Köşpelı ömır saltyna orai qazaq halqynyŋ negızgı baspanasy kiız üi bolǧany belgılı. Ol bırneşe bölıkten tūrady: uyq, kerege jəne şaŋyraq. Qabyrǧasy keregeden qūralady. Qanat degenımız – özınşe bır blok, keregelerdıŋ qūrastyrmasy. Qanat dep atalatyny – qūstyŋ qanaty sekıldı jaiylady. Al keregenıŋ körınısı latynnyŋ S qarpınıŋ sozylǧan türıne ūqsaidy. Uyq – kerege men şaŋyraqty qosyp tūruşy bölık. Negızgı bölıgı – şaŋyraq. Kiız üidıŋ basqa bölıkterın bırtūtas etıp qosyp, bırıktırıp tūrǧan da osy şaŋyraq. Onyŋ memlekettık rəmızderımız qatarynan tabyluy da osydan.
Qabyrǧasy döŋgelengen, būryşy joq būl baspanany qoldanu oŋai. Taǧy bır erekşelıgı, kez kelgen kölıkke tieuge, sonyŋ ışınde ögızge de artyp jüruge jeŋıl bolǧan. Negızgı qaŋqasy (süiegı dep te ataidy) taldan jasalǧan. Japqyştary – tündık, üzık, tuyrlyq. Olar tek qoi jünınen jasalǧan. Basqa da əşekeilı baular qoidyŋ jünınen jasalǧan. Kiız üi jasau oŋai jūmys emes. Süiegıne jaramdy taldardy arnaiy özen boiynan, toǧaidan taŋdap alady. Odan keiın qabyǧyn arşyp, iıp, ərbır bölşegın qolmen öŋdep, sodan keiın ǧana syrlaidy. Kiız üi ejelden osylai jasalady.
QAJETTILIK NEGE TÖMENDEDI?
Qazan töŋkerısınen keiın qazaq halqy köşpelı tūrmystan otyryqşylyqqa köşe bastady. Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın auyl şaruaşylyǧy kürt tömendep, sodan alpysynşy jyldary ǧana qarqyndy dami bastady. Eŋbekşıler sany da, mal sany da arta tüstı.
Hruşev sol jyldary «jer igeru» məselesımen oblystar men audandardy aralauǧa şyǧady. Sonda eskı kiız üilerdı körıp, köŋılı tolmaidy. Onyŋ ornyna jaŋadan jyljymaly zamanaui üilerdı jasauǧa būiryq beredı. Osy negızde türlı üi nūsqalary körmege ūsynylady. Sodan soŋ körmede ūsynylǧan jaŋa üilerdı eŋbekşılerge qoldanysqa beredı. Alaida qarapaiym şarualar būl üilerdı jaratpaidy. Olardyŋ sapasy kiız üige qaraǧanda tömendeu bolady. Soǧan qaramastan, osydan keiın kiız üidı jyl-jymaly üiler almastyra almady.
KİIZ ÜI JASAITYN ALǦAŞQY FABRİKA
1975 jyly Moldan Əlderbaiūly Qazaq Respublikasynyŋ Orman, aǧaş daiyndau jəne öŋdeu önerkəsıbı ministrı bolyp taǧaiyndalady. Qazaq halqynyŋ ömırımen tyǧyz bailanysty ekı dünienıŋ bırı – kiız üi, al ekınşısı dombyra bolsa, Moldan aǧanyŋ osy ekeuıne de tıkelei qatysy bar. Moldan Əlderbaiūly basqarǧan jyldary ministrlık auyz toltyryp aitatyn jetıstıkterge qol jetkızedı. Köp jyl boiy şeşımın tappai jürgen məselenıŋ bırı – malşylardy kiız üimen qamtamasyz etu edı. Moldan Əlderbaiūly osy məselenı qolǧa alady. Būl jūmysty Moldan Əlderbaevqa tapsyryp qana qoimai, mındetteme de qoiady. Bırınşıden, quaty 20-25 myŋ kiız üi şyǧaruǧa jetetın öndırıs salu tapsyrylady. Ekınşıden, Auyl şaruaşylyq ministrlıgınıŋ talaby boiynşa, kiız üidıŋ süiegın tek taldan jasau kerek bolady. Alaida tek taldy paidalansa, jūmyskerler su boiyn jaǧalap jüruı kerek. Tal öndırudıŋ özıne köptegen jyl kerek. Aqyrynda kiız üidı taldan jasau tiımsız degen şeşımge keledı. Ūzaq oilana kele, Moldan aǧa: «Adam bır nərsenıŋ şeşımın tapqysy kelse, qanşa qiyn məsele bolsa da, ony tappai qoimaidy», – dep, būl tüiındı şeşuge bel buady. Məselenı injenerler arasynda talqylaidy. Sonda Moldan aǧaǧa bır oi keledı: «Osy şaŋǧyny neden jasaidy? Qalai jasaidy? Ol aǧaş emes pe? Özı tözımdı, sonymen qatar maiysqaq. Formasy da tüzu emes». Otyrǧandardyŋ bərı būl ideiany qoldaidy. Aqyry «uyq, kerege jasau tehnologiiasynyŋ negızın şaŋǧy jasau tehnologiiasynan bastauymyz kerek» degen şeşımge keledı.
