Änes Sarai: Alaştyŋ tabany – Torǧai, özegı – Semei, jūlyny – Jympity

Uaqytşa ükı­met­­­tıŋ basqaru organy «Uch­re­ditelnoe sobranie» («Ko­much»)  müşelerımen kezdesu­ge­ Alaşorda atynan 1918 jyl­dyŋ şılde aiynda Semeiden Ä.Bökeihanov pen Ä.Ermekov, Türkıstannan M.Şoqai, Batys­tan U.Tanaşev törteuı Samarada bas qosady. Būlar «Komichpen» kelıssöz jürgızdı. Nätijesınde, 20-qyrküiekte Ufada Uaqytşa ükımet janynan Alaşorda Ke­ŋesı aşyldy. – Änes Tölendıūly, sızdı közı qa­raqty qauym alaş taqy­ry­bynda aitary bar tūlǧa dep bıle­dı. Sūraiyn de­genım –  Alaş­orda yq­paly qazaq dala­­syn tolyq qam­ti aldy ma? – Qazaqstanda Alaşordanyŋ yq­paly basym üş aimaq bol­dy.­­ Tabany – Torǧai, özegı – Semei, jū­­lyny – Jympity. Tor­ǧaida Ahmet Baitūrsynov pen Mırjaqyp Dulatov boldy. Semeide Älihan Bökeihanov, Älımhan Ermekov, Halel Ǧab­basov, Raiymjan Märsekov syndy myqtylar toptasty. Üşınşısı – Ba­tystaǧy Jympityda Halel jäne Janşa Dosmūhamedovter bastaǧan qairat­kerler bas qosty. Osylardyŋ bärı Semeige ba­ǧyndy. Mäselen, 1918 jyl­dyŋ nau­ryz aiynda Halel men­­ Janşa Dosmūhamedovter Alaş­orda ükı­­me­tınıŋ Semeidegı basşy­sy­ Äli­han Bökeihanovtyŋ tapsyr­masymen Mäskeuge baryp, Halyq Ko­mis­sarlary Ke­­ŋe­sınıŋ töraǧasy Le­nin­­nıŋ qa­byldauynda bolyp, sonymen qa­tar Ūlt ısterı jönındegı halyq ko­missary Stalinge jolyqqan. –  Dosmūhamedovter Mäskeu­ge qan­dai maqsat közdep bardy?­ – Maqsat aiqyn, halyqtar özın-­özı dara bileu qūqyǧyn ta­lap etuı zaŋdy dep tüsıngen alaş­tyqtar äuelı avtonomiia mäselesın şeşudı qolǧa al­dy. Äuelı ökılder Lenin men Sta­linge 1917 jyly jeltoqsanda öt­ken II Jalpyqazaq siezınıŋ «Av­tonomiia qūru turaly» qau­ly­syn tabys ettı. İ.Stalin qau­lymen tanysyp, nauryzdyŋ 19-y künı Semeidegı Alaşorda bas­şylary Ä.Bökeihanov jä­ne H.Ǧabbasovpen telefon arqyly söilestı. Mūnda avtonomiia mäselesı talqylandy. Osy­ telefon-sūhbatta aitylǧan dü­nie­ler qazaq tılıne audarylyp, alaştyŋ köz-qūlaǧy sanalǧan «Saryarqa» gazetıne jariialandy. – «Saryarqa» gazetıne qazaq tılıne audarylyp jariialanǧan mä­tın­­de ne aitylǧan? – Gazette jariialanǧan mätın­ge­ qara­ǧanda keŋestık kösemder 1917­ jy­ly jeltoqsanda öt­ken Jalpy­qazaq jiynynyŋ qau­ly­symen tereŋ tanysqany bai­qalady. Bıraq olar alaştyqtar tarapynan «Keŋes ükıme­tıne eş­bır qarsylyq bolmau kerek»,­ de­gendı alǧa tarta otyryp, tıptı avto­nomiiaǧa kelısken jaǧ­daida:  «Ol tap­tyq avtono­miia bolsyn. Bilık basynda bolşevik­ter otyrsyn. Äuel bas­tan kelısıp ala­iyq, ūltşyldar au­laq jür­sın!» degen şarttaryn­ ūsy­nypty. Mäsele mūnymen bıtpeidı. Jal­py, alaş taqyrybyna boilau üşın sol däuırde alma-kezek qūiqyljyǧan saia­si oqiǧalardy da bılu kerek. Öit­kenı Alaş qai­ratkerlerınıŋ arman-aŋ­saryn Re­seide paida bolǧan saiasi-äskeri toptar bärı de öz müddesı üşın pai­dalanǧysy kelıp, jan-jaqqa tart­qylady... –  Mysaly... – Mysaly, alaştyqtar bol­­şe­viktermen kelıse almai jat­­qan tūsta, Ufada Uaqytşa ükı­met ornady. Onyŋ basqaru organy «Uchreditelnoe sob­ranie» deitın qūryldy. Olar: «Qa­zaqtarǧa arnap 81 deputattyq oryn bölıp qoidyq. Tübınde sen­der­ge avtonomiia beremız!» dep dämelendıredı. –  Alaş qairatkerlerı osy tūsta Uaqytşa ükımet jaǧyna oiys­qan syŋaily... – Ärine, Uaqytşa ükı­met­­­tıŋ bas­qaru organy «Uch­re­ditelnoe sob­­ra­nie» («Ko­much»)  müşelerımen kez­­desu­ge­ Alaşorda atynan 1918 jyl­­dyŋ şılde aiynda Semeiden Ä.Bökeihanov pen Ä.Ermekov, Tür­kıstannan M.Şoqai, Batys­tan U.Tanaşev törteuı Samarada bas qo­sady. Būlar «Komichpen» k­lıs­söz jür­­gızdı. Nätijesınde, 20 qyrküiekte Ufada Uaqytşa ükımet janynan Alaş­orda Ke­ŋesı aşyldy. Osy jiyn­­­­ǧa Ä.Bökeihanov, A.Bırımjanov, M.Tynyşpaev, M.Şoqai, U.Tanaşev bas­­­tatqan 172 adam qa­tysyp, olar «Batys Alaşorda Semeidegı orta­lyqqa baǧynady, bıraq tötenşe jaǧ­daida öz be­tınşe äreket jasauǧa qūqyly» de­gen qauly qabyldady. Sonymen qatar, «Komuch» Şyǧys Alaşorda äskerıne 2 mln som aqşa, 3000 äskerge kiım-keşek, qaru-jaraq berdı. Osy­nyŋ bärın Ä.Ermekov artyp-tartyp, Semeige alyp kettı. Al  Batys Alaşordaǧa  2000 myltyq, 37 pulemet, 2 zeŋbırek, 2 avtomobil  berdı.

