsındırme sözdıgı: Pedagogika jäne psihologiia. – Almaty: «Mektep» «baspasy» JAQ, 2002 jyl, 170-bet)
Aqiqatynda «Segız serı» – än-jyr şyǧarmaq tūrmaq ömırde bolmaǧan keiıpker. Būl ötırıkke Bılım ministrlıgı men ŪǦA ǧalymdary nüktesın qoiǧan-tyn. (Qaraŋyz: QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ şeşımı (27.11.2006 jyl. № K–1514 /. «Ana tılı» gazetı. № 5. 1.02.2007; «Jūldyz» jurnaly. № 3. 2007; «Qazaq ädebietı» gazetı. № 5. 2.02.2007 jyl; Qaraŋyz: QR Ūlttyq Ǧylym Akademiiasy M.O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ jetekşı ǧalymdarynan qūrylǧan Tekseru komissiiasynyŋ qorytyndy – saraptamasy (6.02.2007 jyl, № 056/35 - 0325). «Qazaq ädebietı» gazetı (№ 29. 20.07.2007 jyl.) Ökınışke qarai, eldı adastyratyn osy jalǧan närsenı bır rudyŋ töŋıregınen asa almai jürgen sanasyzdar, tanym-bılımı kemder auyq-auyq qozdatyp qoiady.
«Segıztanuşylar» jalaulatyp jürgen Keskenterek kım?
«Qyz Jıbek» jyryn būrmalap, özgertıp jıberdı dep Jüsıpbekke jala jauyp, qaralauşylardyŋ basynda Biǧojin, Qaramendin häm solardyŋ ötırıkterıne senetınder tūr. Klassikalyq ülgıde qalyptalǧan Jüsıpbek nūsqasyndaǧy «Qyz Jıbek» eposynda Tölegendı öltırgen – anyǧynda Bekejan! Al Keskenterek degendı Q. Biǧojin yrǧyzdyq jyrşy, aqyn Mälık Älmūratovtyŋ «Aqbikeş» dastanynan alyp, özınıŋ qūrap jamaǧan «Qyz Jıbegıne» basty keiıpkerdıŋ bırı qylǧan. Mūnyŋ aq-qarasyn anyqtauǧa köşeiık endı.
Uikipediia – aşyq ensiklopediiasynda: «Mälık Älmūratov (1907, Aqtöbe oblysy Komsomol audany) – aqyn, auyz ädebietınıŋ nūsqalaryn jinauşy. Oqu-aǧartu mekemelerınde, audandyq halyq teatrynda qyzmet ıstegen. Şyǧarmalary jergılıktı gazetterde jariialanǧan. «Aqbikeş» dastany, «Qazaqstannyŋ 25 jyldyǧyna», «Jeŋıs künıne», «Maqtanam», t.b. tolǧau-jyrlary bar», – dep taŋbalanǧan.
Osy mälımetterdı säl tolyqtyryp, folklorlyq şyǧarmalardyŋ jidaşysy retınde onyŋ tapsyrǧan mūralarynyŋ bırın atai keteiık özımız anyq bıletın. QR Ortalyq ǧylymi kıtaphanasynyŋ Qoljazbalar bölımınde «Erımbet aqyn turaly bır-ekı söz. №7 // Aituşy: Asan Töleuov; Jinauşy Mälık Älmūratov» dep tüzılıp, saqtauly tūr.
Dälelımız jalqy bolmasyn qoldaǧy taǧy bır derektı aiǧaqqa tartaiyq, «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa «Babalar sözı» seriiasynyŋ «Toponimdık aŋyzdar» atauymen jaryq körgen 80-tomynda da (Astana, 2012 jyl, 337-bet) ol jaiynda mynadai mälımetter engen: «204. Qoilybai qyrǧyny. Yrǧyz audanynyŋ soltüstık batysyna taman 200 şaqyrymdai jerde Jantai özenınen şyǧatyn bır sala aŋǧardy «Qoilybai qyrǧyny» dep ataidy. Aŋyz mätını ÄÖİ-dıŋ Qoljazba qorynda (Ş. 339. 4-däp) saqtalǧan. 1959 jyly qorǧa Älmūratov Mälık tapsyrǧan. Aŋyz Aqtöbe oblysynda jazylǧan, oquşy däpterıne kök siiamen, jinauşynyŋ qolymen jazylǧan. Soŋynda: «Men būl aŋyzdy el auzynan estıp jazyp otyrmyn» dep jazǧan eskertuı bar. Tomǧa osy tüpnūsqa negızınde äzırlendı».
