Memleket qairatkerı Jalau Myŋbaiūlynyŋ tuǧanyna 125 jyl
2016 jyldyŋ qysynda bırınşı ret Maŋǧystau jerınde boldym. Jalau Myŋbai eskertkışıne taǧzym etıp, osy kısınıŋ atyndaǧy mektep oquşylarymen jüzdestım. Biyl küz memleket qairatkerınıŋ tuǧanyna 125 jyl tolady, sony qalai laiyqty etıp ötkızudı jergılıktı bılıktı azamattar oilastyra bastapty. Maǧan qolqa saldy. Kaspige betımdı juyp tūryp, Jalau ömır sürgen uaqytqa ıştei bıraz oi jügırttım. Bolşevikterge tek partbilet şeŋberınde qaramai Abai aitqan «Ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jürek» tūrǧysynan da qarau kerek-au degen ūstanym bezbenıne salyp baiqadym. İä, el azamattary arasynda erteden tülep, 1916 jylǧy ūlt azattyq köterılısı kezınde bas kötergen, 1917 jylǧy Qazan töŋkerısınen keiın Täuelsızdık degen ūranǧa ainalǧan Alaş ideiasy el bilıgın bolşevikter zaŋsyz küştep tartyp alǧan soŋ da bırjola qūryp ketken joq. Alaş kösemderı Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ üzeŋgıles ınılerı, talantty şäkrtterı olardyŋ «bolşeviktermen bırge qyzmet qyla jürıp, äsırese aǧartuşylyq salada halyqtyŋ ūlttyq ruhyn oiatu, bekıtu baǧytynda jūmys ısteŋder» degen ösietıne adal boldy. Oǧan qosa, eger dūrystap zerdelesek, bolşevikterdıŋ el basqaru qyzmetınde bolyp, repressiia jyldarynda sol özderı jan aiamai ter tökken bilıktıŋ qolynan ajal tapqan qazaqstandyq qairatkerlerdıŋ basym köpşılıgınıŋ äu basynda sanasy Alaş ideiasymen oianǧanyn köremız. S.Qojyqov, S.Säduaqasov, N.Nūrmaqov, T.Jürgenov… Osy qatarda Jalau Myŋbaiūlynyŋ özındık erekşe orny bar. Älbette qoǧam jauyzdyqpen jazyqsyz qūrban bolǧandardyŋ taǧdyryna aldymen köŋıl böledı. Sol sebeptı bolar, Säken Seifullinnen keiın, bolşevikter äbden küş alyp, aq degenı alǧys, qara degenı qarǧysqa ainalǧan jūrt basyndaǧy eŋ bır auyr qiyn-qystau tūsta el basqarǧan Jalau Myŋbaiūlynyŋ tūlǧasy zertteuşıler nazarynan köp uaqyt tys qalyp kelgenı.Tek bertınırekte ǧana filolog ǧalym Qabibolla Sydiyqūly, jurnalist Äbılqaiyr Span eŋbekterı arqasynda kömeskılenıp ūmytyluǧa ainalǧan aiauly er esımı qaita jaŋǧyryǧa bastady. Asyl erdıŋ esımı nelıkten qoǧamdaǧy ala-qūla yqylastyŋ salqynyna ūşyraǧan desek, S.Seifullin bastaǧan bolşevik qairatkerlerdıŋ köbı özderı qyzmet etken jüienıŋ qūrbany bolsa, J.Myŋbaiūly bır qaraǧanǧa köldeneŋ kelgen tötenşe aurudan, öz ajalynan köz jūmǧandai bolyp körınedı. Şyndyǧynda olai emes bolatyn. J.Myŋbaiūlynyŋ «Ystyq qairat, nūrly aqyl, jyly jüregı» qalai qalyptasty? Ol şyqqan äulet te otarlauşylardyŋ teperışın köp