Memlekettık basqarudy qaita qūru qajet. Ol jergılıktı özın-özı basqarudy aitarlyqtai küşeitudı közdeitın saiasi reformanyŋ bır bölıgı bolady.
QR Prezidentı Q.Toqaev.
Qazaqstan jaǧdaiynda bügıngı äkımşılık bölınıs demografiialyq sany jaǧynan seldır, aumaq jaǧynan enapat territoriiany bırıktıretın memleket esebınde müldem ebedeisız jäne basqaruǧa kelmeidı. El basqaruǧa oŋtailandyru men tiımdendıru reformasy qajet. Būndai äkımşılık bölınıs sovet ökımetı tūsynda metropoliiadan basqarylyp, şetkerıdegı barlyq resursty ortalyqqa jöneltıp qanap, respublikalardy şikızat öndırumen qanap otyruǧa arnalǧan jüiege negızdelgen edı. Ol kezdegı Qazaqstan şyn mänınde KSRO-nyŋ alyp bır ölkesı boldy deuge keledı. Respublika astyq pen et, azyq, şikızat öndıru aumaǧyna ainaldy, halqy saiasi subekt boluǧa ikemsızdendırılgen agrarlyq tūrǧyndar retınde auylda qamap ūstaldy. Qazaqtarǧa qalaǧa tūru meilınşe jabyq boldy, tam-tūmdap barǧany – orystandyryldy.Osy jaǧdai egemen bolǧannan keiıngı 30 jyl boiy jalǧasyp keledı. Bıraq darabilıkke tiımdı formatta. Endı kerısınşe qazaqtar qalaǧa aǧylǧanmen, äleumettık meşeu jaǧdaidan arylǧan joq. Jasandy urbanizasiianyŋ kesırınen önerkäsıp sovet tūsyndaǧydai öndırıstı damytuǧa da jaramady. Jerdıŋ bärı jekeşelendı, dūrysy – talan-taraj boldy. Būrynǧy auylşaruaşylyq önımın öndıruge qalyptasqan ärı barynşa tiımdı agrarlyq sovettık jüienıŋ tas-talqany şyqty. Milliondaǧan auyl tūrǧyndary äleumettık bosqynǧa ainaldy.Jasandy jäne josparsyz jürgızılgendıkten, jaŋa jaǧdaiǧa auyldyq qazaqtar qalaǧa tez ikemdelmedı. Sonyŋ kesırınen öz jerınde qazaqtar äleumettık kırıptar ūltqa ainaldy. Alaqan jaidy halyq ūlt boldy. Mal şaruagerı bolǧan ūltty jaŋa kapitalistık ömır saltyna egemen bolǧan memleket äzırlemedı, oǧan öz betıŋmen kün kör degen ūstanymdy tastady. Agrarlyq sanadan tez arada industrialdyq-tehnologiialyq sanaǧa öte almaǧan qazaq halqy äleumettık kırıptar topqa ainalyp şyǧa keldı.
Eŋ bastysy, aumaǧy jaǧynan älemde toǧyzynşa oryn alatyn, san jaǧynan Mäskeu qalasynyŋ tūrǧyndaryna jeter-jetpes halqy bar memlekettı basqaru meilınşe tiımsız äkımşılık-aumaqtyq qūrylymnan tūrady. Qazyrǧy būl jüie eldı de, jerdı de bileuge barynşa qolaisyz ärı tiımsız.Eldıŋ enapat aumaǧy malsyzdandy, jansyzdandy, iesızdendı. Qaitadan igerılmegen dala paida boldy. Auyl şaruaşylyǧy boiynşa osyndai jauapsyz olaq saiasat öz halqymyzdyŋ narazylyǧyn bylai qoiǧanda, imperiialyq-şovinistık piǧyldaǧy elder tarapynan jerge degen qyzǧanyş pen qyzyǧu tudyryp otyr. Būl ahual jerı qat elderdıŋ intervensiialyq ambisiiasyn qozdyrdy. Ony memleket äzırge solardyŋ paidasyna şaqtalǧan saiasatpen jäne saudamen jauyp otyr...