Al şaŋǧy aqqaiyŋnan jonyp alatyn şponnan jasaldy. Kiız üidı de osy şponnan jasamaqqa bekınedı. Būl şeşım alǧa qoiylǧan maqsattardyŋ negızı ıspettes bolady. Osylaişa Üştöbede jylyna 20 myŋǧa deiın kiız üi şyǧaratyn öndırıs jolǧa qoiylyp, qarqynmen jüre bastaidy. Keiınnen Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı kiız üi öndırısın 10-14 myŋǧa azaitudy ūiǧarady. Odan artyq qajet emestıgın aitady. «Özderıŋ emes pe, 25 myŋ sūraǧan? Bız ony jasaimyz, barlyq mümkındık bar», – deidı Moldan aǧa. Söitse ministrlık kiız üidı ərı ketse ekı-üş jylǧa ǧana şydaidy dep josparlaǧan eken. Alaida sol kezdegı kiız üiler kem degende on jylǧa deiın şydamdy boldy. Jer sılkınısıne ūşyrap, baspanasyz qalǧandarǧa kömek retınde 2-3 myŋ kiız üiden jıberuge mümkındık bolǧan. Tıptı osy kiız üiler Təjıkstan, Özbekstan, Armeniiaǧa da jöneltılgen eken.
1976 jyly Ministrler Keŋesınde Mədeniet ministrı Jeksenbek Erkımbekov mədeniet salasynyŋ damuyna bailanysty dombyra jasaudy qolǧa alu məselesın köteredı. Alqa məjılısınde jihaz fabrikasynda dombyra jasaityn jeke seh aşylyp, Osakarovkadaǧy sehty keŋeitu turaly şeşım qabyldandy. Osylaişa Ükımettıŋ dombyra jasau tapsyrmasy jüzege asty. Almaty jihaz fabrikasyndaǧy dombyra jasaityn seh jylyna 40 myŋ, Osakarovkadaǧy seh 60 myŋǧa deiın dombyra jasau mümkındıgıne ie boldy.
1986 jyly Ministrler Keŋesınıŋ məjılısınde Moldan Əlderbaiūly besjyldyq qorytyndysy turaly baiandama jasaidy. Sonda töraǧalyq etıp otyrǧan Nūrsūltan Əbışūly Nazarbaev: «Qai ministrlık osyndai körsetkışterımen maqtana alady? Ministr Əlderbaevqa alǧys aitamyz», – dep rizaşylyǧyn bıldıredı. Moldan Əlderbaiūly kiız üi jasau tehnologiiasyn «Dom bez uglov» atty eŋbegınde tolyq jazady. Zeinetkerlıkke şyqqannan keiın «Kazahskii les: mif ili realnost?» atty kıtaby jaryq köredı. Al Moldan Əlderbaiūlynyŋ qūjattary Almaty qalasy Ortalyq memlekettık mūraǧatyna 2009 jyly qabyldanǧan. Ony Moldan aǧaözı ötkızgen. Aty aŋyzǧa ainalǧan ministr arhivte №459 qor qūruşysy ekenın de bıle jürgenımız jön.