körgen. Quǧyndalǧan. Şaşylǧan. Osylaişa äke-şeşeden erte airylǧan Jalau äjesı Botagözdıŋ tärbiesınde ösedı. Maŋǧystauǧa jer audarylǧan ataqty ukrain kobzary Taras Şevchenkonyŋ «Qazaq qyzy – Katia» degen köpşılıkke jaqsy mälım suretı osy Botagözdıŋ beinesı. Novopetrovsk bekınısınıŋ komendanty Guskovtyŋ qyzmetşısı bolǧan ol nemeresı Jalaudy Fort-Aleksandrovsk qalasyndaǧy (kezındegı Maŋǧystaudyŋ ortalyǧy) ekı satyly orys-qazaq mektebıne berıp oqytqan. Mekteptıŋ üş synybyn bıtırgen soŋ, tūrmys jaǧdaiyna bailanysty oquyn ärı qarai jalǧastyra almai Jalau osyndaǧy tūz öndıru käsıpşılıgıne jūmysqa tūrady. Orys tılın üirenuı, qarapaiym eŋbek adamdary ortasynda er jetuı ony erte eseitedı, qaisar da tabandy mınezı qalyptastyrady. Köptıŋ senımın aqtai alatyn azamat retınde tanylyp, 1916 jyly tūz öndıruşıler käsıpodaǧynyŋ töraǧasy bolyp sailanady da, bırjola saiasi küres jolyna tüsedı. Qairatkerdıŋ ömır jolyna üŋılgende, men onyŋ funksionerlık qyzmetınen görı Abai aitqan tolyq adamǧa tän qasietterın köruge tyrystym. Özımşe taptym da. Bırınşıden, onyŋ ruhani jan älemı halyqtyq salt-dästürden, änşılık, küişılık önerınen barynşa mol när tartqanyna täntı boldym. Bırer mysal. Ol qazaq änderın zertteuşı A.Zataevichke «Aqtan», «Aqböbek», «Juas qoŋyr», «Qaratorǧai» degen tört än jazdyrǧan. Ortalyq qazaq Ükımetı Orynbordan Qyzylordaǧa köşıp kelgende tūŋǧyş ret būryn tyiym salynǧan nauryz toiyn ūlttyq mereke retınde ötkızuge mūryndyq bolǧan. Aqmeşıttıŋ Qyzylorda atanuy, būrynǧy qyrǧyz-qaisaq degen kekesındı japsyrmadan qūtylyp, özınıŋ Qazaq atyn aluy, ūltymyzdyŋ tūŋǧyş käsıbi muzykalyq drama teatrynyŋ aşyluy Ükımet basşylyǧynda Jalau Myŋbaiūly otyrǧan kezde jüzege asyrylǧan. Ol Ortalyq Ükımet pen qalyŋ būqara arasyn bailanystyratyn baspasöz qūraly bolu keregın jaqsy bılgen. 1926 jyldyŋ 27 şıldesınen bastap qazaq şarualarynyŋ ünı «Auyl tılı» atty gazet jaryq köre bastaǧan. Ekınşıden, ışkı tılegı, nietı Alaş qairatkerlerınıŋ ūstanymdarymen ündes bolǧan. Onyŋ dälelıne Sovet ökımetı Mäskeude, Petrogradta jäne Türkıstanda tolyq ornap, M.Şoqaidyŋ basyna qauıp töngende, ony Kaspii teŋızı arqyly şetelge aman-esen ötkızıp jıbergen erlıgın aitsaq ta jetkılıktı. Pesamnan bır üzık: Jalau. Men, Mūsteke, aiqaişyl ūrandarǧa emes, jüregıme jügınem, aldymen jüregımnıŋ ünın tyŋdaimyn. Tap qazırdıŋ özınde qapymdy aŋdyp, jolymdy toryǧan jauym baryn bıle tūra, jüregıme jügınıp, täuekelge bel buyp, sızge järdem beruge kelıp tūrmyn. Mūstafa Şoqai. Turasyŋ, bettısıŋ, Jalau ınım. Senıŋ būl mınezıŋdı syrtyŋnan bıraz baǧyp baiqaǧam. Jalau. Onda menı jek köretındei jönıŋız bar eken ǧoi. Soǧan qaramastan qalaişa menen kömek bolady dep oilaǧansyz, Mūsteke? Mūstafa Şoqai. Jansauǧalap qaşqan bişara laq qasqyr apanyna sekırıp ketıptı. Bıraq qasqyr ony jemeptı. Jalau. Men qasqyr emespın. Sız, ärine, laq emessız. Men boiynda ūlttyq qany bar jai ǧana bır qarapaiym qazaq balasymyn. Mūstafa Şoqai. Qazaqpyn dedıŋ – au, ınım. Osy ǧoi bızdıŋ bärımızge keregı… Halqy men elınıŋ aldyndaǧy özınıŋ perzenttık paryzyn anyq tüsıngen, qiyn – qystau jaǧdaida ony adal oryndaudan jaltarmaǧan adamdar qai däuırde ömır sürse de, düiım jūrtynyŋ ardaq tūtar azamaty bolyp qala bermek. Sız solardyŋ qatarynan ekensız, ınım. Jalau. Saiasat, menıŋ tüsınıgımde, amalyn tauyp dūrys qoldanudy kerek etetın ötkır qūral. Dūrys qoldanbasaŋ, halyq arandaidy, bır-bırımen jaulasady, bereke-bırlıgınen airylady… Adai jūrty ne körmedı? Jau oǧy men qylyşynyŋ astynan dürkırei qaşyp, qaŋǧyp – pysyp barmaǧan jerı joq. Qyryq bölşek bop bölındı, tarydai şaşyldy. Mūstafa Şoqai. Adai jūrtyn bırıktıru jolyndaǧy eŋbegıŋız jaiynan men tolyq habardarmyn. Bız eşkımge mäŋgı qūl bolyp tūra almaimyz, qūl bolu üşın jaralǧanymyz joq, qalai da ūlttyq azattyǧymyzdy tolyq aluǧa tiıspız. Jalau. Sız menı, Mūsteke, ügıttep tūrǧan joqsyz ba? Mūstafa Şoqai. Jo-joq, jasy ülken aǧalyǧymdy paidalanyp jäne özıŋe şyn senetınımdı bıldırıp, qatty riza bolǧandyqtan syrtqa erıksız şyǧyp ketıp jatqan ışımdegı jan syrym ǧoi. Jalau. Arman – mūratyŋyz qandai biık edı, Mūsteke. Mūstafa Şoqai. Būl maqtauyŋa kelıspeimın, ınım. Kelıspeimın. Arman – mūrat halyqtıkı. Men bar bolǧany sony arqalap jürgen jükşısımın ärı joqşysymyn. Bız jeke tūlǧalardan joǧary tūrǧan ūlttyq mūrattarǧa süienuımız kerek… Düniedegı barlyq qyrǧyn ideialyq jaulyqtan bastalatyny belgılı. Alaş alyptary ūrys dalasynda jeŋılgenmen soŋǧy demderı bıtkenşe ūlttyq mūrattaryna adal bolyp qaldy. J.Myŋbaiūly «Auyl tılı» gazetın şyǧarǧanda M.Dulatovtyŋ oǧan «…Kıtaptardyŋ da, gazetterdıŋ de maǧan körsetpegen qorlyǧy joq… Bırdemenı būtyp-şatyp jazady da, mıne, senı qazaqylandyrdyq deidı… Menıŋ oilap-oilap tapqanym, Jalau joldas, sen boldyŋ», dep mūŋ şaǧuy aralaryndaǧy ruhani ündestıktı bıldıredı. Äitpese, M.Dulatov kez-kelgen lauazymdy bolşevikke däl būlai aǧynan jarylyp hat jazbas edı. Üşınşıden, jan düniesınıŋ Alaş mūrattarymen ündestıgın F.Goloşekinmen taisalmai betpe-bet kelıp aşyq aiqasqa şyqqan qairatkerlıgınen köremız. Öitkenı ol qazaq halqyn