Elımız täuelsızdık alǧannan keiın ūlt tarihyna şöldegen, Ūltyn ūlyqtaǧysy kelgen, ūltjandy azamattarymyz jappai tarihqa bet būrdy. Osynyŋ köbı taipalyq közqarastan asa almai qaldy. Endı bırazy tarihtyŋ «säbilık dertımen» syrqattandy. Būl syrqatqa şaldyqqandar bır qūjattyŋ şetıne közı tüsse boldy, onyŋ tüp-tamyryna boilamai baibalam salyp, daŋǧazalanyp şyǧa keletın boldy. Būl dert nege ūryndyratynyna oi jügırte bermeidı.
Mıne, osylarǧa sabaq, ülgı bolsyn degen nietpen tarih ǧylymynyŋ kandidaty, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ T.Äbenaiūlyna bergen jauabyn ūsynyp otyrmyz.
***
Qūrmettı Tıleuberdı Äbenaiūly! Senıŋ (jasyŋ menen kışı bolǧandyqtan «sen» dep otyrmyn) bırlı-jarym dünielerıŋmen tanys edım.
2010 jyly menı ızdep Tıleubai degen azamat keldı. Tanysa kele bıldım, senıŋ ınıŋ eken. «Aǧam menı Sızge jıberdı. Jazbalarymdy äzırşe synǧa ala bermesınşı» degen sälemıŋdı jetkızıp, senıŋ «Şynyŋa köş tarih, Şyŋǧyshan kım?», «Qūpiia şejıresınıŋ qūpiiasy» degen kıtabyŋdy maǧan syiǧa tartty. «Sırä, menen küdıktengen bolar. Kışılık tanytyp aldyma kelıp otyr-ǧoi» degen nietpen ınıŋ men özıŋnıŋ saǧyŋdy syndyrmaiyn dep oilap, men de kısılık tanytyp, aǧalyq aqyl-keŋesımdı berdım. Onda, «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» orta ǧasyrda jazylǧan, zertteluı älemdık deŋgeige köterılgen tarihi mūra ekenın aittym. Qazırgı künnıŋ özınde dünie jüzınıŋ köptegen tılderıne (qytai, orys, japon, fransuz, nemıs, türık, parsy, cheh, aǧylşyn, venger (majar), polşa, qazaq, korei, būlǧar, marati, ispan, rumen, şved, buriad) audarylǧanyn eskerttım. Sondyqtan būl mūraǧa asa saqtyqpen qaraudy tapsyrdym.
Odan keiın senen eşqandai habar bolmady. Ūzynqūlaqtan estısem «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresıne» qatysty bırneşe kıtap bastyryp ülgerıpsıŋ. «Qazaqstan ǦA-nyŋ qūrmettı akademigı» degen ataq alypsyŋ. Bauyryŋ berıp ketken kıtapty şolyp otyryp jalǧandyqtyŋ etegınen myqtap ūstaǧanyŋa taŋdandym. Sensasiia jasauǧa tym qūmar azamat ekenıŋdı ūqtym. Senıŋ būl eŋbekterıŋ syn köteretındei dünie de emes eken. Ūltyn, halqyn süietın qazaqtyŋ azamattary ūltyna, ūrpaǧyna bır närse jasap bergısı, bır jyrtyǧyna jamau bolǧysy keletını tüsınıktı jai. Sondai jaqsy niet sende de bolǧan. Ökınıştısı, jolyŋdy dūrys taŋdai almaǧansyŋ. Qazaq aitady-ǧoi, «körpeŋe qarai kösıl» dep. Tarih ǧylymy erıkkennıŋ ermegı emes. Onyŋ zertteu nysany, ädıs-täsılı, teoriiasy degen siiaqty myŋ qyrtysy bar. Sol qyrtystaryn meŋgerıp, tarih mektebınen ötpei tūryp, özım bılemdıkke salynyp, dauys köterıp baibalam salyp, aiǧailaumen eşteŋe şeşılmeidı (İt ekeş it te süiektı jūtarda artyna qaraidy-ǧoi). Taǧy bır qitūrqysy, arnaiy bılımı joq adam tarihqa qūmartyp «säbilık syrqatqa» şaldyǧady. Mūndai syrqatqa şaldyqqan tarihi faktıler älemde är ūltta būryn da bolǧan, älı de jalǧasyp keledı. Ol özı bır aǧym.
Aitpaǧym, sen däl sol kezeŋde jür ekensıŋ. Nietıŋ dūrys. Ökınıştısı, sen tıl bılımı, tarih, tarihi filosofiianyŋ mektebınen ötpegensıŋ. Özıŋdı osy salada daiyndamai, jaŋaǧy syrqat boiyŋa jaiylyp dendep alǧan. Jazbalaryŋnan osyny baiqadym.
