Besınşı säuır jūldyzynda qazaqtyŋ qaitalanbas ǧajaiyp änşısı Ämıre Qaşaubaevtyŋ qiyn-şyrǧalaŋ taǧdyry jaily baiandaityn «Ämıre» atty ülken kinojoba qalyŋ qauymǧa jol tartady. Filmnıŋ būdan üş kün būryn Astanada ötken jabyq körsetılımı käsıpqoi mamandar tarapynan asa täuır baǧalanǧany belgılı.
Treiler körermenderge jarqyn da sapaly ǧajaptaryn molynan ūsynbaq. Osy tūrǧydan alǧanda Qazaqstannyŋ Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ qoldauymen qanattanǧan «Qazaqfilm» «Ruhani jaŋǧyru» strategiiasyna qapysyz üilesken kürdelı de mereilı jobany jüzege asyru jolynda az küş-jıger jūmsamaǧany baiqalady. Jobaǧa kameradan tys ärı sonyŋ aldynda da jūmys ıstegen batystyq käsıbilerdıŋ qatysuy osyny aiǧaqtaidy.
Būǧan deiın bırqatar qyzǧylyqty filmder (öz basym «Anaǧa aparar jol» jäne «Raiony» filmın bölıp atap edım) tüsırgen kartinanyŋ bas prodiuserı Alidar Ötemūratov basqaratyn «Dar-Play» kompaniiasynyŋ jobaǧa qatysuy eleulı kinoönımın kütuge negız bolǧandai. Filmdı tüsıru kezınde tanymal muzykatanuşy Jarqyn Şäkärım keŋesşılık qyzmet atqarǧan. Soŋǧy qyryq jylda Ä.Qaşaubaev taǧdyryndaǧy köptegen beimälım derekterdı bılgenımız üşın naq osy önertanuşynyŋ ızdenısterı men jariialanymdaryna qaryzdarmyz.
Bızdıŋ ümıttengenımızdei, kartinanyŋ sättı prokatyna daiyndyqtyŋ qūramdas bölıgı retınde, jobaǧa qatysuşylar ötken jyly «Ämıre Parijde» atty, bezendırıluı de, mazmūny da tamaşa kıtapty ūsynǧan edı. Älbette, būl basylymnyŋ HH ǧasyrdyŋ bırınşı jartysyndaǧy asa körnektı qazaq änşısınıŋ baǧa jetkızsız mūrasyn köpşılıkke tanytu ısıne qosylǧan kezektı üles ekendıgı sözsız.
Sırä, kinofilmnen 1925 jylǧy oqiǧalardy sipattap suretteudegı qūjattyq qasaŋ däldıktı kütu artyqtau bolar. Eger Ämırenıŋ Mūstafa Şoqaimen kezdesu deregı keŋestık memlekettık qauıpsızdık organdarynyŋ mūraǧattyq qūjattarymen rastalsa, qazaq änşısınıŋ ataqty sazger Djordj Gerşvinmen tanysuy, menıŋşe, ssenariişınıŋ batyl da sättı qiialynyŋ jemısı bolyp tabylady.
Şyn mänınde de amerikandyq öner iesı 1920 jyldardyŋ ortasynda ömırınıŋ bırneşe jylyn Parijde ötkızgen. Ämıremen kezdese qalsa, bälkım, ol onymen orysşa da söilese alar edı. Sebebı, Gerşvinnıŋ ata-anasy Niu-Iorkke Resei imperiiasynan qonys audarǧan, äkesı – Sankt-Peterburgten, şeşesı – Vilniustan. Alaida, Dj. Gerşvinnıŋ Parijge bırınşı sapary, ǧalamtor mälımetterıne qaraǧanda, 1926 jylǧa säikes keledı. Qaitalap aitar bolsaq, ssenariişınıŋ osyndai kezdesudı oilap tabuǧa tolyq haqysy bar. Kinonyŋ körkem atanuy sondyqtan.
Būl kartinanyŋ öz köŋıl küiıme erekşe äser etkenın aituym kerek. Fransiia astanasyna üş ai būryn diplomatiialyq qyzmet babymen kelgen men 1925 jylǧy Düniejüzılık körme barysynda Ä.Qaşaubaevtyŋ öner körsetuımen bailanysty jerlerdı aralap köruge mümkındık aldym. Ärine, ol oryndardy qalanyŋ köptegen basqa qonaqtary da kördı. Öitkenı, Parijdegı düniejüzılık körmeler dästürlı türde Sena özenınıŋ qos qaptalyndaǧy ülken saiabaq aumaǧynda, ataqty Elisei alqaptary daŋǧyly bastalatyn Kelısım alaŋy men Napoleon mäiıtı tynym tapqan Mügedekter üiınıŋ aralyǧynda ötıp jürdı.
Osy arada 1900 jäne 1925 jyldardaǧy körmelerde ortalyq pavilon qyzmetın atqarǧan Ülken sarai (Gran-pale) ornalasqan. Dälırek aitqanda, soŋǧysy, zamanaui terminologiiaǧa säikes ämbebap emes, barşamyzdyŋ jadymyzda jattalyp qalǧan Astanadaǧy EKSPO-2017 siiaqty, mamandandyrylǧan halyqaralyq körme boldy. Soǧan qaramastan, ol öz onjyldyǧyndaǧy asa ırı halyqaralyq ıs-şaralardyŋ qataryna kırıp, HH ǧasyrdaǧy dekorativtık öner men säulettıŋ damuyna ülken yqpalyn tigızdı, «ar-deko» mänerınıŋ şyrqau şyŋyn äigılep, «konstruktivizmnıŋ» asqaqtauy bastalǧanyn paş ettı.
1925 jyly «Parij aptalyǧynda» Ämırenıŋ änşılıgı turaly şyqqan maqala Treilerden alǧan äserım menıŋ 1925 jylǧy şıldedegı fransuz baspasözınıŋ «tıgındılerın» ızdestırıp, olardan Ämırenıŋ osynda boluy turaly aqparat-habarlardy tabuyma qozǧau saldy. Osy maqsatpen men Fransiianyŋ Ūlttyq kıtaphanasyna jazyluǧa ūiǧardym.
«Parij aptalyǧy» basylymynan Ä.Qaşaubaevtyŋ öner körsetulerıne bailanysty lebızderdıŋ tüpnūsqalaryn tapqym keldı (J.Şäkärım kıtaptarynda onyŋ audarmasy, sırä, osynda bolǧan delegasiianyŋ mäskeulık esepterınen keltırılse kerek.
Kıtaphana katalogynan «Parij aptalyǧy» dep otyrǧanymyz 1922-1937 jyldar aralyǧynda şyǧyp tūrǧan, astananyŋ mädeni ömırın körsetuge mamandanǧan «La semaine a Paris» ekenın anyqtadym.
Kıtaphanada sondai-aq ötken ǧasyrdyŋ bırınşı jartysyndaǧy Parijde būl salanyŋ oqiǧalaryn «Comoedia» gazetı neǧūrlym tolyq körsetıp otyrdy dep keŋes berdı. Ol az-kem üzılıstermen 1907 jyldan 1944 jylǧa deiın kün saiyn (!) şyǧyp tūrǧan. Atauyna qaramastan ol öte baiypty da baisaldy basylym bolǧan, ärbır sanynda öz zamanynyŋ taŋdauly muzykalyq şoluşylary men synşylarynyŋ maqalalaryn, sondai-aq Parijdegı maŋyzdy mädeni oqiǧalardyŋ aŋdatpalaryn jariialap otyrǧan.
Äitkenmen, kıtaphanada ekı basylymnyŋ da qaǧaz nūsqalary joq bolyp şyqty. Is jaiy mynada: olar HH ǧasyrdaǧy merzımdı baspasözdıŋ jüzdegen basqa atalymdarymen bırge, öz auqymymen taŋ qaldyrarlyq Fransiia Ūlttyq kıtaphanasynyŋ jobasy aiasynda basqa qūraldarǧa köşırılgen. Bır jaǧynan, Ämıre turaly pıkır-lebızder basylǧan sarǧyş tartqan betterdı öz sausaqtaryŋmen sipap köru mümkındıgınıŋ joǧy ökınıştı. Ekınşı jaǧynan, sifrlandyru jūmysymdy aitarlyqtai jeŋıldettı.
«Parij aptalyǧynyŋ» betterın qarap otyrmyn. 1925 jylǧy Düniejüzılık körme aiasyndaǧy mädeni şaralar aŋdatpalary köp-aq, ärbır nömırde pavilondardyŋ ornalasu tärtıbınıŋ egjei-tegjeilı kartasy berılgen.
10-17 şıldedegı №163 şyǧarylymnyŋ 49-şy betınde, aqyrynda, «Orys etnografiialyq önerınıŋ seanstary» aŋdatpasy oryn alǧan (Semaine d’Art ethnographique russe). «Salle Comoedia» (San-Jorj köşesı, 51) – jūma, 10 şılde jäne senbı, 11 şılde 21.00. Biletterdıŋ qūny – 8-den 20 frankke deiın».
Baǧdarlamada – Grigorii Liubimov jetekşılık etetın «aspapşylar kvartetı» (sırä, orys domrasynda oryndauşylardyŋ ataqty ansamblı bolsa kerek), änşıler Anatolii Dolivo, Muhitdin Kara-Iаkubov, Olga Kovaleva, Oksana Fedorovskaia-Stanislavskaia, Şovket Mamedova, quraişy Iýmabai İsenbaev, bişı Tamara Hanum jäne, aqyry, äigılı jerlesımız – shanteur Kirghiz Monsieur Amre Kaschalbaeff.