aldyndaǧy bar malynan aiyryp, aştan qyrudy oilastyrǧan ortalyqtyŋ zälımdıgın jaqsy tüsındı. Tıptı 1919 jylǧy alasapyran künderdıŋ özınde, RKP(b) V111 sezınde Lenin sol kezdegı Kirvoenrevkom basşysy S.Pestkovskiige: «Erte me, keş pe, sızderge, bälkım, maldy qaita bölu mäselesın kün tärtıbıne qoiularyŋyzǧa tura keletın şyǧar» degen bolatyn. Ortalyq sol zälımdık josparyn qanşa qarbalasyp jatsa da bır sätke de esten şyǧarǧan joq. 1927 jyldyŋ qaraşa aiynda Qazaqstan partkonferensiiasy ötıp, ırı bailardyŋ maldary men mülıkterın tärkıleu turaly şeşım qabyldandy. Sol jyldyŋ jeltoqsan aiynda zaŋsyzdyqqa zaŋdy reŋk beru maqsatymen Tärkıleu komissiiasy qūryldy. Kelesı, 1928 jyldyŋ tamyz aiynda bailardyŋ mal-mülkın tärkıleu jönınde qauly qabyldanyp, ony oryndau üşın qazaq auyldaryna arnaiy uäkıldıkpen myŋ adam jıberıldı. Olarǧa sen tūr, men ataiyn tas nadan qaraŋǧy belsendılerden 4700 adam qosyldy. Osylaişa qazaqtyŋ jartysynan astamy aştan qyrylǧan qoldan jasalǧan zūlmat jüzege asyryldy. Pesamnan üzık: Goloşekin İä, men sızge köp üirettım, bıraq baiqaimyn, odan eşteŋe şyqpapty. Jalau. Üirettım deisız. Qalai üiretesız, maǧan, maǧan ǧana emes, osynau ūlan baitaq Qazaqstanǧa bırdeŋe üiretetındei köş basşy bolǧyŋyz kelse, aldymen osy eldıŋ tūrmysyn, tılın, mınezın bılıp aluyŋyz kerek emes pe? Goloşekin. Menı mūnda nadan qazaqtardyŋ tılın üiren, tūrmysyn kör, üsterınde örıp jürgen bitın sana dep jıbergen joq. Ortalyqtyŋ, partiianyŋ saiasatyn jürgız dep jıberdı. Oraz İsaev. Filipp İsaevich, būl joldastyŋ eldıŋ tūrmysyn köru, tılın üirenu, mınezın bılu kerek degenın men būryn bır jerden estıgen siiaqtymyn. A, iä, Alaş Ordanyŋ kösemı Älihan Bökeihannyŋ… Goloşekin. Pomolchi! Men mūnyŋ kontr ekenın sensız de bılemın. Būl baryp tūrǧan ūltşyl. Tezdetıp mūnyŋ közın qūrtu kerek. Jalau (senge köşıp) Qandy qol, ne tantyp tūrsyŋ? Goloşekin Ne? Ne dedıŋ? Jalau. Qolyŋa qara deimın. Qolyŋ qan senıŋ… Goloşekin. A… vot ono chto? Iа men Nikolai patşany öltırdım, qatyn bala-şaǧasymen qosyp. Lenin özı tapsyrǧasyn. İä, solai, janyn jahannamǧa jıberdım. Halyqty qanap, qanyn soryp kelgen jauyzdyŋ. Jalau. Patşa halyqty qanasa, sen tıgerge tūiaq qaldyrmai tonap ketpeksıŋ. Eldı aştan qyrmaqsyŋ ba? Goloşekin. Qazaq elın jaŋa jolǧa partiia emes, partiianyŋ senımı jüktelgen myna men emes, Adaevskıden şyqqan myna sen alyp şyqpaqşymysyŋ? Nado je. Oraz İsaev. Jalau, sız artyq kettıŋız, arty nasyrǧa şapsyn demeseŋız, keşırım sūraŋyz. Jalau. Qyzteke qūsap syzylmai, sen qoia tūrşy auzyŋdy jauyp… Būl