Aqpan aiynda «ult.kz», «shyn.kz» jäne «Türkıstan» gazetınde menıŋ «Burhan-Haldunda bolǧan äŋgıme» degen maqalam jaryq kördı. Keşıkpei «dalanews.kz» saitynda senıŋ «Qarjaubaidyŋ qiianaty nemese Şyŋǧyshandy moŋǧol qylu kımge kerek?» degen taqyryppen, keiın «Qazaq ädebietı» gazetıne (№11. 04.03.2016) «Şyŋǧyshan: derekke jügıngen abzal» degen taqyryppen qaitadan baibalam salǧan maqalaŋdy ekınşı märte jariialapsyŋ.
Atalmyş menıŋ maqalamda Tıleuberdı Äbenaiūly Tanabaiyn turaly, iaǧni, senıŋ adresıŋe bır de bır auyz söz aitylmaǧan. Şyŋǧys hannan qazaq jasauǧa kırısıp jatqan bır sen ǧana emes, basqa da azamattar bar. Qazaqtardy aitpaǧanda ukraindyq, reseilık diletanttar da jetıp artylady. Sonda deimın-au, Tıleuberdı Äbenaiūlynyŋ osynşama şamyrqana, şamdanyp menıŋ jeke basyma tıl tigızıp, «ūltyn satqan satqyn» degenge deiın baryp, ortasyna ötırıktı üiıp-tögıp, saiasattyŋ sadaǧyn bezep, aǧaş atqa terıs mıngızetındei men saǧan ne qylyp edım? Bölıse almai jürgen düniemız joq edı-ǧoi. Sen ekeumız ömırde bır de bır ret kezdesken de emespız. Söite tūra tap bır kegı bar, esesı ketken adamdai jeke basyma tıl tigızıpsıŋ. Maqaladaǧy söz saptasyŋ men öz qolyŋmen jazǧan kıtaptaryŋdaǧy stilistika ekı basqa. Mümkın qoldap-qolpaştap jürgen aǧalaryŋ qolūşyn bergen bolar. Eger ǧylymǧa et jüregıŋmen janyŋ aşysa menı ǧylymi talqyǧa şaqyruyŋ kerek edı-ǧoi. Olai jasai almapsyŋ. Bızdıŋ ǧylymi közqarasymyz onsyz da ekı basqa. Qyzbalyqqa salynyp ışkı qyjylyŋdy tögıp, bükıl oqyrman aldynda özıŋdı körgensız etıp körsetıp tıl tigızu ädeptılıkke de, ǧylymǧa jany aşyǧandyqqa da jatpaidy.
Bır äŋgımeŋde «Äkem Äbenai şejıreşı, ärı ataqty molda bolǧan» degen edıŋ. Ataqty moldanyŋ balasy, molda bola almasa da imanyna süienıp, körgendık tanytyp, ǧaibat aitpau kerek edı. Halyqqa ūsynyp otyrǧan ülkendı, kışılı dünieler, avtordyŋ qolynan şyqqannan keiın halyqtyq bolady. Ärı sözıŋdı jetkızgıŋ kelse halqyŋdy syilau kerek. Osy jaǧyna kelgende senıŋ körgendıgıŋ emes körgensızdıgıŋ jeŋıp ketken. Oǧan myna sözıŋ dälel bola alady. Maqaladaǧy: «Nasybai» sözın ılıp alyp, nasybaiyn iısketıp jıbergen joq pa, nemese «ekolog milisiia sızge nasybaiyn iısketumen tynbai nasybaiynyŋ «körşısın» jalatudan erınbes» degen sözderdı tärbie körgen adam ardan attap aita almas edı! Osy qylyǧyŋmen marqūm molda äkeŋnıŋ aruaǧyn tabanyŋmen taptap ötıpsıŋ.
Qarjaubaidyŋ bar armany Şyŋǧyshandy «Moŋǧol etu» depsıŋ. Bauyrym-au! Menen būryn, senen būryn Şyŋǧys İmperiiasy qūrylǧannan berı älem Şyŋǧys handy «moŋǧol» dep tanyp qoiǧan. Mūny Qarjaubaidyŋ «armany» deseŋ, ol baiaǧyda oryndalyp qoiǧan. Şyŋǧys han qazaq deisıŋ. Ol zamanda qazaq degen saiasi ärı etnikalyq atau bolyp pa edı? Bız Qazaq aqyn halyq, jyrşy, küişı halyqpyz. Eger Şyŋǧys han qazaq bolsa qazaqtar sol däuırde ol jaily epos, dastan jyrdy aitpaǧanda 4 jol öleŋ qaldyrar edı-ǧoi. 1224-1360 jyldar arlyǧynda moŋǧoldar Şyŋǧys han turaly 100-den astam jazba derek qaldyryp, atyn ūrpaǧynan ūrpaǧyna ūlyqtatypty. Onyŋ ışınde jalaiyr taipasynan deisıŋ. Şyŋǧys nege türıkpın demei, «moŋǧolmyn» dep jar salǧan. Türkılık kereidıŋ Toǧrul (uaŋ) hanmen nege «moŋǧolşa ant berısıp edık-qoi» dep renış bıldıredı. (Qūpiia şejıre 5 bölım, 175-185 tarau) Qazaq Handyǧy qūrylǧannan keiın «qazaq» atanyp otyrmyz. Kezınde «oǧyz», «qypşaq», «moǧol» degen saiasi-etnikalyq ataumen de jürdık. Qazaq handyǧynyŋ aldynda Äbılhaiyr hannyŋ qarmaǧynda bır kez «özbek» atalyp ta jürdık-qoi. Şyŋǧys äuletı bilegen bügıngı Auǧanstan, İran, İrak, Özbekstan, Äzerbaijan, Gruziia, Tatar, başqūrttardyŋ barlyǧy senıŋ tüsınıgıŋşe qazaq bolǧany ma? Olai laǧyp ketu ǧylymǧa tompaq keledı.