Demek, Ämırenıŋ Parijdegı alǧaşqy öner körsetulerınıŋ uaqyty – 1925 jylǧy 10 jäne 11 şılde, al orny – San-Jorj köşesındegı 51-üi, Salle Comoedia bolyp şyǧady. 17-24 şıldedegı №164 nömırdegı 40-şy betten bız endı «Orys etnografiialyq önerınıŋ aptasy» retınde taŋbalanǧan konsertterdıŋ taǧy ekı aŋdatpasyn tabamyz. Jūma küngı 17 şılde, 18.00-de jäne senbı küngı 18 şılde, 15.00-de, sol zal, qatysuşylar qūramy da būrynǧyşa. Taǧy da közge Chansons Kirghiz (Monsieur Amre Kaschalbaeff) degen sözder ottai basylady.
Būl arada 1920 jyly astanasy Orynbor qalasy bolyp qūrylǧan Qyrǧyz ASSR-y Ämırenıŋ Parijdegı än şyrqauynan bır aidai būryn, dälırek aitqanda, 1925 jyldyŋ 15 mausymynda atauy Qazaq bolyp özgergenın eske alu artyqtyq etpes. Sırä, fransuzdarǧa «Kazak» kımder ekendıgın tüsındırıp jatudy tym qiyn sanasa kerek. Sondyqtan J.Şäkärımnıŋ tuysqan qyrǧyzstandyq ärıptesterıne material ızdeude qolūşyn beruı onyŋ Ä.Qaşaubaev dauysynyŋ jazbasyn tabuyna jol aşyp, sättılık äkeldı. Al qyrǧyz halqy naq sol aptalarda özderınıŋ «jaŋa» etnonimın ielengen bolatyn (būǧan deiın olardy qūjattarda «qara qyrǧyzdar» dep atap kelgen-dı). «Parij aptalyǧynyŋ» şıldedegı soŋǧy nömırınen (24-31 şıldedegı №165) bız J.Şäkärımnıŋ kıtaptarynda audarmasy keltırılgen maqalany köremız. Ol būrynǧy jariialanymdardan belgılı 1925 jylǧy ülgıdegı KSRO folklorlyq önerı «jūldyzdary qūramasynyŋ» ūjymdyq foto-suretımen bezendırılgen.
«Comoedia» betterıne şūqşiia üŋılu neǧūrlym ülken jaŋalyqtarǧa jol aşty.
Ä.Qaşaubaev tegınıŋ fransuzdyq transliterasiiasynyŋ nūsqalary tym köp bolyp şyqty. Söitıp, «Kirghiz» ızdeudegı negızgı kılt sözge ainaldy. Būl jüie 13, 17, 20 jäne 27 şıldedegı nömırlerdegı «Orys etnografiialyq önerı aptasynyŋ» män-mätınınen sözdıŋ tört märte atalǧanyn anyqtady.
Bırınşı jaǧdaida 15 şıldeden bastap Salle Comoedia-da KSRO-nyŋ bırqatar ūlttarynyŋ, sonyŋ ışınde “qyrǧyzdardyŋ” folklorlyq muzyka önerı ökılderınıŋ qatysuymen konsertter seriiasy ötetını turaly aŋdatpa jariialanǧan. Aŋdatpaǧa qosa ärtısterdıŋ belgılı ūjymdyq fotosuretı berılgen.
17 şıldede gazettıŋ bırınşı betınde alǧaşqy konsertterge qysqa pıkır şyqty. Bır qyzyǧy, maqalaǧa «Comoedia»-men jüielı yntymaqtastyqta bolǧan asa körnektı fransuz kompozitory, hor dirijerı ämbe muzykatanuşy Pol Le Flem (1881-1984) qol qoiǧan. Onyŋ sondai-aq revoliusiiaǧa deiıngı Mäskeudegı jūmys täjıribesı bolǧandyǧy belgılı, al Bırınşı düniejüzılık soǧys jyldarynda Fransiiadaǧy Orys ekspedisiialyq korpusynyŋ äskeri orkestrıne jetekşılık etken. Sol sebepten de, ärine, Resei muzykasyn jaqsy bılgen. Sondyqtan, bızdıŋ oiymyzşa, onyŋ bılıktı baǧasynyŋ qūndylyǧy erekşe bolmaq. Ämıre turaly ol bylai dep jazady: «Batys adamynyŋ auqymymen alǧanda mse Qaşaubaev şyrqaǧan qyrǧyz dalasynyŋ töltuma änderı bızge üirenşıktı täsıldermen öŋdelmegen. Olardyŋ sozylmaly şaryqtauy, tättı äuenı, jan eljıreter şynaiylyǧy bızge baitaq dala jazirasyna auysuǧa, ūşy-qiyrsyz kökjiekterdıŋ poeziiasyna enuge mümkındık berdı».