(Alaş qalasynyŋ HIH ǧasyrdaǧy körınısı)

 – Osy qaru-jaraqtardy paidalanyp alaştyqtar äs­ker-milisiia, iaǧni eldı qor­ǧaityn jasaq qūruǧa talpyndy. Solai ma? – Söittı. Joǧaryda ait­qa­ny­myzdai alaştyqtar Alaş­or­da qaruly küşterın qūruǧa kö­mek kör­setu mäselesı boiyn­şa Samara­daǧy Qūryltai jina­lysynyŋ komi­tetımen kelıssöz jürgızdı. Būl ıstıŋ basy-qa­synda Alaş kösemderı Ä.Bökei­hanov, Ä.Ermekovpen bırge patşalyq Re­seidıŋ äskeri  qyzmetkerı Xamit Toq­tamyşev ta jürdı. Bū­lar Semeide Şyǧys Alaş äs­kerın jasaqtaudy qolǧa aldy. Bıraq menıŋ paiymdauym boiynşa, sol kezde alaştyqtar aty aityp tūr­ǧandai Uaqytşa ükı­metke senıp jürıp uaqyttan ūty­lyp qaldy. Ekı ortada bolşevikter küşeiıp kettı. Olar Orynbordy jastanyp jatqan Kolchakty quyp şyqty. Kelesı qarsy tūrar küş Denikin men Jaiyqtaǧy Tolstov otriadyn joiyp, Türkıstandy tolyq ba­ǧyndyru maqsatynda «4-şı Tür­kıstan maidanyn» aşty. Mai­danǧa barlyq qaru-jaraqty üiıp-tögıp berdı. Söitıp  Frunze bas­qarǧan alapat küş dünienı basyp-janşyp Oŋtüstıkke qarai jyl­jydy. Obaly ne kerek, būlarmen Batys Alaş äskerlerı kädımgıdei soǧysty. Olarǧa Tolstov otriady kömektestı. Batys Alaş äskerıne «Temır, Oiyl, Elekten qyzyldardy ötkızbeŋder!» degen tapsyrma jükteldı. Alǧaşqy soǧys 1919 jyly Jympitynyŋ te­rıstıgınde Aqqaty özenınıŋ jaǧa­syn­da öttı... – Bıraq Frunze basqarǧan 4-şı­ Türkıstan maidany je­ŋıske jettı. Alaş­tyqtar da, aqtar da jeŋıldı. Söitıp jeŋ­gen jaq jazalau şarasyn jür­­gız­dı ǧoi? – Frunze «Alaş äskerın oŋ­dyrmai jazalaimyn» dep qatty şüilıkken. Däl osy sätte Ahmet Bai­tūrsynov aralasyp, ja­nyn salyp «alaştyqtardy jaza­lamauǧa» Frunzenı köndırgen. Bäkıbaev degen adamdy jıberıp, Alaş äskerilerın de sabyrǧa şaqyrǧan. Halel Dosmūhamedov Elek qalasynda Frunzemen ja­syryn kezdesken. Söi­tıp 1919 jyly 10 jeltoqsanda Oryn­borda alaştyqtar men Frunze ke­lısımge kelgen. Alaş äskerınıŋ atyn özgertıp «Qyzyl kommunarlar otriady» dep ataǧan. Sodan keiın Kazrevkom tek Ba­tys qana emes, bükıl Alaşordaǧa ke­şı­­rım jariialady. Osynyŋ bärı Ahaŋ­nyŋ eŋbegı. – Dūrys aitasyz, Änes aǧa! Ba­­tys Alaş äskerilerınıŋ taǧ­­dyry osy­lai şeşıldı. Ka­pitan Toq­ta­myşev bastaǧan Şy­ǧys Alaş äs­ker­­­­lerı jaily köp jazyldy, būdan el-jūrt qūlaǧdar. Söz basynda özı­ŋız ait­qandai, Alaştyŋ ta­bany Tor­­ǧai jerın­degı Alaş äs­kerlerı jai­­ly qys­qaşa habardar etseŋız? – Alaş äskerı tarihynda eŋ bır kürdelı oqiǧa oryn alǧan jer osy Torǧai topyraǧy. Öitkenı būl ölkede A.