Endıgı kezekte senıŋ maqalaŋdaǧy jalǧan dünielerge tüsınık bereiın.
Maqalaŋnyŋ qūnyn köteru üşın Şyŋǧyshan problemasyn aita otyryp Abaidy, Qaztuǧandy, Sūltanmahmūtty, Maǧjan, Älkei, Qanyştardyŋ atyn qosyp tūzdyqtap otyrypsyŋ. Būlardyŋ Şyŋǧys problemasyna qandai qatysy bar degen sūraq tuady. Sonan keiın jalǧan patriottyq-qazaqtyq ūran köterıp, saiasattandyryp kelıp, menı «qaǧynan jerıgen qūlanǧa» teŋepsıŋ.
Ou, Äbenaiūly! Sen Qytaida jürgende sondaǧy halqyŋa qamqor bolyp kördıŋ be?
Qytaidyŋ ūltsyzdandyru saiasaty qazaqty kemırıp jep jatqanda «Äu!» dep bas köterıp bır söz aita aldyŋ ba? Ärine, joq. Onda tyŋda! Men maqtan süigış adam emespın. Bıraq osyndaida aitpasa sözdıŋ atasy öledı degendei Moŋǧoliiada jürgende öz ūltymnyŋ joǧyn joqtap, qūqyn qorǧap kelgenım qaqynda bırlı jarym söz qozǧaiyn.
1991-1992 jyldary Moŋǧoliianyŋ alǧaşqy Demokratiialyq Konstitutsiiasyn jasap, talqylap, bekıtu ısıne Ūly Qūraldyŋ deputaty bolǧandyqtan bır kısıdei at salystym. Üş aiǧa juyq uaqyt är sözın, är abzasyn talqyǧa salǧanda jan berıp, jan alysqan şaiqastar boldy. Saiasi aitys tartystardyŋ auyr bolǧany sonşalyq, jürek talmasyna ūşyrap ūly jıŋgır Qūryltai üstınde ekı deputat köz jūmdy.
Men öz basym Moŋǧoliiadaǧy qazaq ūltyn «şaǧyn ru» emes «ūlt» dep tanu, qazaq tılın memlekettık tıl deŋgeiıne köterıp Negızgı Zaŋǧa (Konstitutsiia) engızu mäselesı boiynşa qazaq deputattardyŋ basyn qosyp, solardyŋ qoldauymen Ūly Qūryltai jinalysyn tastap şyǧyp, üş täulık boiy baikot jariialadym. Moŋǧoliia Prezidentınıŋ ūiymdastyruymen parlamenttegı partiialardyŋ basşylaryn älde neşe märte kelıssözge otyrǧyzyp, aiudai alysa, däleldei kelıp Konstitutsiianyŋ 8b babyna «… ırgelı ärı tyǧyz ornalasqan basqa ūlttar bılım, ǧylymyn, mädeni şaralaryn äleumettık qatynas ısterın öz ana tılınde jürgızuge qūqyqty» degen zaŋdyq aktını engızıp, Moŋǧoliiada qazaq tılın memlekettık tıl deŋgeiıne köterdım. Qazaqtar Moŋǧoldyŋ bır şaǧyn taipasy emes, «ūlt» degen anyqtama engızdım. Moŋǧoliiada moŋǧol, qazaq degen ekı-aq ūlt bar ekenın eskerte keteiın. Şette jürıp öz ūltynyŋ äleumettık jäne ruhani qūqyǧyn qorǧauǧa at salysqan menıŋ sol kezdegı ärıptesterım Qinaiatūly Zardyhan, Baǧlanūly Zarykhan, Qadyr Sairan, Qali Älıp, Uathan Mäulıt, Qylyş Qūzykei, Asqynbai Sarai, Seiıthan İıshan, Kögen Qūsman, Nasyr Samat, Japarhan Berdımūrat, Ajhan Bolat, Küntuǧan Mizamhan, Jūmabai Jünıs, Nūǧyman Qabyl, A. Raşadhan, Iа.Hürlee, O.Serevterge ūlt patriottary atynan alǧys aitamyn. Onyŋ syrtynda qazaqtardy atamekenge köşıruge mūryndyq bolǧanym, Moŋǧoliiada qazaq avtonomiiasyn ornatu turaly bastama köterıp atsalysqanym t.s.s. ondaǧan azamattyq ısterımnıŋ bärın tızıp şyqsam būl maqalanyŋ kölemı kötermes. Osy faktılerdı bılmei tūryp, menı «satqyn» dep tıl tigızıp, ǧaibat aitqandyǧyŋ üşın eger azamattyq aryŋ jeŋse menen keşırım sūrauyŋ kerek.