Oblystarǧa jıktelgen äkımşılık bölınıs sovet ökımetı tūsyndaǧydan da absurdtyq ahualǧa ūşyrady: ärbır oblysta sanauly öndırıs oşaqtary men kentter, qalalar ǧana basqaru subektılerı men obektılerı bolyp qaldy, al memlekettıŋ basty ırgetasy bolyp tabylatyn apaitös dala ainalymdaǧy şaruaşylyq nysany boludan şettetıldı. Sovet ökımetı tūsynda qazaq halqy üşın demografiialyq dümpu tuǧyzǧan auyldyq mekender iesız qalyp, halyqtyŋ sany men sapasy qūldyrau ürdısıne ūşyrai bastady.KSRO tūsynda öz respublikasynda sany jaǧynan 2-orynǧa yǧysqan qazaq halqy 1-orynǧa şyǧuy men halyq sany boiynşa 70 paiyzdan eselep artuy – är auyldyq janūiada kemınde 4-5 bala tapqan demografiialyq ahualdyŋ inersiiasy esebınen ǧana mümkın boldy. Būǧan qosa, eldegı şovinistık demografiialyq qabattyŋ Reseige aǧyluynyŋ da bırşama saldary edı. Būǧan şeteldık qazaqtardyŋ 1 millionǧa juyǧynyŋ oraluy da septıgın tigızdı. Endı demografiia jaǧynan el qartaia bastaidy, tuu būrynǧydan tömendep otyr. Öitkenı, bärı bır mezgılde boi aldyrǧan ärı jalyna jarmastyrmaityn kapitalistık qoǧamnyŋ ornauy, halyqtyŋ ömır salty men keŋısın auystyruy, yryqty ekonomika sekıldı ırgelı faktorlar qazaq otbasyn äbden tityqtatyp, küizeltude. Qazaq janūiasy qūndylyq retınde basty pozisiiadan tüse bastady: ajyrasu müldem jiı, ärbır üşınşı şaŋyraq ortaǧa tüsude. Qariialar men jetımder üiı köbeie tüstı. Öz älemınen airylǧan halyq ruhani-äleumettık küizelıske tüstı. Būl jait qazaqtardy öndıruşı, jasampaz etu boiynşa keiıngı oryndarǧa ysyryp tastady. Sonyŋ kesırınen olar eldegı diasporalyq toptarǧa da köztürtkı bola bastady.
19 million halyqqa 18 ırı äkımşılık subektısı bar, oǧan şaǧyn qalalar men 18 qalalyq, 163 auyldyq audandy qossaŋyz, özı az, öz tabysy özıne jetpeitın halyqtyŋ mūnşama aramtamaq ärı jebır jüienı asyrauy barǧan saiyn qūldyq qamyt bola tüsude. Osynşa az demografiialyq resursty basqaruǧa enapat apparat jasaqtalyp, onda myŋdaǧan aramtamaq-qyzmetşıler armiiasynyŋ qaramyn ūlǧaita tüsude. Būǧan basty sipat: retsız, ikemsız, ekstensivtık äkımşılık bölınıs.Būl äkımşılık jüie sovettık Qazaqstannyŋ qūrylymynan da eselep asyp kettı. Memlekettık qyzmet departamentınıŋ basşysy elde 98,7 myŋ şendıler bar ekenın jariialady. Būlardyŋ saiasi tobynda – 453, A korpusynyŋ qyzmetşılerı – 285, B korpusynda – 97988 adam. Ortalyq memlekettık qyzmette -52363, jergılıktı memoryndarda – 46363. Şymkent qalasynyŋ megapolis märtebesın aluy men Türkıstan oblysynyŋ jäne Astana men Aqtöbe qalalarynda qosymşa audandardyŋ qūryluyna orai, qyzmetşıler tümenı - 227 bırlıkke köbeigen. Qazırgı kezde bır myŋ adamdy ortaşa qisappen – 5,4 qyzmetşı basqaryp otyr, būlardyŋ ortalyq apparattaǧylary – 2,8 adam; jergılıktı aparatta – 2,6 adamnan keledı. Al endı osy qisapty Japan elındegı jaǧdaimen salystyrsaq, bır myŋ japandyq azamat ömırın ortalyq apparatta 2,7 adam basqaryp otyr. Bıraq ol elde 130 million halyq tūratynyn eskerıŋız, bızde – 19 million ǧana!