Mälık aqsaqal 50-jyldardyŋ basynda Jantaida tūryp, mektepte ūstazdyq etken eken. Aŋyzdy sol kezde jazyp alǧany aŋǧarylady.
Köpşılıkke ūǧynyqty bolsyn tüsındırıp öteiık: Komsomol – tyŋ igeru nauqanyna bailanysty Yrǧyzdan 1966 jyly bölınıp şyqqan audan. Osy künı Äiteke bi esımımen atalady. Ortalyǧy – T. Jürgenov atyndaǧy auyl.
Mälık atanyŋ naqty tuǧan jerı – qazırgı Aqtöbe oblysy Äiteke bi audany Tūmabūlaq auyldyq okrugıne qarasty Jidelıbūlaq atalatyn meken. 60-jyldarǧa deiın ol Yrǧyz halyq teatrynda, «Yrǧyz» gazetınde, t.b. salalarda ärtürlı qyzmetter atqarǧan. Qobyz tartatyn. Eskılıktı äuezderdı, Qorqyt küilerın, jyr-dastandardy oryndaityn. Būǧan bala kezımızde äldeneşe ret kuä boldyq auyl önerpazdarynyŋ ūiymdastyruymen ötetın merekelık oiyn-sauyqtarda. 1989 jyly ömırden ozdy. Mürdesı Tūmabūlaq auylynda. Ūrpaqtary ösıp-öngen.
Mälık Älmūratovtyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy haqynda «Äiteke bi aimaǧynyŋ etnomädeni mūrasy» atty jinaqta (Aqtöbe, 2006 jyl, 177-237 better) bırşama derekter berılgen, solarmen bırge «Abat batyr», «Aqbikeş» poemalary da engızılgen.
Avtor «Abat batyr» atty jyryn şūraily tılmen, epostyq ülgını ūstyn ete otyryp, äserlı qyp qalyptaǧan. Şyǧarmaǧa Yrǧyz öŋırındegı attary Noǧaily däuırınen saqtalyp kele jatqan Sūŋqarqiia, Qosbüirek degen jer-su ataularyna qatysty tuǧan aŋyz-äŋgıme arqau bolǧan. 1947 jyly 24 qaraşada tämamdap, ataqty ǧalym Mälık Ǧabdullinge jıbergen. Būl eŋbegı 50-jyldardyŋ aiaǧynda «Qazaq ertegılerı» atty jinaqta yqşamdalyp berılgen. Būdan keiın Qazaq radiosynyŋ «Erden ata ertegılerı» atalatyn balalar baǧdarlamasyna da engen, qorda saqtauly tūr (Qaraŋyz: «Qazaq radiosy» radio arnasynyŋ «Altyn qory». D – 45391. Taspaǧa jazylǧan uaqyty: 26 qyrküiek, 1976 jyl. Söz avtory: Täjıbaev Säduaqas. Oryndaǧan: TIýZ artisterı. Rejisserı: Bibınūr Qairaqbaeva). Eskerte keteiık, M. Älmūratovtyŋ töl tuyndysy «Abat batyr» poemasyn qarasözge ainaldyryp, efir uaqytyna yŋǧailap, qysqartyp daiyndaǧandyqtan S. Täjıbaev «söz avtory» delınıp tüzılgen.
«Abat batyr» poemasynyŋ tarihilyǧy, ruhy – bala tärbiesınde öz ülesın qosyp kele jatqan mändı şyǧarmanyŋ bırı. Onyŋ orys tılıne de audarylyp, audiojazbaǧa tüsırılıp, nasihattaluy – pıkırımızdı tolyq quattaidy. (Qaraŋyz: Audioskazka «Batyr Abat». Kazahskaia narodnaia skazka iz alboma «Kazahskie volşebnye skazki», 2015 god. İspolnitel: Valerii Zaharev. Dlitelnost: 22 min. 46 sek. Kachestvo: tr 3, Kbps (20.8 MV).
Mıne, auyldasymyz Mälık ata osyndai da osyndai bolǧan kısı edı. Kezınde balalyqpen aŋǧarmadyq, qadırın jete ūqpadyq...