Senıŋ maqalaŋnyŋ basynda üstımızdegı jyldyŋ 16-sy aqpan künı jürılgen «Aşyǧyn aitqanda» tok-şouynda «Şyŋǧys hannyŋ tegı kım?» degen taqyrypta ötkızılgen pıkırsaiysta Şyŋǧys han moŋǧoldarynyŋ atauy «möngü» atalǧany turaly aitqan edım. Osyǧan azdap tüsınıkteme berudı jön köremın.
1220-1221 jyldary qytaidyŋ Sün patşalyǧy tarapynan «Huaidu» şekarasynyŋ basşysy Chjao Hundy Hebeidegı Moŋǧol armiiasynyŋ qolbasşysy Mūqalaiǧa elşılıkke jıbergen-dı.
Ol Iаnszin qalasyndaǧy Muhlaidyŋ janynda bolyp, kelıssöz jürgızumen qatar Moŋǧol armiiasynyŋ daiyndyǧy, äskeri taktikasy, soǧys erejelerın baqylap, qūpiiasymen tanysyp elıne kelgen soŋ 1224 jyly «Menda beilu» (Moŋǧol tatarlar turaly estelık) atty tarihi belgıleuın jazyp qaldyrǧan. Chjao Hunnyŋ būl eŋbegın 1857 jyly V.P.Vasilev, 1975 jyly N.S.Munkuev orys tılıne, 1980 jyly aǧylşyn tılıne audaryp basqan. Qytai tılınde 7 märte jaryq körgen. Osy tarihi jazbada Şyŋǧys han moŋǧoldarynyŋ atauyn «Möngü» dep bergen. 1233, 1235, 1236 jyldary Orhon boiyndaǧy Qaraqorymǧa kelgen qytaidyŋ Sün patşalyq elşılerı Pen Daia, Siui Tin «Heida Şiliue» (Qara tatarlar oqiǧasynyŋ şejıresı) atty eŋbek jazyp qaldyrǧan. Būl eŋbek qytai tılınde 5 märte, orys tılıne Lin Kiuni, N.S.Munkuevtıŋ audarmasymen (1960), aǧylşyn tılıne P.Olbriht, E.Pinks (1980), E.Heniş, Sunu (1986) siiaqty ǧalymdardyŋ atsalysuymen Europanyŋ bırneşe tılderınde audarylyp jaryq körgen. Osy eŋbekte de moŋǧoldardy «möngü» dep körsetken. «Aşyǧyn aitqanda» tok-şouynda televiziiadan söilegende Muhalai deudıŋ ornyna «Qūbylai» dep jaŋylys jasappyn. Osy qatelıgım üşın halyqtan keşırım sūraimyn. Joǧarydaǧy atalmyş ǧalymdar men qatar P.Pellio, D.Banzaravtar tarihi jazbada qazırgı İnşan tauynyŋ bır bölıgı «Mon» tauyn sol däuırde «Möngü uul» (Kümıs tauy), «Heida Şiliue»-de «moŋǧol» atauyn «möngü» (kümıs) degendı bıldıretın ieroglifpen berılgenıne Pen Daia tüsınıkteme bergen (Iýan chao bişi. 10-däpter, 13a betı; D. Banzarov. 1955. 136, 171 better; P.Pelliot. 1928. R.228; J.Baiasah.2006. – 40-41).
Şyǧys halyqtary handyqty, patşalyqty Altyn, kümıs, asyl tastardyŋ (gauhar, laǧyl, t.b.) ataumen ataityn dästür bolǧan. Mysaly, Mänjüler kezınde «Altyn» handyǧy dep memleketın ataǧan. Sol siiaqty İnşan Moŋǧoldary «Möngü uls» (Kümıs handyǧy) dep ataǧan.
Äbenaiūly Sen maqalaŋda menıŋ «sary gazetterde» degen sözımdı ılıp alyp bıraz saiasattandyrypsyŋ. Däl osy jerde senıŋ saiasi sauatyŋ tym jūqa ekenıne közım jettı. Endeşe tyŋda, sauatyŋdy aşa keteiın.
«Sary gazetter» degenımız köpşılık qoldy gazetter. Qoǧam bolǧan soŋ adamdardyŋ pıkır aluandyǧy, ūstanymy, tüsınıgı ärtürlı bolady. Sol qoǧamdyq pıkırlerdı erkın beretın demokratiialyq baǧyttaǧy basylymdardy «sary gazetter» dep ataidy. Menıŋ maqalamda gazetterdı kemsıtken, qorlaǧan ūǧym joq. Osy jaǧyn jaqsy tüsınıp alsaŋ qūba-qūp bolar edı.