Gazettıŋ 20 şıldedegı sanynda naq sol künnıŋ keşınde Salle Comoedia-da «orys etnografiialyq muzykasy aptasynyŋ» soŋǧy konsertı bolatyny habarlanady. Aqyrynda, bır apta ötkennen keiın P.Le Flem «Orys aptasy» turaly būryn uäde etılgen keŋ kölemdı pıkırın jariialaidy. Synşy äuelı konsertter būrynyraq, neǧūrlym sättırek merzımde ūiymdastyrylmaǧanyna ökınış bıldırıp bastaidy. Öitkenı, şıldenıŋ ekınşı jartysynda köptegen parijdıkter teŋızde demaluǧa ketıp qalady. Onyŋ sözıne jügınsek, soǧan qaramastan, folklorlyq muzykanyŋ qadırın bıletınder «töltuma äuenderdıŋ asqaqtyǧy men bekzattyǧyn barynşa adal nietpen jetkızgen» muzykanttardyŋ öner körsetulerın ülken yqylaspen tyŋdaǧan. Barlyq tūrǧydan alǧanda talǧampaz parijdık qauymnyŋ aldynda qol jetken tabysty avtor halyq önerınıŋ tüpnūsqalaryna degen naq osy adaldyqpen («dıni qūrmet derlık») tüsındıredı. «Muzykada jan joq bolsa, siqyr arbamaidy» dep P.Le Flem beinelı türde qadap aitady. Naq sondyqtan da, synşynyŋ paiymdauynşa, batystyŋ muzyka bılgırlerı «eşbır jaǧdaida da avtohtondardyŋ muzykasyna jäne olardyŋ halyqtyq aspaptaryna üstırt qarauyna bolmaidy».
«Būl äuenderge jandy baurap alatyn äsemdık tän, men būny qarapaiym dei almas edım, öitkenı halyq jüregınen şyqqan tuyndyǧa abaisyz söz aitu «qylmys» bolar edı. Ämırenıŋ änı «temperamenttıŋ» şeŋberıne syimai, onyŋ bız qūtyluǧa asyǧatyn öktemdıgınen üstem baryp, özınıŋ biık deŋgeiıne jaiǧasady. Tört tondyq jüiege negızdeletın notalyq jazuymyz būl qūbylysty ädıl, riiasyz beinelei almaidy» deidı synşy.
P. Le Flemnıŋ aituynşa, «qyrǧyz» änderın oryndauşylar özderıne “bäseŋ tembrmen erekşelenetın dobmyra atty ışektı aspapqa süiemeldep orynaidy, jäne olar köbınese garmoniialyq intervaldardyŋ arasynan kvartalar men kvintalarǧa negızdelıp, tersiialardy sirek paidalanady. Sonymen qosa avtor «qyrǧyz, türkıstandyq äuender bızdıŋ major men minorǧa dogmalyq ūstanymmen qaraityn muzykanttarǧa «jabaiy» körınuı mümkın» dep moiyndap, jäne «būl melodiialardy tolyq qabyldap, sezınu üşın muzykalyq älemnıŋ jattandy daǧdylarynan bas tartuǧa tura keledı. Būny bızdıŋ köp jaǧdaida «vizantizmge» toly dästürlı doktrinamyz qabyldauy neǧaibyl» dep tüsındırıp ketedı.
Maitalman kompozitor özınıŋ maqalasyn europalyq ärıptes bauyrlaryna ündeu joldaumen aiaqtaidy. «Bız üşın böten poeziia bögde aspan astynda düniege kelgen osy än arqyly jarqyrai körınıp, tyŋdarmandaryna adamzattyŋ bärıne ortaq baqyt jolyna ümıt syilap, ortaq qaiǧymyzdy qozǧaidy. Jattandy uaqyt ölşemı men eskı baǧalau jolynan bas tarta tūraiyq. Sebebı, būl än qūbylysyndaǧy tereŋ sūlulyq – bızdıŋ keibır näzık, tıptı, aqylǧa qonbaityn dünielerımızde joq, sirek bailyq». Ökınışke qarai, «Comoedia», «La Semaine a Paris» basylymdarynan özge jariialanǧan maqalalardy kezdestırıp ülgergen joqpyz.