Jas kezınde Qaratau, Syr, Jalpaqtau öŋırlerıne jiı saparlapty ūrpaqtarynyŋ aituynşa. Sonda elden estıgen äŋgımelerın, körgenderın jazyp alyp, qaisybırın keiın jyrǧa ainaldyrǧan deidı.
Mälık – Şömekeidıŋ Bozǧūl taipasynan taraityn Balqynyŋ Jauqaştysy, sonyŋ Otarbai bölımı-tın. Äigılı Bazar jyraumen tuysady. Jaqyn atalasy. Būrynǧy «Basqūdyq» sovhozyna qarasty (qazır Tūmabūlaq auyldyq okrugı) Sarybūlaq aulynda, Balqynyŋ özge būtaqtaryn qospaǧanda, Otarbaidan öretın otyz şaŋyraq boldy. Būl atalyqtardyŋ denı oŋtüstık öŋırde, Syr, Tamdy jaqta mekendeitın-dı. Osydan-aq onyŋ atalas tuystaryn ızdep baryp tūrǧanyn şamalauǧa bolady...
Qaratau sılemderınıŋ bırınde «Aqbikeş mūnarasy» dep atalatyn köne jädıger-eskertkış ornalasqan deidı qoldaǧy derekközderde. HII ǧasyrda salynǧan dep şamalanady. Keide «Aqsümbe» dep te atalady eken. Öitkenı, közge alystan kökke şanşylyp, naizanyŋ sümbesı tärızdı süiırlengen tūrpatta şalynady deidı. (Surette: Aqbikeş mūnarasy) Jergılıktı halyq arasynda būl köne zaman tuyndysy jaily aŋyzdyŋ bırneşe türı taraǧan. M. Älmūratovtyŋ oŋtüstık öŋırdı aralap jürıp, sonda estıgen el äŋgımelerınıŋ bır nūsqasyn «Aqbikeş» jyryna özek qylyp, öz aŋdauymen, öz qiialymen örgenın baiqau qiyn emes.
Jaqsy, negızgı aitpaǧymyzǧa köşeiık. Sonymen «Aqbikeş» poemasy bylai bastalady:
...Qatygez erterekte bır bai ötken,
Maly köp qartaiǧanşa bala körmei,
Zar jylap perzent üşın qaiǧy şekken...
Äielı bır künderı jüktı boldy,
Mezgılı aiy jetıp, künı toldy.
Ölşeulı uaqytyly kün bolǧannan soŋ,
Tolǧatyp bır ūl menen bır qyz tudy.
Ūlynyŋ atyn qoidy Keskenterek,
Bır ǧajap bala boldy türı bölek.
Mınezı almasuan alaŋǧasar,
Ketpendei keŋırdegı, mūrny şelek.
Keskını adam şoşyr alyp küştı,
Aqsiǧan türı jaman soidaq tıstı...
Aqbikeş qoiylypty qyzdyŋ aty,
Aqyldy bala boldy parasatty.
Tartpady ata menen aǧasyna,
Bolǧanmen onyŋ tuǧan näsıliaty...
«Aqbikeş» dastany 586 jol. Bärın baiandap otyru mındetımız emes häm basylym betınıŋ şekteulıgın de eskeremız. Sondyqtan qysqa qaiyrǧanda bylai: äkesınıŋ jylqysyn baǧyp jürgen Qarabala esımdı jalşymen boijetkennıŋ sözı jarasyp, bırın-bırı ūnatyp qalady. Bır künı bai qyzdy bıreuge bermekke kelısedı. Būl tyǧyryqtan şyǧudyŋ jolyn ızdegen qyz ben jıgıt tün jamylyp elden qaşady. Qūlmen kettı dep namystaǧan bai ūlyna «Qaryndasyŋdy qalai da tauyp, öltır! Aiauşy bolma!» dep ämır etedı. Iz kesken Keskenterek aqyry ekeuın ūstaidy. Qaryndasyn azaptap öltırıp, jıgıttı ölımşı qyp sabap, auylyna äkeledı de qūdyqqa tastaidy. Bır qūlyn jūmsaidy sonan soŋ «Tırılei kömıp tasta!» dep. Bıraq aiauşylyq jasap, ony qūtqaryp jıberedı. «Kömıp tastadym» dep Keskenterektı aldaidy. Qarabala Esıl jaqqa jürıp ketedı. Sol jylǧy qys jūt äkelıp, bar maly qyrylyp, bailyqtan äp-sätte airylǧan Keskenterek te az uaqyttan soŋ Esıldıŋ boiyna kelıp, qaiyr sūrap jüredı. Mūny estıgen Qarabala ony ızdep tauyp, öltıredı. Kegın alǧan jıgıt Qarataudy betke alady. Ǧaşyǧy Aqbikeştıŋ qabırıne kelıp, zar-mūŋyn tögedı. Jyr bylai tämamdalady:
«...Adamǧa opa bermes dünie jalǧan,
Köşpelı bırden bırge keiın qalǧan.