Endıgı kezekte sensasiia köterıp, aŋqau elge aramza molda bolyp, «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresın» qytai ieroglifımen, qazaq tılınde jazylǧan eŋbek dep jariialap, alaiaqtyq jasap jürgen, «ırgelı eŋbegıŋdı» taldauǧa būrylaiyn.
Eŋ äuelı oqyrmanǧa tüsınıktı bolu üşın «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı»-nıŋ taǧdyry haqynda qysqaşa anyqtama berudı jön kördım.
Qytaidyŋ Min dinastinasynyŋ üşınşı imperatory Iýanle (Chen-szu) zamanynda (1402-1425 jj) rettelıp patşa arhivıne «Iýnle da – dian» (Iýnle jylnamasynyŋ ülken ūlaǧaty) dep atalatyn tarihi qūjattar arasynda 12 däpterlı bır nūsqa, 15 däpter taǧy bır nūsqasy saqtalǧan. Osy nūsqalardan bırneşe köşırme keiın jasalǧan. Ol turaly zertteuşıler ünemı tüsınık berıp keldı.
Qūpiia şejırenı zertteuşılerdıŋ denı bügınge deiın «Gu» nūsqasyn tūǧyr derek retınde paidalanyp keldı.
«Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» jazylǧan qūjattyŋ är betınde 6-9 jol, bır büktemesı 4-5 betten, barlyǧy 40-50 bükteme (bükteme juan, orys grafikasymen «Sziuan» dep oqylady). Bır däpterde 4-5 büktemeden barlyǧy 12-15 däpterden (Qaraŋyz, G-02831, T-74. Qytaişa benj, ben-zi, türıkşe daftär (QBN 9610); uluγ däftär (U5p 415), DTS. 159) tūrady. Bır däpterde 347-488 jol, barlyǧy 4798 jol, 282 tarmaqtan qūralǧan.
Osy «tarmaq» atauyn sen «üzık» dep alypsyŋ. Būǧan deiın älem ǧalymdary «tarmaq» dep atap kelgen ataudy (termin) qalaişa, ne sebepten «üzık» dep alǧanyŋa taŋym bar. «Üzık» bolsa maǧynalyq jaǧynan bır-bırıne bailanyspaityn dünie boluy kerek-qoi. Al myna «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» taqyrybynan bastap bır-bırımen jalǧasyp jatqan tarihi şejıre.
Būl menıŋ aşyp otyrǧan jaŋalyǧym emes «Qūpiia şejırenı» zerttegen ǧalymdardyŋ saraptamalarynyŋ qortyndysy.
Tarih ǧylymynyŋ derektanu salasynda a) tüpnūsqa, b) transliterasiia, v) transkripsiia nemese oqyluy, g) jaŋǧyrtpasy, d) sözbe söz audarmasy, d)tıldık jäne tarihi tüsınıktemesı, j) maǧynalyq audarmasy dep atalatyn 7 kezeŋnen (7 satydan) saraptalyp ötkennen keiın naǧyz ǧylymi tarihi qūjattyq deŋgeige köterıledı. Ǧylymnyŋ qalyptasqan bezbenı osyndai.
Äbenaiūly, Sen «Qūpiia şejırenıŋ aqiqi tüpnūsqasy türıkşe jazylǧan» dep taudan tas qūlaǧandai perıp kep jıberesıŋ (Äbenaiūly. «Qūpiia şejırenıŋ qūpiiasy». 2010. – 3-bet). Būl sözdı aitu üşın bız körsetken alty satydan ötıp şyǧu kerek qoi. Sen öitıp qinalmaisyŋ. Sonan keiın: «… Ol (şejıre) türıkşe tüpnūsqadan būrmalap jasalǧan. Olar (kımder?), aqiqi tüpnūsqany türıkşe-moŋǧolşa audarmalardyŋ kömegımen äuelı moŋǧolşalap alǧan. Sosyn baryp Moŋǧolşa-qytaişa audarmaşylardyŋ kömegımen qytaişaǧa audarǧan. Aqiqi tüpnūsqadaǧy türıkşe sözder pışık (ieroglif) jazuymen moŋǧolşaǧa beiımdep balamalanǧan. Moŋǧolşalaudaǧy sebep, .. Şyŋǧys handy kırıstıru arqyly türık halqyn el men jerge ielık etu ūqyqtan tübegeilı maqrūm etu piǧyly bolǧan» (Äbenaiūly, 2010. – 4 bet.) dep ūrǧylaisyŋ.
Bırınşı uäj: Min däuırınde qytailardyŋ mäŋgılık jauy moŋǧoldar bolǧan. Qytailar Moŋǧoldardyŋ ezgısınen jaŋa ǧana qūtylǧan kezeŋ edı. Söite tūra qytailar jaiynda jatqan türıktermen jaulasyp, moŋǧoldarǧa bolysatyndai aqymaq emes qoi. Kerısınşe moŋǧoldardy jerge tyǧyp türıkterdı kötermei me?
