Nauryz: Rysqūlovtyŋ būiryǧy men Nazarbaevtyŋ jarlyǧy

Qazır dästürlı resmi meiramdardyŋ bırıne ainalǧan Nauryzǧa sovet kezeŋınıŋ bas kezınde tyiym salynbaǧan. Tarihşylar men arhiv qyzmetkerlerı onyŋ bır dälelı retınde 1920 jylǧy nauryzdyŋ 20-synda jariialanǧan Türkıstan respublikasy keŋesterı atqaru komitetınıŋ töraǧasy Tūrar Rysqūlov qol qoiǧan būiryqty alǧa tartady. "RYSQŪLOVTYŊ BŪIRYǦY" Qazaqstan baspasözınde sirek te bolsa jariialanǧan būl qūjatty Jambyl oblystyq arhivınıŋ qyzmetkerı Maqūlbek Rysdäulet osydan 15 jyldai būryn arhivten tapqanyn aitady. "2009 jyly oblystyq gazette jariialandy, odan keiın bertınde ǧana oǧan nazar audaryla bastady" degen ol Tūrar Rysqūlov qol qoiǧan būiryqty "qūndy tarihi qūjat" dep baǧalaidy. Azattyq tılşısı būl qūjat turaly tarihşy Ordaly Qoŋyratbaevtan sūrastyryp kördı. Sovet kezeŋınıŋ saiasi qairatkerı bolǧan Tūrar Rysqūlovtyŋ ömır jolyn ūzaq uaqyt zerttegen tarihşy būl būiryqty erterekte Taşkent arhivınen kezdestırgenın, köşırmesı özınde saqtauly tūrǧanyn aitady. Ordaly Qoŋyratbaevtyŋ sözınşe, Tūrar Rysqūlov 1920 jyly qaŋtarda Taşkentte mūsylman halyqtardyŋ ökılı retınde Türkıstan respublikasy ortalyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy bolyp sailanǧan. Köp ūzamai Türkıstan respublikasyndaǧy türkı halyqtarynyŋ tılın memlekettık tıl dep jariialau jäne Nauryzdy memlekettık merekege – demalys künıne ainaldyru turaly bastama kötergen. ​- Nauryzdy dıni mereke sanap, qarsy şyqqandarǧa Rysqūlov uäjın aqyry ötkızgen. "Nauryz – köktem merekesı, halyq özı bärıbır toilaidy. Bız resmi ūiymdastyrsaq, halyq ta jyly qabyldaidy" dep tüsındıredı. Söitıp Mäskeumen kelıspesten būiryq şyǧarǧan. Osydan soŋ Ortalyq Aziiada alǧaş ret 1920 jylǧy nauryzdyŋ 22-sınde Nauryz memlekettık mereke retınde jergılıktı bilıktıŋ ūiymdastyruymen atalyp ötken, - deidı ol. Ordaly Qoŋyratbaevtyŋ aituynşa, Türkıstan respublikasynyŋ aumaǧynda bilık qalalarda, uezderde, auyldarda ülken şara ötkızgen, ol turaly gazetterge jariialanǧan. Tarihşy qazırgı Qazaqstannyŋ Türkıstan respublikasynyŋ qūramynda bolmaǧan öŋırlerınde de Nauryz merekesı toilanǧanyn, bıraq memlekettık mereke bolmaǧanyn aitady. Türkıstan respublikasynyŋ kezeŋı 1918-24 jyldar aralyǧynda alty jylǧa sozyldy. Patşa ükımetı qūlaǧannan keiın Türkıstan öŋırınde bolşevikter men mūsylman qairatkerler arasynda tartys bolyp, ärqaisysy öz aldyna respublika jariialady. Bolşevikter 1918 jyly aqpan aiynda Mūhamedjan Tynyşbaev men Mūstafa Şoqai basşylyq etken Türkıstan respublikasyn küşpen taratyp, Resei Sovettık Federasiiasynyŋ ortalyq ükımetınıŋ baǧytyn ūstanatyn Türkıstan sovettık federativtık respublikasyn qūrdy. Onyŋ qūramyna Qazaqstannyŋ Syrdariia jäne Jetısu oblystary kırdı. 