Şyŋdaǧy Aqbikeştıŋ mūnarasyn,
Jūrt aitady: «Qarabala sony salǧan».
M. Älmūratovtyŋ osy «Aqbikeşındegı»:
«...Qabaǧy nar buradai jabylyŋqy,
Ömırı ıstemegen bır jön ıstı.
Qap-qara şüŋıreigen türı jaman
Soqtyqpai eşbıreuge jürmes aman.
Mınezın körgen kısı şoşyǧandai,
Qasyna juyq jürmes eşbır adam.
Keskınsız ojyr, qara, imek mūryn,
Köruge adam şoşyr onyŋ türın.
Qasyna körgen adam jaqyndamai,
Būrylyp şoşyǧannan keter qyryn.
Qatygez, qanypezer, qara jürek
Dep aitar ony syrttan bılgen syryn», – dep Keskenterektıŋ tür-sipatyna jasaǧan portretın Q. Biǧojin şatpaqtap özgertıp, qaisybıreuler ölıp-öşıp, keremet körıp jürgen «Segız serınıŋ» «Qyz Jıbegıne» aparyp jamaǧan. Aiǧaqtaiyq.
Q. Biǧojinnıŋ dosy S. Qaramendin «Bekejan da – bır arys» dep atalatyn «maqalasynda» (19. 07. 1991 jyl): «Segız serınıŋ «Qyz Jıbek» jyrynda Tölegendı Keskenterek degen qoja jıgıtı jolda tosyp, Kışı Borsyq qūmy töŋıregındegı Qosoba degen köldıŋ jaǧasynda atyp öltırgen» deidı de sözıne myna şumaqtardy aiǧaqqa tartady:
«Bas bolǧan eldıŋ būzyq nadanyna,
Mäz bolǧan ailasy men amalyna,
Qojadan jol tonauşy sotqar şyqqan
Bekejan Aibekūly zamanynda.
Esımı tonauşynyŋ Keskenterek,
Tyŋdamai ata-anasyn jürgen bölek,
Ūrlyqqa bala kezden äues bolǧan,
Qan tökkış, meiırımsız qara jürek...»
Mūny M. Älmūratovtyŋ şumaqtarymen salystyryp, mūqiiat süze qaraǧanda közı qaraqty jan bırden ız kesedı. Ǧalymdardyŋ älgındegı: «...Būl jariialanyp jürgen «Qyz Jıbek» qissasynyŋ jäne operasynyŋ mazmūnyn alyp jazylǧan jaŋa «tuyndy». Qissanyŋ mätını boiynşa, onyŋ siujetın paidalana otyryp, jyrdyŋ epizodtaryn qūnsyz ūiqastarmen, keide on jolda bır kezdesetın ūiqas bos sözdermen, keide basqa jyrlardyŋ sol siiaqty siujetterın alyp, orynsyz tolyqtyrǧan. Mysaly, Sansyzbai Tölegendı ızdep şyǧarda äkesınen kelıp bata alady. Äkesı Tölegendı sipattaǧanda: «Bota közdı Tölegen, Elden alys qaida eken?...» – dep ūzaq joqtaidy. «Bozjıgıt» jyryndaǧy Qaraşaştyŋ joqtauyn osy jerge äkep qosqan. Taǧy sol siiaqty qosyndylar köp...» – dep äşkere qylǧan syni pıkırlerıne taǧy bır üsteme dälel – osy!