qu ömırde eşteŋe de mäŋgı emes. Bärı özgeredı. Erte me, keş pe, Filipp ekeumız de, özımız bolmasaq ta süiegımız, tarih sotynyŋ aldyna bararmyz. Ädıldık tarazysyna tartylarmyz. Keler ūrpaq süitıp arşyp alar kımnıŋ kım bolǧanyn. Goloşekin. Bolşevizm mäŋgılık. Myna men siiaqty bolşevikter mäŋgı özgermeitın tarihty jasauşylarmyz. Men jarty älemdı bilegen Nikolai patşany öltırgen adammyn, sen kımsıŋ onyŋ qasynda, bukaşkasyn… Jalau. Olai bolsa, bukaşkany dūrystap tanyp al… Jalau Goloşekindı qūlaq şekeden oŋdyrmai bır peredı. Ol jalpasynan tüsıp, bırauyq qimylsyz qalady. Oraz İsaev grafinnen su ūrttap bürkıp, şyr-pyr… Bastyǧyna tura qarsy şyqqan adam qai kezde oŋǧan edı, Jalau da qyzmetınen tömendetılıp, Gurev (Atyrau) aimaǧyn basqaruǧa jıberıledı. Jüregı de, sanasy da qabyldamaǧan jūmys, bailardy tärkıleuge daiyndyq, ärlı-berlı jürıs, ösek-aiaŋ, jala, būlarǧa bes jastaǧy ūly Eskendırdıŋ balkonnan qūlap ölgen qaiǧyly qazasy qosylyp, būrynǧy eskı auruy qozyp, qarapaiym tılmen aitqanda esıl er jasyna jetpei küiıp ketedı. Qalai küimeidı? Jerlesı, bolşevikterdıŋ kötermeleuımen Taşkende, Mäskeude bılım alǧan, basşylyq qyzmetter atqarǧan, özı de «halyq jauy» bolyp sottalyp, jiyrma jyldai türmede otyrǧan Baiboz Qilybaev, osy kısı Jäkeŋnıŋ közı tırısınde de, ölgen soŋ da «ol bolşevik emes, ūltşyl bolǧan» degendı barynşa däleldep baqqan. Bertınırekte Fort-Şevchenkodaǧy parkte alǧaşqy qyzyl rota jauyngerlerınıŋ aty-jönı jazylǧan ūstyn qoiylady. Oǧan J.Myŋbaiūly esımı de jazylady. Sonda Baibozekeŋ būl dūrys emes dep aryzdanyp, aqyry Jäkeŋ esımın öşırtkızıp tastaidy. Pesamnan üzık: Aq kiımdı Jalau, onyŋ aiaǧyna jarmasqan Qara kısı. Qara kısı. Sen bolşevik emessıŋ. Sen Alaşsyŋ. Jalau. Kımnıŋ kım bolǧanyn el aitar. Qazır taltüs, köleŋkem. Balaqqa jarmasatyndai da qauqaryŋ qalǧan joq. Qazır sen menıŋ tura tabanymnyŋ astyndasyŋ. Qara kısı (qūryp bara jatyp). Oool bol- şe –vik bool-ǧan joooq… Jalau tas basqyşpen joǧary köterıledı. Zalǧa qarap, oŋ qolyn jürek tūsyna basyp, boiyn tıkteidı. Jalau. Armysyŋ, qazaq elı… Kök bairaǧyŋ qūtty bolsyn, jas ūrpaq! (Eskertkışke ainalǧandai bolyp qybyrsyz tūryp qalady). Bügıngı azat közben qarasaq, Jäkeŋnıŋ ideialyq bäsekelesı tırısınde de, ölgen soŋ da Jäkeŋmen ideialyq bäsekeles bop ötken kısıge jasaǧan qysastyqtary üşın qynjylsaq ta renjımeu kerek siiaqty, qaita onyŋ ystyq qairatty, jyly jürektı, elın süigen halyqşyl er azamat bolǧanyna şyn kuälık berıp ketkenı üşın rahmet aitqanymyz jön-au deimın.Öten AHMET,
Qazaq ünı