1924-25 jyldary Türkıstan respublikasy ūlttyq respublikalarǧa bölınıp, qazırgı Ortalyq Aziia respublikalary paida boldy. "ESKILIKTIŊ SARQYNŞAǦY" Azattyqpen söilesken zertteuşılerdıŋ aituynşa, Nauryz merekesın resmi türde toilaudy toqtatu turaly arnaiy būiryq nemese qauly bolmauy da mümkın. Zertteuşı Maqūlbek Rysdäulet Nauryzdy toilauǧa tyiym salu jönınde sovet bilıgınıŋ qandai da bır qaulysy nemese būiryǧy arhivte közge tüspegenın aitady. - Soǧan qaraǧanda resmi qūjatsyz-aq, "eskılıktıŋ sarqynşaǧy" retınde tyiym salǧan siiaqty. Öitkenı [bolşevikter] Nauryzdy dıni mereke dep sanady. 1930 jyldary Qazaqstandaǧy türlı köterılısterden keiın Nauryz ǧana emes, qazaqtyŋ bata beru dästürı de sovet bilıgıne qarsylyq sekıldı qabyldandy. Arhivte "köterılısşıler äuelı bata jasap, ant qabyldady" deitın qūjattardy kördım, - deidı Maqūlbek Rysdäulet. Tarihşy Ordaly Qoŋyratbaevtyŋ aituynşa, 1924 jyly Türkıstan respublikasy taratylǧannan keiın Nauryz merekesın resmi toilau toqtaǧan. - 1925 jyly Qazaqstan basşylyǧyna Filipp Goloşekin kelgen soŋ bırtındep saiasi quǧyn-sürgın bastaldy. Alaida aqyn-jazuşylar Nauryz merekesınıŋ uaqyty kelgende meiram turaly gazetke jazyp jatty, oǧan tyiym salynǧan joq, - deidı ol. Azattyqpen söilesken zertteuşıler Nauryzdyŋ memlekettık deŋgeide atap ötılmese de, halyqtyq mereke retınde sovet kezeŋınde de joiylmaǧanyn aitady. Olar, äsırese, Qazaqstannyŋ oŋtüstık öŋırınde "halyq Nauryzdy bertınge deiın toilap keldı, eşkımnen rūqsat sūraǧan joq. Nauryz köjesın de pısırdı, şaǧyn eldımekenderde köjenı bır üige jinap, halyq bas qosty. Keibır öŋırlerde nauryz köjenı "jyl köjesı" dep atady. Sovet ökımetı ony baiqamaǧansydy, asyra därıptelmeuın qadaǧalady" dep sanaidy. 1980 jyldardyŋ soŋy, 1990 jyldardyŋ bas kezınde sol kezdegı "Leninşıl jas", qazırgı "Jas Alaş" gazetınıŋ bas redaktory qyzmetın atqarǧan Uälihan Qalijan da osyǧan ūqsas pıkır aitady. - Būryn sovet tūsynda Seidahmet Berdıqūlov bas redaktor bolyp tūrǧan kezde Nauryz merekesı qarsaŋynda gazet nömırı kögıldır tüspen şyǧatyn. Ony "köktem nömırı"dep ataǧanymen astarynda Nauryz tūratyn edı, - dep eske alady ol. DÄSTÜRDI JAŊǦYRTU Sovet kezeŋınıŋ soŋynda Nauryz merekesın toilauǧa resmi türde rūqsat berıluı erekşe oqiǧalardyŋ bırıne ainaldy. 