Taǧy ne deuge bolady? Būl än keşterı KSRO-nyŋ Fransiiadaǧy Elşılıgınıŋ Parij mädenietın nasihattaityn jetekşı basylymmen bırıgıp ūiymdastyrǧan şara boluy kerek. Bır jaǧy oqyrmany köp beldı basylymnyŋ jyly lebızıne esep jasaǧan boluy da mümkın. Onyŋ üstıne Resei muzykasymen jaqsy tanys muzykatanuşy osy basylymmen yntamaqtastyqta edı. «Comoedia» gazetı özınıŋ jeke konsert zalynda keŋestık delegasiiany qarsy alǧan. Keibır basylymdarda atalǧan gala-konserttıŋ Gran-pale (Halyqaralyq körmenıŋ ortalyq alaŋy) alaŋynda ötkenın rastaityn qūjat älı tabylǧan joq. P. Le Flemnıŋ sözıne qaraǧanda konserttıŋ keş ūiymdastyryluyna bailanysty oryndauşylardyŋ sany şekteulı bolǧan siiaqty. Bügıngı taŋda Parijdegı daŋqty zaldarda ötetın keşterdıŋ afişasy bır jyl, tıptı, odan da ūzaq uaqyt būryn josparlanyp qoiady. Būndai jaǧdaiǧa redaksiianyŋ ūsynysy keŋestık delegasiiaǧa ūtymdy körınuı de mümkın edı.
Gazet redaksiiasy men konsert zaly Parijdıŋ 9-audanyndaǧy 51 rue Saint-Georges-te. Qazır ol jerde Theatre Saint-Georges drama teatry ornalasqan. Teatr tarihy 1929 jyly konsert zaly qaita jöndeuden ötken uaqyttan berı bastalady delıngen saitynda. Bıraq 1925 jyldyŋ şıldesınde Ämıre än salǧan parijdık ǧimarat öner adamdaryna älı de qyzmet etıp keledı.
Ämıre Qaşaubaevtyŋ mädeniet astanasynda bolyp, Romen Rollanmen kezdeskenın, Anri Barbiustıŋ pıkırın, änşı tūraqtaǧan «Dariia» qonaq üiın, Ämırenıŋ änın fonografqa jazyp alǧan, Sorbonna universitetınıŋ muzyka zertteuşısı Pernonyŋ deregın rastaityn faktılerdı älı de tyŋǧylyqty ızdeuımız qajet. Änşınıŋ dausy jazylǧan taspany tabamyn degen ümıtım de joq emes...
«Parij aptalyǧynda» jariialanǧan 10-11 şıldedegı konserttı nege «Comoedia» gazetı jazbaǧany men üşın jūmbaq bolyp tūr.
Būl sūraqtardyŋ jauaby tabylar. İnternet resursynyŋ mol mümkındıgı men bızdıŋ tıl bıletın mamandardyŋ taǧatsyz eŋbekterı özımızge älı qūpiia bop jatqan arystarymyzdan qalǧan qazynaǧa molynan kezıgedı degenge sengım keledı.
1925 jyly «Parij aptalyǧynda» Ämırenıŋ änşılıgı turaly şyqqan maqala Treilerden alǧan äserım menıŋ 1925 jylǧy şıldedegı fransuz baspasözınıŋ «tıgındılerın» ızdestırıp, olardan Ämırenıŋ osynda boluy turaly aqparat-habarlardy tabuyma qozǧau saldy. Osy maqsatpen men Fransiianyŋ Ūlttyq kıtaphanasyna jazyluǧa ūiǧardym.
«Parij aptalyǧy» basylymynan Ä.Qaşaubaevtyŋ öner körsetulerıne bailanysty lebızderdıŋ tüpnūsqalaryn tapqym keldı (J.Şäkärım kıtaptarynda onyŋ audarmasy, sırä, osynda bolǧan delegasiianyŋ mäskeulık esepterınen keltırılse kerek.
Kıtaphana katalogynan «Parij aptalyǧy» dep otyrǧanymyz 1922-1937 jyldar aralyǧynda şyǧyp tūrǧan, astananyŋ mädeni ömırın körsetuge mamandanǧan «La semaine a Paris» ekenın anyqtadym.
Kıtaphanada sondai-aq ötken ǧasyrdyŋ bırınşı jartysyndaǧy Parijde būl salanyŋ oqiǧalaryn «Comoedia» gazetı neǧūrlym tolyq körsetıp otyrdy dep keŋes berdı. Ol az-kem üzılıstermen 1907 jyldan 1944 jylǧa deiın kün saiyn (!) şyǧyp tūrǧan. Atauyna qaramastan ol öte baiypty da baisaldy basylym bolǧan, ärbır sanynda öz zamanynyŋ taŋdauly muzykalyq şoluşylary men synşylarynyŋ maqalalaryn, sondai-aq Parijdegı maŋyzdy mädeni oqiǧalardyŋ aŋdatpalaryn jariialap otyrǧan.