1975 jyly Moldan Əlderbaiūly Qazaq Respublikasynyŋ Orman, aǧaş daiyndau jəne öŋdeu önerkəsıbı ministrı bolyp taǧaiyndalady. Qazaq halqynyŋ ömırımen tyǧyz bailanysty ekı dünienıŋ bırı – kiız üi, al ekınşısı dombyra bolsa, Moldan aǧanyŋ osy ekeuıne de tıkelei qatysy bar. Moldan Əlderbaiūly basqarǧan jyldary ministrlık auyz toltyryp aitatyn jetıstıkterge qol jetkızedı. Köp jyl boiy şeşımın tappai jürgen məselenıŋ bırı – malşylardy kiız üimen qamtamasyz etu edı. Moldan Əlderbaiūly osy məselenı qolǧa alady. Būl jūmysty Moldan Əlderbaevqa tapsyryp qana qoimai, mındetteme de qoiady. Bırınşıden, quaty 20-25 myŋ kiız üi şyǧaruǧa jetetın öndırıs salu tapsyrylady. Ekınşıden, Auyl şaruaşylyq ministrlıgınıŋ talaby boiynşa, kiız üidıŋ süiegın tek taldan jasau kerek bolady. Alaida tek taldy paidalansa, jūmyskerler su boiyn jaǧalap jüruı kerek. Tal öndırudıŋ özıne köptegen jyl kerek. Aqyrynda kiız üidı taldan jasau tiımsız degen şeşımge keledı. Ūzaq oilana kele, Moldan aǧa: «Adam bır nərsenıŋ şeşımın tapqysy kelse, qanşa qiyn məsele bolsa da, ony tappai qoimaidy», – dep, būl tüiındı şeşuge bel buady. Məselenı injenerler arasynda talqylaidy. Sonda Moldan aǧaǧa bır oi keledı: «Osy şaŋǧyny neden jasaidy? Qalai jasaidy? Ol aǧaş emes pe? Özı tözımdı, sonymen qatar maiysqaq. Formasy da tüzu emes». Otyrǧandardyŋ bərı būl ideiany qoldaidy. Aqyry «uyq, kerege jasau tehnologiiasynyŋ negızın şaŋǧy jasau tehnologiiasynan bastauymyz kerek» degen şeşımge keledı.
Al şaŋǧy aqqaiyŋnan jonyp alatyn şponnan jasaldy. Kiız üidı de osy şponnan jasamaqqa bekınedı. Būl şeşım alǧa qoiylǧan maqsattardyŋ negızı ıspettes bolady. Osylaişa Üştöbede jylyna 20 myŋǧa deiın kiız üi şyǧaratyn öndırıs jolǧa qoiylyp, qarqynmen jüre bastaidy. Keiınnen Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı kiız üi öndırısın 10-14 myŋǧa azaitudy ūiǧarady. Odan artyq qajet emestıgın aitady. «Özderıŋ emes pe, 25 myŋ sūraǧan? Bız ony jasaimyz, barlyq mümkındık bar», – deidı Moldan aǧa. Söitse ministrlık kiız üidı ərı ketse ekı-üş jylǧa ǧana şydaidy dep josparlaǧan eken. Alaida sol kezdegı kiız üiler kem degende on jylǧa deiın şydamdy boldy. Jer sılkınısıne ūşyrap, baspanasyz qalǧandarǧa kömek retınde 2-3 myŋ kiız üiden jıberuge mümkındık bolǧan. Tıptı osy kiız üiler Təjıkstan, Özbekstan, Armeniiaǧa da jöneltılgen eken.
1976 jyly Ministrler Keŋesınde Mədeniet ministrı Jeksenbek Erkımbekov mədeniet salasynyŋ damuyna bailanysty dombyra jasaudy qolǧa alu məselesın köteredı. Alqa məjılısınde jihaz fabrikasynda dombyra jasaityn jeke seh aşylyp, Osakarovkadaǧy sehty keŋeitu turaly şeşım qabyldandy. Osylaişa Ükımettıŋ dombyra jasau tapsyrmasy jüzege asty. Almaty jihaz fabrikasyndaǧy dombyra jasaityn seh jylyna 40 myŋ, Osakarovkadaǧy seh 60 myŋǧa deiın dombyra jasau mümkındıgıne ie boldy.
1986 jyly Ministrler Keŋesınıŋ məjılısınde Moldan Əlderbaiūly besjyldyq qorytyndysy turaly baiandama jasaidy. Sonda töraǧalyq etıp otyrǧan Nūrsūltan Əbışūly Nazarbaev: «Qai ministrlık osyndai körsetkışterımen maqtana alady? Ministr Əlderbaevqa alǧys aitamyz», – dep rizaşylyǧyn bıldıredı. Moldan Əlderbaiūly kiız üi jasau tehnologiiasyn «Dom bez uglov» atty eŋbegınde tolyq jazady. Zeinetkerlıkke şyqqannan keiın «Kazahskii les: mif ili realnost?» atty kıtaby jaryq köredı. Al Moldan Əlderbaiūlynyŋ qūjattary Almaty qalasy Ortalyq memlekettık mūraǧatyna 2009 jyly qabyldanǧan. Ony Moldan aǧaözı ötkızgen. Aty aŋyzǧa ainalǧan ministr arhivte №459 qor qūruşysy ekenın de bıle jürgenımız jön.
Əsem ARZUBEKOVA, SDU studentı
«Ūlan» gazetı, №12 20 nauryz 2018 jyl