Eldı būlaişa äsıre basqaru ahualyn käzırgı prezident Q.Toqaev myrza da aŋdap otyr, sol sebeptı de ol «Memlekettık basqarudy qaita qūru qajet», — dep aityp qaldy. Elbasşynyŋ osy sözı dūrys nietten şyqsa, bız de säikes ūsynysymyzdy ortaǧa saluǧa äzırmız.Ärine, saiasi yryq pen säikes qūzyrdy talap etetın pärmen kerek: senat sekıldı parlamenttıŋ jasandy palatasyn joiyp, biyl sailaudy tek qana mäjılıs palatasyna ötkızgen abzal. Sonymen bırge eldegı sovettık mūra bolyp otyrǧan «ölkelık» qūrylymdy eske salatyn oblystardy joiǧan jön. Jalpy oblystyq äkımşılık zveno diktaturalyq-avtokratiialyq jüienı aqtauǧa arnalǧan qūrylym. Ädette jergılıktı materialdyq, ekonomikalyq-qarjylai resurstardyŋ bärı oblys äkımınıŋ qolynda şoǧyrlanady, bıraq ony ortalyqtyŋ nūsqauymen ǧana jüzege asyru tetıgı ornyqqan. Söitıp, oblystyq basqaru diktaturalyq tetıktıŋ qolauly sipaty bolyp otyr. Äsırese soŋǧy jyldary oblys äkımı jergılıktı resursqa qatysty tyrp ete almaityn, eşteŋenı şeşe almaityn nominal figuraǧa ainaldy. Būdan erterekte, bilıktı bır qolǧa şoǧyrlandyru kezeŋı ötıp jatqan tūsta oblys pen megapolis äkımderı bıraz närsenı belşeden keşkenı ras. Käzır öz jerınde ne halyq, ne äkım eşteŋe şeşe almaidy. Alaida, būl äkımder bırden bır kınälanu kelbetterı. Jergılıktı halyq tarapynan da qarǧap-sıleu, syrt közge ortalyq tarapynan da qajet kezde osylardy qūrban etu jolymen, «ortalyqtyŋ» saiasi aman qalu joldary jaqsy oilastyrylǧan. Bıraq ekı ortada eldı basqaru oisyrap jatyr. Sonymen, oblystyq bölınıs avtokratiianyŋ qolaily buferıne ainalǧan.
Şyn mänınde oblystyq basqaru zvenosy – artyq. Eger de öŋırdegı memlekettık müdde men mındettı ortalyq bilıktıŋ arnaiy organyna berse, al jergılıktı özın özı basqaru zvenosyn şynaiy qalyptastyrsa, oblystyŋ da, onyŋ äkımşılıgınıŋ de keregı joq.Eldegı qazyrǧy äkımşılık-aumaqtyq jüie qandai? 2014 jylǧy mälımet boiynşa Qazaqstan Respublikasynyŋ äkımşılık-aumaqtyq jüiesı 14 oblystan, respublikalyq maŋyzy bar 3 qala, 175 äkımşılık audan, 84 qala, 35 kent jäne 7031 auyldyq eldı mekenderden tūrady. Būǧan qosa Qazaqstanda barlyǧy 163 auyldyq, 18 qalalyq audan bar ekenın eskereiık. Endıgı äŋgımenı audandar turaly örbıteiık. Aitalyq, elde barlyǧy 181 audandy memlekettık tūrǧyda basqaruǧa 5 ırı geografiialyq aimaqqa şoǧyrlandyra basqaru kerek: är aimaqta şamamen 30 audannan bolady. Bıraq audandar üş sanatqa/kategoriiaǧa jıkteledı: 1-sanat: Megapolis-industriialyq audandar: barlyq megopolis qalalarmen bırge oblys ortalyqtary, sondai-aq, basqa – tūrǧyn sany 100 myŋnan astam ırı jäne ortaşa qalalar, aumaǧymen bırge kıredı; 2-sanat: tūrǧyn sany 20 myŋnan 100 myŋǧa deiıngı monoqalalar men ırı kentter, aumaǧymen, agrarlyq şaruaşylyqtarymen bırge kıredı; 3-sanat: Taza agrarlyq şalǧai audandardan jasaqtalady. Barlyq audandar jergılıktı özın özı basqarudyŋ naǧyz körınısı bolady, öz biudjetın özı jasaqtap ony özı meŋgeredı, ol üşın mäslihaty men äkımderın halyq tıkelei sailauy kerek.