Äitkenmen, kıtaphanada ekı basylymnyŋ da qaǧaz nūsqalary joq bolyp şyqty. Is jaiy mynada: olar HH ǧasyrdaǧy merzımdı baspasözdıŋ jüzdegen basqa atalymdarymen bırge, öz auqymymen taŋ qaldyrarlyq Fransiia Ūlttyq kıtaphanasynyŋ jobasy aiasynda basqa qūraldarǧa köşırılgen. Bır jaǧynan, Ämıre turaly pıkır-lebızder basylǧan sarǧyş tartqan betterdı öz sausaqtaryŋmen sipap köru mümkındıgınıŋ joǧy ökınıştı. Ekınşı jaǧynan, sifrlandyru jūmysymdy aitarlyqtai jeŋıldettı.
«Parij aptalyǧynyŋ» betterın qarap otyrmyn. 1925 jylǧy Düniejüzılık körme aiasyndaǧy mädeni şaralar aŋdatpalary köp-aq, ärbır nömırde pavilondardyŋ ornalasu tärtıbınıŋ egjei-tegjeilı kartasy berılgen.
10-17 şıldedegı №163 şyǧarylymnyŋ 49-şy betınde, aqyrynda, «Orys etnografiialyq önerınıŋ seanstary» aŋdatpasy oryn alǧan (Semaine d’Art ethnographique russe). «Salle Comoedia» (San-Jorj köşesı, 51) – jūma, 10 şılde jäne senbı, 11 şılde 21.00. Biletterdıŋ qūny – 8-den 20 frankke deiın».
Baǧdarlamada – Grigorii Liubimov jetekşılık etetın «aspapşylar kvartetı» (sırä, orys domrasynda oryndauşylardyŋ ataqty ansamblı bolsa kerek), änşıler Anatolii Dolivo, Muhitdin Kara-Iаkubov, Olga Kovaleva, Oksana Fedorovskaia-Stanislavskaia, Şovket Mamedova, quraişy Iýmabai İsenbaev, bişı Tamara Hanum jäne, aqyry, äigılı jerlesımız – shanteur Kirghiz Monsieur Amre Kaschalbaeff.
Demek, Ämırenıŋ Parijdegı alǧaşqy öner körsetulerınıŋ uaqyty – 1925 jylǧy 10 jäne 11 şılde, al orny – San-Jorj köşesındegı 51-üi, Salle Comoedia bolyp şyǧady. 17-24 şıldedegı №164 nömırdegı 40-şy betten bız endı «Orys etnografiialyq önerınıŋ aptasy» retınde taŋbalanǧan konsertterdıŋ taǧy ekı aŋdatpasyn tabamyz. Jūma küngı 17 şılde, 18.00-de jäne senbı küngı 18 şılde, 15.00-de, sol zal, qatysuşylar qūramy da būrynǧyşa. Taǧy da közge Chansons Kirghiz (Monsieur Amre Kaschalbaeff) degen sözder ottai basylady.
Būl arada 1920 jyly astanasy Orynbor qalasy bolyp qūrylǧan Qyrǧyz ASSR-y Ämırenıŋ Parijdegı än şyrqauynan bır aidai būryn, dälırek aitqanda, 1925 jyldyŋ 15 mausymynda atauy Qazaq bolyp özgergenın eske alu artyqtyq etpes. Sırä, fransuzdarǧa «Kazak» kımder ekendıgın tüsındırıp jatudy tym qiyn sanasa kerek. Sondyqtan J.Şäkärımnıŋ tuysqan qyrǧyzstandyq ärıptesterıne material ızdeude qolūşyn beruı onyŋ Ä.Qaşaubaev dauysynyŋ jazbasyn tabuyna jol aşyp, sättılık äkeldı. Al qyrǧyz halqy naq sol aptalarda özderınıŋ «jaŋa» etnonimın ielengen bolatyn (būǧan deiın olardy qūjattarda «qara qyrǧyzdar» dep atap kelgen-dı). «Parij aptalyǧynyŋ» şıldedegı soŋǧy nömırınen (24-31 şıldedegı №165) bız J.Şäkärımnıŋ kıtaptarynda audarmasy keltırılgen maqalany köremız. Ol būrynǧy jariialanymdardan belgılı 1925 jylǧy ülgıdegı KSRO folklorlyq önerı «jūldyzdary qūramasynyŋ» ūjymdyq foto-suretımen bezendırılgen.
«Comoedia» betterıne şūqşiia üŋılu neǧūrlym ülken jaŋalyqtarǧa jol aşty.
Ä.Qaşaubaev tegınıŋ fransuzdyq transliterasiiasynyŋ nūsqalary tym köp bolyp şyqty. Söitıp, «Kirghiz» ızdeudegı negızgı kılt sözge ainaldy. Būl jüie 13, 17, 20 jäne 27 şıldedegı nömırlerdegı «Orys etnografiialyq önerı aptasynyŋ» män-mätınınen sözdıŋ tört märte atalǧanyn anyqtady.