Sondai-aq, «Qyz Jıbek» qissasynyŋ negızgı taŋdaulylary dep «Babalar sözı» seriiasymen jaryq körgen «Ǧaşyqtyq jyrlar» atauymen 53-tomǧa engen (Astana, «Foliant» baspasy, 2009 jyl) Mūsabai jyraudyŋ, Jüsıpbek qojanyŋ, Şege men Qarşyǧa jyrşylardyŋ nūsqalarynda Tölegendı öltırgen Bekejan dep atalyp körsetılgen. Qalǧan özge varianttarynda da solai.
Olai bolsa, «segıztanuşylardyŋ» Bekejannyŋ ornyna qoiyp jürgen Keskenteregı ūrlanǧan keiıpker! Şyndyǧynda onyŋ beinesın XX ǧasyrda töl tuyndysy «Aqbikeşke» şyǧarmaşylyq qiialymen somdap engızgen – M. Älmūratov!
Kuä boldyq, M. Älmūratovtyŋ osy söz qylyp otyrǧan «Aqbikeş» dastany qoljazbasynyŋ bır danasy ūrpaqtarynyŋ qolynda. Erterekte basylym betterınde jariialandy deidı. Būl jyryn avtor öz qolymen taŋbalaǧan. Siiamen. Soŋyna «31 qaŋtar 1946 jyl» dep tüzıptı. Mūny da ŪǦA M. O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutyna jıbergen...
Bekejannyŋ tegı şynymen Şektınıŋ Qabaǧy ma?
Aittyq, «segıztanuşylar» Bekejandy Şektınıŋ Qabaǧynan deidı dep. Bıraq olardyŋ būl sözderı – däieksız. Şektı-Qabaq ruynyŋ arǧy-bergı şejıresın, tarihyn myŋ aqtaryp, jüz töŋkerseŋ de Bekejanǧa qatysty eş mälımet joq.
Jüsıpbek qoja nūsqasynda («Ǧaşyqtyq jyrlar», 53-tom) bylai delınedı:
«Ataŋa laǧynet Bekejan,
Arǧynnan şyqqan qu eken.
Äkkı bolǧan sūm eken.
Tölegennıŋ artynda
Alpys qadam jaqyndap,
Bır quraidy panalap,
Jetken eken jaǧalap...»
Demek, Bekejan – Arǧyn ruynan! Halyq arasyndaǧy auyz ekı äŋgımelerde Arǧynnyŋ Şektısınen delınedı (astyn syzdyq. – B.K.). Mūnyŋ da jany bar. Jyrdyŋ (Jüsıpbek nūsqasynda) bır tūsynda Jıbek qyz:
«Alaştyŋ nesın alyp ne bermeimın,
Düniede tırı jürsem, ne körmeimın.
Arǧynda alty şektı alpys myrza
Izıne basyp ketken teŋgermeimın», – demei me.
Keltırılgen üzındıden «Şektı» atauynyŋ kışı jüzdegı Älımderde ǧana emes, orta jüzdegı Arǧyn ruy ışınde de qoldanysta bolǧanyn aŋdaimyz. Rasynda solai. Būǧan arhivtık mälımetter tolyq aiǧaq berıp tūr.
1845 jyly 11 qazanda sūltan Mūhammed Jantörin Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ töraǧasy M. V. Ladyjenskiige jazǧan habarlamasynda bylai dep tüzgen: «Beremdjan Chigenev, 25 let, syn upravliuşego iugary-chiklinskim plemenem argynskogo roda. Argynskogo roda, kuchkarova otdeleniia. (astyn syzdyq. – B.K.) Letom kochuet mejdu rekami Tobolom i Turgaem, a zimoi – na Turgae...» (Qaraŋyz: SGA RK. F. İ-4. Op. 1. D. 2363a. L. 8.)
Bırımjan – tarihtan aian Şegen bidıŋ ūrpaǧy. Arǧy babasy – bahadür Äbılqaiyr hannyŋ oŋ tızesın basqan, saiasatyn qoldaǧan Şaqşaq Jänıbek batyr.
Taǧy bır mälımetterdı keltıreiık. 1850 jyly 15 qaŋtarda ıs jürgızuşı G. P. Polovorotov Orynbor şekaralyq komissiiasynyŋ töraǧasy M. V. Ladyjenskiige bergen raportynda büi dep taŋbalaǧan: «Anak Altaev, pomoşnik upravliaiuşego djugary-chiklinskim plemenem argynskogo roda, (astyn syzdyq. – B.K.) pochetnyi bii, 74 let. Rost srednego, teloslojeniia zdrovogo, liso belokuroe, glaza serye, boroda nebolşaia, chernovataia. Prishodit iz kirgizov. Argynskogo roda, kadrymbeteva otdeleniia... (astyn syzdyq. – B.K.)