Ekınşı uäj: Qūpiia şejıre tu basta türıkşe jazylǧanyn däleldeitın tarihi qūjatty körsetşı. Ol joq bolsa senıŋ sözıŋ jürmeidı. Senıkı qūr boljam ǧana bolady. Bızdıŋ söz etıp otyrǧan qūpiia şejıre qytailarǧa moŋǧol tılın ūqtyru üşın jasalǧan nūsqa ekenı būǧan deiın osy mūramen ainalysqan ǧalymdar däleldep tūjyrymdaǧan. Al, alǧaşqy tüpnūsqasy äzırge tabyla qoiǧan joq.
Üşınşı uäj: Osy bır qūndy derektıŋ tüpnūsqasyn qolǧa ūstap otyryp öz tılderıne audarǧan, ondaǧan tom eŋbekter jazǧan äuelı qytaidyŋ qytai tektı Van Go-Vei siiaqty ondaǧan ǧalymdary, Işkı moŋǧoldyŋ Baiar, İrinchin, B.Bulag, Ch.Batsaihan, Reseilık Palladii Kafarov, Keŋester Odaǧynyŋ S.Kozin, B.Iа.Vladimirsov, Syrtqy Moŋǧoliianyŋ S.Damdinsüren, Sendgün, Germaniialyq E.Heiniş, Fransiialyq P.Pellio, Japondyq Kobaiasi Takişiro, Şiratori Kurakiş, Vengerlık L.Ligeti, Belgiialyq A. Mostert, Avstraliialyq İ.de Rahevilz t.s.s. köne mätınderdı şemışkedei şaǧyp, azuyn aiǧa bılegen bırneşe ondaǧan, derektanuşylar senıŋ oilaǧanyŋdy oilai almady deisıŋ be? Älde älemnıŋ osynau ūly ǧalymdary türkı halqyn jek körıp, türkılerdıŋ ruhani mūrasyn qūrtyp, moŋǧoldarǧa alyp beru üşın söz bailasyp, bır auyzdan kelısıp, kesıp-pışıp alǧan demeksıŋ be?
2.Endı bırer söz «Qūpiia şejırenıŋ» audarmasy jönınde
Batystyq örkeniettı älem nazaryna tūŋǧyş märte jetkızuşı Palladii Kafarov Qūpiia şejırenıŋ qytaişa maǧynalyq audarmasyn 1866 jyly ūsyndy. Sodan berı bügınge deiın 150 jyl boiy Orta jäne Ortalyq Aziia tarihynyŋ alyp arqauyna ainalyp otyr.
T.Äbenaiūly būl tarihi qūjatpen jūmys jasau üşın bügınge deiın tarih ǧylymynda qalyptasqan ataulardy özgertıp, özınşe jaŋa bır ataular qalyptastyrudy oilaǧan ba, äiteuır oqyrmandy şatastyru üşın būryn bolmaǧan ataulardy engızgen.
a) «Aqiqi tüpnūsqa» degen atau berıpsıŋ. Būl ızı de, köleŋkesı de joq senıŋ armandaǧan türıkşe tüpnūsqaŋ.
b) «Moŋǧolşa balama» degen atauyŋ orta ǧasyrda moŋǧol tılınde jazylǧan qūjattyŋ qytai ieroglifımen taŋbalaǧan mätını. Būl senıŋ eŋbegıŋnen oryn almaǧan. Oǧan köŋıl bölmegensıŋ. Öitkenı senıŋ tısıŋ batpaityn bolǧan soŋ attap ötkensıŋ.
v) «Tūstyq audarma» dep ataǧanyŋ bügıngı ǧylymi atauy transliterasiia. Būl da senıŋ qolyŋnan kelmeitın ıs.
g) Osydan keiın transliterasiiany jaŋǧyrtyp transkripsiia jasau kerek. Tıl bılımınen habary joq qūrylysşy deldaldyŋ qolynan kelmeitını tüsınıktı.
d) «Tūtas audarma» dep at qoiyp tüpnūsqadaǧy maǧynalyq audarmany sen negızgı tüpnūsqa retınde alypsyŋ. Onyŋ syrtynda senıŋ eŋbegıŋde tüpnūsqa joq. Ǧylymi zertteu ädıstemesınıŋ ataularyn (termin) özgertuge basqalar qalai qaraidy? Al, maǧynalyq audarmamen ǧana (senıŋ atauyŋ (termin) boiynşa «tūtas audarma») jūmys jasamaq bolypsyŋ. Onyŋ özı şala, ony da oŋdyrmaǧansyŋ.
Sonda sen derektanu ǧylymynyŋ 7 komponentınıŋ alty satysyn attap ötıp, bıreuıne ǧana iek süiep «aidy aspanǧa qalai şyǧarmaqsyŋ»?
Mıne, osy maǧynalyq audarmaŋa taldau jasap köreiık.