1985 jyly KPSS Ortalyq komitetı Bas hatşylyǧyna Mihail Gorbachev sailanǧannan keiın "qaita qūru" saiasaty jariialanyp, qoǧamdyq bastamalarǧa aitarlyqtai erkındık berıluı Nauryz merekesın de jandandyruǧa türtkı boldy. Qazır Nauryz merekesın toilau turaly alǧaş ret bastama kötergen saiasi tūlǧalar turaly türlı pıkırler bar. Sonyŋ ışınde 1988 jyly aqpannyŋ 9-ynda Qazaqstan kompartiiasy otalyq komitetınıŋ hatşysy bolyp sailanǧan Özbekälı Jänıbekovtıŋ aty-jönı jiı atalady. Sol kezdegı "Leninşıl jas" gazetınıŋ redaktory Uälihan Qalijan "Nauryz" merekesınıŋ qaita oraluyn bylaişa eske alady. - Gazet betınde oqyrmandarmen "Tıkelei telefon" arqyly sūhbat jürgızu dästürı bar edı. Soǧan Mūhtar Şahanovty şaqyrdyq. Sonda osy mäselenı köterdı. Gazetke "Nauryz" merekesınıŋ qajettılıgı jaiynda arnaiy material berdık. Köp ūzamai Ortalyq komitet hatşysy Özbekälı Jänıbekov şaqyrdy. Materialdarymdy jinap alyp barsam da seskendım, bıraq ol kısı qoldady. Söitıp özı Qazaqstan kompartiiasynyŋ bırınşı hatşysy Gennadii Kolbinge kırdı. Sodan keiın Kolbin Nauryz merekesın atap ötu turaly hat jazǧan Mūhtar Şahanovty qabyldady, - deidı ol. Ädebiet zertteuşısı Rahmanqūl Berdıbai estelıgınde 1988 jyly nauryz aiynyŋ basynda Jazuşylar odaǧynda ülken jiyn bolǧanyn, sonda "basqa elderde Nauryz jyl saiyn toilanatynyn, bızge būl jaqsy dästür qaşan keletının" jiynǧa qatysyp otyrǧan Özbekälı Jänıbekovten sūraǧanyn, onyŋ "bırden qoldaǧanyn" jazady. Jazuşy Ǧabbas Qabyşev estelıgınde Özbekälı Jänıbekov Nauryz merekesı jaily sol kezdegı baspasözde jiı jariialanǧan zertteuler men publisistikalyq materialdarmen tanys boldy dep sanaidy. Keiın būl bastama Qazaqstan kompartiiasy ortalyq komitetındegı talqylaular kezınde Özbekälı Jänıbekovtıŋ ūiymdastyruymen qoldau tapqanyn aitady. Nauryz merekesınıŋ jaŋǧyruy jaily Özbekälı Jänıbekovtıŋ 2011 jyly şyqqan taŋdamaly şyǧarmalar jinaǧynda da aitylyp, joǧarydaǧy estelıkterge ūqsas jaittar qysqaşa baiandalǧan. "Nauryz" merekesı osylaişa 1988 jyly alǧaş ret Almaty qalasy men Almaty oblysynyŋ Jambyl audanynda ülken halyqtyq meiram retınde ötkızıldı" dep jazady Özbekälı Jänıbekov estelıgınde. ​1989 jyldan bastap "Nauryz" Qazaqstannyŋ barlyq oblystarynda jappai atala bastady. 1991 jyly nauryzdyŋ 15-ınde Qazaq SSSR prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ jarlyǧy şyǧyp, "Nauryzdyŋ 22-sı – halyqtyq mereke "Nauryz meiramy" bolyp jariialandy. Jarlyqta "Halyq deputattarynyŋ jergılıktı sovetterıne klimattyq jaǧdailardy eskere otyryp halyqtyq mereke – Nauryz meiramyn ötkızu künın öz betımen belgıleu ūsynylsyn; respublika jūrtşylyǧynyŋ 1991 jyly nauryzdyŋ 16-sy men säuırdıŋ 16-sy aralyǧynda "Tabiǧat jarasymy" ailyǧyn ötkızu jönındegı inisiativasy qoldau tapsyn" dep körsetılgen. İrandaǧy köne dästürden bastau alatyn Nauryz meiramy qazaq ortasynda "Ūlystyŋ ūly künı" degen atpen de tanylǧan. Kün men tün teŋeletın mezgılde toilanatyn būl merekenı sız qalai qarsy alasyz? Qandai ejelgı ǧūryptardy bılesız? Pıkır qosa otyryŋyz.