Bırınşı jaǧdaida 15 şıldeden bastap Salle Comoedia-da KSRO-nyŋ bırqatar ūlttarynyŋ, sonyŋ ışınde “qyrǧyzdardyŋ” folklorlyq muzyka önerı ökılderınıŋ qatysuymen konsertter seriiasy ötetını turaly aŋdatpa jariialanǧan. Aŋdatpaǧa qosa ärtısterdıŋ belgılı ūjymdyq fotosuretı berılgen.
17 şıldede gazettıŋ bırınşı betınde alǧaşqy konsertterge qysqa pıkır şyqty. Bır qyzyǧy, maqalaǧa «Comoedia»-men jüielı yntymaqtastyqta bolǧan asa körnektı fransuz kompozitory, hor dirijerı ämbe muzykatanuşy Pol Le Flem (1881-1984) qol qoiǧan. Onyŋ sondai-aq revoliusiiaǧa deiıngı Mäskeudegı jūmys täjıribesı bolǧandyǧy belgılı, al Bırınşı düniejüzılık soǧys jyldarynda Fransiiadaǧy Orys ekspedisiialyq korpusynyŋ äskeri orkestrıne jetekşılık etken. Sol sebepten de, ärine, Resei muzykasyn jaqsy bılgen. Sondyqtan, bızdıŋ oiymyzşa, onyŋ bılıktı baǧasynyŋ qūndylyǧy erekşe bolmaq. Ämıre turaly ol bylai dep jazady: «Batys adamynyŋ auqymymen alǧanda mse Qaşaubaev şyrqaǧan qyrǧyz dalasynyŋ töltuma änderı bızge üirenşıktı täsıldermen öŋdelmegen. Olardyŋ sozylmaly şaryqtauy, tättı äuenı, jan eljıreter şynaiylyǧy bızge baitaq dala jazirasyna auysuǧa, ūşy-qiyrsyz kökjiekterdıŋ poeziiasyna enuge mümkındık berdı».
Gazettıŋ 20 şıldedegı sanynda naq sol künnıŋ keşınde Salle Comoedia-da «orys etnografiialyq muzykasy aptasynyŋ» soŋǧy konsertı bolatyny habarlanady. Aqyrynda, bır apta ötkennen keiın P.Le Flem «Orys aptasy» turaly būryn uäde etılgen keŋ kölemdı pıkırın jariialaidy. Synşy äuelı konsertter būrynyraq, neǧūrlym sättırek merzımde ūiymdastyrylmaǧanyna ökınış bıldırıp bastaidy. Öitkenı, şıldenıŋ ekınşı jartysynda köptegen parijdıkter teŋızde demaluǧa ketıp qalady. Onyŋ sözıne jügınsek, soǧan qaramastan, folklorlyq muzykanyŋ qadırın bıletınder «töltuma äuenderdıŋ asqaqtyǧy men bekzattyǧyn barynşa adal nietpen jetkızgen» muzykanttardyŋ öner körsetulerın ülken yqylaspen tyŋdaǧan. Barlyq tūrǧydan alǧanda talǧampaz parijdık qauymnyŋ aldynda qol jetken tabysty avtor halyq önerınıŋ tüpnūsqalaryna degen naq osy adaldyqpen («dıni qūrmet derlık») tüsındıredı. «Muzykada jan joq bolsa, siqyr arbamaidy» dep P.Le Flem beinelı türde qadap aitady. Naq sondyqtan da, synşynyŋ paiymdauynşa, batystyŋ muzyka bılgırlerı «eşbır jaǧdaida da avtohtondardyŋ muzykasyna jäne olardyŋ halyqtyq aspaptaryna üstırt qarauyna bolmaidy».
«Būl äuenderge jandy baurap alatyn äsemdık tän, men būny qarapaiym dei almas edım, öitkenı halyq jüregınen şyqqan tuyndyǧa abaisyz söz aitu «qylmys» bolar edı. Ämırenıŋ änı «temperamenttıŋ» şeŋberıne syimai, onyŋ bız qūtyluǧa asyǧatyn öktemdıgınen üstem baryp, özınıŋ biık deŋgeiıne jaiǧasady. Tört tondyq jüiege negızdeletın notalyq jazuymyz būl qūbylysty ädıl, riiasyz beinelei almaidy» deidı synşy.