Är audan özınıŋ munisipalitetın jasaqtaidy, öz aumaǧy men halqynyŋ äleumettık jäne basqa mäselesın şynaiy türde bes sausaqtai bılıp, şeşuge mäjbür bolady. Osyndai erkındık alǧan är audan qaryştap damuǧa mümkındıgı bar ūly eldıŋ ırı aumaqtyq bırlıgıne, oŋtaily äkımşılık-qūrylymyna ainalady.Al memleket pen munisipalitettı, jergılıktı özın özı basqaru qūrylymyn bailanystyratyn, audandarǧa memlekettık saiasat pen resurstyŋ, biudjettıŋ üilesımın ornyqtyratyn jäne ünemı memlekettık müddenı säikes aumaqtarda saqtaityn ortalyq bilık pen öŋırdı jalǧaityn Aimaqtyq 5 ministrlık qūryluy kerek. Būlar tiısınşe bes aimaqtaǧy memlekettık müdde men mındettıŋ oryndaluyn, atqaryluyn üilestıredı, ūiymdastyrady, qadaǧalaidy. Sonda 14 oblystyŋ ornyna nebärı 5 oblystyq ştattan qūralǧan qūrylym ǧana öŋırlerdıŋ ömırın basqarady. Jäne būlar öŋırdı būrynǧy oblys sekıldı emes, köpşılıgın onlainmen, bailanyspen meŋgere alady – şyǧyn meilınşe azaiady. Būl ministrlıkterdıŋ barşasy da Ministrler kabinetıne müşe bolmaq.
Eger halyq öz äkımderı men mäslihattaryn özderı sailasa, onda jergılıktı bilıkke baqylau küşeiedı. Bilık tiımdılıgı artady. Artyq ştattar men bırlıkter özınen özı qūridy. Jergılıktı mäseleler Ortalyq bilıkke qarai şapşymaidy. Käzırgıdei el basqarudaǧy bylyq bolmaidy. Jergılıktı Halyq bilıgı ornasa, oǧan jol bermeidı, avtokratiialyq qūrylymdar men instituttar revoliusiiasyz, evoliusiia jolymen el bilıgın nyǧaitady. Joǧarǧy jäne jergılıktı ekı satydan tūratyn bilık özara şekteletın bolady jäne jauapkerlıktıŋ şegı naqtylanady. Sonda halyq öz müddesın bırşama jergılıktı özın özı basqaru jolymen şeşedı, qalǧanyn memleket şeşım beruge mındettenedı.Al būndai jaŋa memlekettık äkımşılık-aumaqtyq qūrylymmen parlamenttı jasaqtauǧa kelsek, bızdıŋ oiymyzşa är audannan majoritarlyq sailau jüiesımen 1 mandat taŋdauǧa tüsse, parlamenttegı oryn sany säikesınşe 181 bolady jäne būǧan qosa proporsionaldyq, iaǧni saiasi partiialardyŋ bölıske saluymen taǧy 50 mandatty bölısuge bolady. Qazırgı kezde el bilıgınıŋ oŋtailanuy men sapalanuy meilınşe özektı. Būl avtokratiiany joiuǧa arnalǧan revoliusiiadan da tiımdı ärı oŋtaily jäne halyqqa da, saiasi küşterge de tiımdı. Elde basy artyq dürbeleŋsız reforma jasauǧa mümkındık beredı. Qysqasy, endı el bileudı oŋtailandyru kerek!
Serık ERǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly.