Bigen Iаzyev, horunjii, bii, upravliaiuşii tiumen-chiklinskim plemenem argynskogo roda, (astyn syzdyq. – B.K.) 45 let. Rosta srednogo, teloslojeniia zdorovogo, liso smugloe, boroda okladistaia, chernaia. Prishodit iz kirgizov. Argynskogo roda, tazova otdeleniia... (astyn syzdyq. – B.K.) (Qaraŋyz: SGA RK. F. İ-4. Op. 1. D. 2512. L. 53.)
Arǧyndardyŋ da öz ışınde osylai bölınetının tereŋ bılmeitın Biǧojin Qaratai degen «Älımnıŋ Şektısı» dep oilap qalyp, el arasynda aitylatyn äŋgımelerdı būrmalap, Bekejannyŋ ruyn Qabaqtan taraǧan qyp, jel söz taratqan. Onysyn «Segız serı» bop şyǧarǧan küldıbadam «Qyz Jıbegıne» qosqan. Sonan ketken. Bırınıŋ auzynan bırı qaǧyp alyp, Bekejan bızdıŋ atamyz eken dep maqtan körıp jürgenderdıkı de – Biǧojinnıŋ osy ertegısı.
Aita keteiık, Arǧynnyŋ joǧary Şektısı men tömengı Şektısın tügendep şyǧu – negızgı taqyrbymyz emes, bız tek Tölegendı öltırıp, altyn jabdyqty kök jorǧa atty mınıp ketken qylmyskerdıŋ qaidan ekenın anyqtau maqsatynda ız kesıp, arhivtık ıs-qaǧazdardy köterdık. Aiǧaqtardy saralai kelgende Keskenterekke jala jabylǧany däleldenıp otyr. Onyŋ qylmysy basqa. Qaryndasy Aqbikeşke qatysty. Tölegenmen eş bailanysy joq. Būny joǧarydaǧy taldau-saraptama jan-jaqty däleldep şyqty.
Ūmytyp barady ekem, «segıztanuşylar» Jıbektı de Şektınıŋ Qabaǧynan taraidy deidı. Bekejannyŋ qaryndasy dep soǧady. Al Mūsabai jyrau qypşaqtyŋ qyzy degen öz nūsqasynda. Syr öŋırındegı Älım balalary tegıs Jıbektıŋ ruy – Şektı, onyŋ Jaqaiymy deidı. Äkesı Syrlybai bi deidı. Äbılqaiyr han ölımıne qatysty derekterde esımı tüzılgen deidı. Qalai degende de soŋǧy versiia şyndyqqa säl de bolsa janasatyn tärızdı...
«Segız serı» «şyǧardy» dep jariiaǧa jar salyp jürgen «Qyz Jıbek» «jyrynyŋ» şyǧu tarihy mıne, osylai!
Sonymen pıkırımızdı osy jerden şekteiık. Keleŋsız būl jaittardan tuǧan oi-qorytyndy mynadai: qazaqtyŋ asyl mūrasy – «Qyz Jıbek» eposynda örnektelgen halqymyzdyŋ jauhar sözderın, oi saptau ülgılerın t.b. ardan attaǧan bıreulerdıŋ jeke beiädep maqsat-müddesı üşın öŋın ainaldyryp būrmalauǧa, körkemdık bäsın tüsırıp büldıruge, tegı belgısız äldekımge enşılep basybaily taŋuǧa eşkımnıŋ hūqy joq. Ǧasyrdan ǧasyrǧa ötıp, bügıngı künge jetıp, ūlttyq mädeni genofondymyzǧa qosylǧan asa qūndy, baǧa jetpes töl mūralarymyz QR «Mädeniet turaly», QR «Avtorlyq qūqyq jäne sabaqtas qūqyqtar turaly» zaŋdary negızınde tiıstı Qūzyrly oryndar tarapynan qaǧaz betınde emes, ıs jüzınde şynaiy qorǧauǧa alynuy kerek!
Börıbai KÄRTEN,
Aqtöbe qalasy