İmanov basqarǧan 4-şı qyzyl äsker polkı boldy. Onyŋ üstıne äkelıp Mırjaqyp ataŋ 4-şı Alaş polkı degendı qūr­dy. Būdan basqa Qostanai jaqta Kolchakqa qarsy qyzyl par­tizandardy ūiymdastyryp, Mäs­keu jaqtan qaru-jaraq alyp otyr­ǧan Taran otriady tūrdy. Torǧaidaǧy qyzyl äskerlerge orta­lyqtan qaru-jaraq jetkızıp beruşı adam – Älıbi Jangeldin. Älekeŋ 1918 jyly 20 şıldede mol qaru-jaraqpen Mäskeuden temırjol arqyly şyǧyp, 1 tamyzda Astrahanǧa keledı. Sodan 21 tamyz künı ekı jelkendı kememen Kaspii arqyly Alek­sandrovskıge, odan Qūlandy ara­ly arqyly Būzaşyǧa kelıp, Jan­dauyr müiısıne jükterın tüsıredı. Oidan-qyrdan qūralǧan äs­kerler Maŋǧystaudyŋ jerın körıp «qu dalada  qaŋǧyryp öler jaiymyz joq» dep, bülık şyǧa­ryp, kelgen kemelerımen qaityp ketedı. Jaǧada jalǧyz qalǧan Älı­bi porttyŋ komendanty, uaqyt­şa ükımet ökılı, polkovnik Os­pan Köbeev­ke keledı. Jönın ai­tady. Osy­lai da osy­lai, myna qaru-jaraqty Torǧaiǧa jet­­kızuım kerek degen. Ospan dalalyq adaidyŋ bolysy Tobaniiazdy şaqyryp alyp kömek­tesu qajetın ūqtyrǧan. Toba­niiazdyŋ arqasynda Älekeŋ el­den tüie jiyp, oǧan qaru-ja­raq artyp Şalqar – Mūǧaljar – Yrǧyz arqyly Torǧaiǧa tart­qan. Jolai Şalqarda Ahmet Bai­tūrsynovpen qū­piia kezdesıp, Ahaŋ­dy Ūlttar ısterı jö­nındegı Ha­lyq Komissariaty Qazaq bölımıne qyzmet jasauǧa köndır­gen. Ahaŋ osy qyzmetın paidalanyp, Frunzenıŋ tılın tabu arqyly joǧaryda Batys alaştyqtardy qūtqaryp qalǧan joq pa... Qysqasy, Torǧai öŋırınde keŋestık bilık ornaǧan tūsta Mırjaqyp basqar­ǧan 4-şı Alaş polkı kımmen soǧysaryn bılmei taǧy da dalada qalyp qoiady. Olar osylai qinalyp tūrǧanda Mäs­keuden alyp-ūşyp Ahaŋ jetken. Mır­jaqyppen söilesıp 4-şı Alaş polkyn, «4-şı Qyzyl äsker polky» dep atyn özgertıp, Amankeldınıŋ sarbazdaryna qosyp ketken... Alaş äskerlerınıŋ qysqaşa tarihy osylai, qaraǧym!

---

Äŋgımelesken 

Beken QAIRATŪLY, egemen.kz