№1. Suret. Moŋǧoldyŋ Qūpiia şejıresınıŋ bırınşı betı. Tüpnūsqa
Tarihi jazba mūralarmen ainalysqanda tüpnūsqanyŋ bırde-bır dybysyn, grafikasyn özgertpei tüsıru arqyly transliterasiia jasalady. Al, ony tıldık dybys erekşelıgınıŋ zaŋdylyǧyna sai transkripsiia nemese jaŋǧyrtpasy jasalu qajet. Ondai tereŋ analizdı Äbenaiūly jasai almaityn bolǧandyqtan halyqtyq qara baiyr etimologiianyŋ batpaǧyna batyp ketken. Äbenaiūlynyŋ eŋbegınıŋ qūnyn, sapasyn osy bırneşe ataular ǧana tolyq däleldep bergenın oqyrman qauym tüsıngen bolar. Mıne osy siiaqty bılımsız, paiymsyz, sauatsyzdyq būl kıtapta tolyp jür. Onyŋ bärın aita berudıŋ qajetı şamaly bolǧandyqtan äzırşe osymen qysqartaiyq.
Türkı, moŋǧol tılderı tuystas tıl ekenın türkıtanuşy ǧalymdar osydan jüz jyl būryn däleldep tūjyrym, jasap qoiǧan. Altaitanuşy tıl bılımınıŋ ataqty ǧalymy B.Bazylhan qazırgı qazaq, moŋǧol tılınıŋ tübır sözınıŋ 40%, jalǧaulyqtyŋ 60% bırdei ekenın ǧylymi tūrǧyda anyqtap, däleldep eŋbekterınde körsetken. Demek, būdan 800 jyl būrynǧy türkı, moŋǧoldardyŋ tılındegı tübır söz qory, jalǧaulyqtardyŋ ūqsastyǧy qazırgı kezdegıden de mol bolǧany tüsınıktı. Älemnıŋ bedeldı lingvist ǧalymdary türkı, moŋǧol tılderı Hunnu (Ǧūn) imperiiasy qūlaǧannan keiın alşaqtap ketkenın däleldegen. Onymen qatar türkıler b.z. H ǧasyrdan bastap İslam dının, moŋǧoldar HÜI ǧasyrdan bastap buddizm dının qabyldaǧannan keiın būryŋǧydan da küştı alşaqtau prosessı jürıldı. Būl derekter men taldaular türkıler men moŋǧoldardyŋ tılınıŋ arǧy tegı bır ekenın körsetedı. Osy ekı etnostyŋ tılı tektes ekenın G.Ramstedt, N. Poppe, P.Pouha P.Pellio, Dörfer, Menges, B.Bazylhan siiaqty ondaǧan ǧalymdar däleldegen. Ǧylymi maqalalardy qarauyŋa bolar edı.
Mūrat JŪRYNOV (Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı akademik): «Bız ǧalymdar, saiasatpen şūǧyldanbaimyz, tek ǧalymi şyndyqty ızdeumen ainalysamyz. Sondyqtan Äbenaiūlynyŋ keiıngı tereŋ zertteu jūmystary bızdı qyzyqtyrady. Būryn da milliondaǧan adamy bar türık älemıne şaǧyn ǧana älsız Moŋǧol jūrtynan şyqqan adamnyŋ han boluy tüsınıksız jäne şyndyqqa ūlaspaityn jai bolatyn.
Han tek qana küştı elden, küştı taipadan şyqqan. Şyŋǧys hannyŋ tuǧan jerı ösken ölkesı Būrhan jäne Türgen jerlerdı qazırgı Moŋǧoliia aumaǧynan da, soltüstık Sıbır ölkesınen de taba almaisyz. Ol jaqta ondai jerler būryn da, berı de bolmaǧan. Kerısınşe, däl sol Būrhan men Türgen degen jer-su attary Jetısu jerınde ejelden bügınge deiın bar. Bız osyndai dälelderge köŋıl audardyq, būl zertteudıŋ bastamasy dep oilaimyn. Mūny moŋǧol ǧalymdarymen bırge talqylap, pıkırtalas jürgızu kerek. Şyŋǧys hannyŋ keŋselık qūjattary türık tılınde jürgızılgen. Moŋǧol bolsa, nege moŋǧol tılınde jürgızılmegen? Moŋǧol ǧalymdary būl turaly: «Öitkenı ol türıkterdıŋ arasynda jürgendıkten de, olarǧa tüsınıktı bolu üşın türık tılınde jürgızdı»,-deidı. Al jaraidy delık, onda olar parsylarmen soǧysty, nege parsy tılınde jürgızbeidı? Arabtarmen soǧysty nege arab tılınde jürgızbedı? Reseidı, Qytaidyŋ teŋ jartysyn jaulap aldy, «nege orys, qytai tılderınde jürgızbedı?» degen sūraqtardyŋ tuuy zaŋdy.