P. Le Flemnıŋ aituynşa, «qyrǧyz» änderın oryndauşylar özderıne “bäseŋ tembrmen erekşelenetın dobmyra atty ışektı aspapqa süiemeldep orynaidy, jäne olar köbınese garmoniialyq intervaldardyŋ arasynan kvartalar men kvintalarǧa negızdelıp, tersiialardy sirek paidalanady. Sonymen qosa avtor «qyrǧyz, türkıstandyq äuender bızdıŋ major men minorǧa dogmalyq ūstanymmen qaraityn muzykanttarǧa «jabaiy» körınuı mümkın» dep moiyndap, jäne «būl melodiialardy tolyq qabyldap, sezınu üşın muzykalyq älemnıŋ jattandy daǧdylarynan bas tartuǧa tura keledı. Būny bızdıŋ köp jaǧdaida «vizantizmge» toly dästürlı doktrinamyz qabyldauy neǧaibyl» dep tüsındırıp ketedı.
Maitalman kompozitor özınıŋ maqalasyn europalyq ärıptes bauyrlaryna ündeu joldaumen aiaqtaidy. «Bız üşın böten poeziia bögde aspan astynda düniege kelgen osy än arqyly jarqyrai körınıp, tyŋdarmandaryna adamzattyŋ bärıne ortaq baqyt jolyna ümıt syilap, ortaq qaiǧymyzdy qozǧaidy. Jattandy uaqyt ölşemı men eskı baǧalau jolynan bas tarta tūraiyq. Sebebı, būl än qūbylysyndaǧy tereŋ sūlulyq – bızdıŋ keibır näzık, tıptı, aqylǧa qonbaityn dünielerımızde joq, sirek bailyq». Ökınışke qarai, «Comoedia», «La Semaine a Paris» basylymdarynan özge jariialanǧan maqalalardy kezdestırıp ülgergen joqpyz.
Taǧy ne deuge bolady? Būl än keşterı KSRO-nyŋ Fransiiadaǧy Elşılıgınıŋ Parij mädenietın nasihattaityn jetekşı basylymmen bırıgıp ūiymdastyrǧan şara boluy kerek. Bır jaǧy oqyrmany köp beldı basylymnyŋ jyly lebızıne esep jasaǧan boluy da mümkın. Onyŋ üstıne Resei muzykasymen jaqsy tanys muzykatanuşy osy basylymmen yntamaqtastyqta edı. «Comoedia» gazetı özınıŋ jeke konsert zalynda keŋestık delegasiiany qarsy alǧan. Keibır basylymdarda atalǧan gala-konserttıŋ Gran-pale (Halyqaralyq körmenıŋ ortalyq alaŋy) alaŋynda ötkenın rastaityn qūjat älı tabylǧan joq. P. Le Flemnıŋ sözıne qaraǧanda konserttıŋ keş ūiymdastyryluyna bailanysty oryndauşylardyŋ sany şekteulı bolǧan siiaqty. Bügıngı taŋda Parijdegı daŋqty zaldarda ötetın keşterdıŋ afişasy bır jyl, tıptı, odan da ūzaq uaqyt būryn josparlanyp qoiady. Būndai jaǧdaiǧa redaksiianyŋ ūsynysy keŋestık delegasiiaǧa ūtymdy körınuı de mümkın edı.
Gazet redaksiiasy men konsert zaly Parijdıŋ 9-audanyndaǧy 51 rue Saint-Georges-te. Qazır ol jerde Theatre Saint-Georges drama teatry ornalasqan. Teatr tarihy 1929 jyly konsert zaly qaita jöndeuden ötken uaqyttan berı bastalady delıngen saitynda. Bıraq 1925 jyldyŋ şıldesınde Ämıre än salǧan parijdık ǧimarat öner adamdaryna älı de qyzmet etıp keledı.
Ämıre Qaşaubaevtyŋ mädeniet astanasynda bolyp, Romen Rollanmen kezdeskenın, Anri Barbiustıŋ pıkırın, änşı tūraqtaǧan «Dariia» qonaq üiın, Ämırenıŋ änın fonografqa jazyp alǧan, Sorbonna universitetınıŋ muzyka zertteuşısı Pernonyŋ deregın rastaityn faktılerdı älı de tyŋǧylyqty ızdeuımız qajet. Änşınıŋ dausy jazylǧan taspany tabamyn degen ümıtım de joq emes...
«Parij aptalyǧynda» jariialanǧan 10-11 şıldedegı konserttı nege «Comoedia» gazetı jazbaǧany men üşın jūmbaq bolyp tūr.
Būl sūraqtardyŋ jauaby tabylar. İnternet resursynyŋ mol mümkındıgı men bızdıŋ tıl bıletın mamandardyŋ taǧatsyz eŋbekterı özımızge älı qūpiia bop jatqan arystarymyzdan qalǧan qazynaǧa molynan kezıgedı degenge sengım keledı.
Asqar ABDRAHMANOV,
Qazaqstannyŋ IýNESKO janyndaǧy tūraqty ökılınıŋ orynbasary,
"Egemen Qazaqstan" gazetı