Şyŋǧys hannyŋ özı türık tılınde söilegenı tarihtan belgılı. Moŋǧol ǧalymdary Şyŋǧys handy özderınıŋ babasy retınde eseptei bersın. Bıraq şyndyqtyŋ esıgın aşyp qoiuymyz kerek. Şyŋǧys handy türkı älemınıŋ kösemı retınde tanuǧa kelısuge tiıspız. Şyŋǧys han- Altai, Balqaş, Alaköl öŋırınde ömır sürgen adam. Qazırgı Moŋǧoliianyŋ aumaǧynda tūrmaǧan. Osyny ǧalymdarymyz däledep, moiyndatu kerek. Būl tez arada şeşıle qoiatyn mäsele emes. Zertteudı är türlı täsıldermen ary qarai jalǧastyra beru kerek. Dulatidıŋ, Bichurinnıŋ eŋbekterınıŋ bır jerınde Şyŋǧys hannyŋ türık tılınde söilegenı, mūsylman dınınde bolǧany, bır balasynyŋ oraza tūtqany, bır nemeresınıŋ aty Mūhammed bolǧany aitylyp ketedı. Moŋǧoldarda Mūhammed degen esım joq qoi. Osyndai naqty dälelder bar. Sondyqtan Tıleuberdı Äbenaiūlyn tyŋdap, eŋbegın ǧalymdardyŋ talqysyna saldyq. ŪǦA-nyŋ prezideum müşelerı būl eŋbektı ary qarai jalǧastyryp, zertteu kerek degen qorytynǧa keldık» (Derek – közı: http://ult.kz/? p=12991). Qazaqstan Respublikasynyŋ ŪǦA Prezidentı Mūrat Jūrynov osylai deidı. Ärı T.Äbenaiūlyna Qazaqstan ǦA-nyŋ qūrmettı Akademigı ataǧyn bergen. T.Äbenaiūlynyŋ eŋbegın medievist qandai ǧalymdardyŋ talqysyna salǧan? Qazaqstan Respublikasynyŋ Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia ǦZİ-nıŋ talqysyna salǧan ba? Onsyz da belın aldyryp auyr qalde tūrǧan Qazaqstan Ǧylym Akademiiasynyŋ bedelın osynşama tömendetıp «Jarkent akademiiasynyŋ» deŋgeiıne tüsırgenıŋız qandai ülken tragediia! M.Jūrynov myrza Sız, Himiia ǧylymynyŋ belgılı de bedeldı ǧalymdarynyŋ bırısız. Sızdı älem himikterı moiyndaidy. Al tarihtan habaryŋyzdyŋ azdyǧy bırden körınıp tūr. Tym asyǧys qozǧalǧan siiaqtysyz… Eŋ bolmasa būl saladan habary bar bır mamanmen aqyldasyp alǧanda būlai bolmas edı.
Juyqta, «Aiqyn» gazetınde (24.03.2016.№43) Japoniianyŋ «Kiodo Susin» agenttıgı Japoniia Ǧylym agenttıgımen bırlese otyryp, Şyŋǧys han kesenesı turaly jaŋa mälımdeme jasaǧany turaly habar jariialandy. Sonda, AQŞ-tyŋ NSA, Japoniianyŋ GVC ǧaryşty zertteu ortalyqtary Şyŋǧys han kesenesı Moŋǧoliianyŋ Burhan-haldun tauynda ekenın anyqtap, endı sol jerasty kesenenı qazu mäselesın qarastyryp jatqany turaly jazylypty. Būǧan ne deisız?
Bızdıŋ elımızdegı BAQ-da jasy 60-tan asqan, ataq lauazymynan at ürketın bırlı-jarym aǧalarymyz T.Äbenaiūlynyŋ ötırıgıne airandai ūiyp, qūlaş-qūlaş maqala jariialapty. Qazaǧymyz aitady «belgısız jerdıŋ bederı mol», «Syryn bılmeitın attyŋ syrtynan jürme» dep, Şyŋǧys hannyŋ moŋǧoldary aitady: «Syryn bılmeitın tesıkke sausaǧyŋdy sūqpa» dep. Sondyqtan özı bılmeitın ıske aralasu aqsaqaldardyŋ bedelıne nūqsan keltıretının nazarda berık ūstaǧanymyz aqsaqaldyqtyŋ, parasattylyqtyŋ, mädeniettılıktıŋ bır sipaty bolmaq.
Tüiın.
1.Maqalaǧa uäj
Qūrmettı Tıleuberdı Äbenaiūly! Senıŋ (jasyŋ menen kışı bolǧandyqtan «sen» dep otyrmyn) bırlı-jarym dünielerıŋmen tanys edım.
2010 jyly menı ızdep Tıleubai degen azamat keldı. Tanysa kele bıldım, senıŋ ınıŋ eken. «Aǧam menı Sızge jıberdı. Jazbalarymdy äzırşe synǧa ala bermesınşı» degen sälemıŋdı jetkızıp, senıŋ «Şynyŋa köş tarih, Şyŋǧyshan kım?», «Qūpiia şejıresınıŋ qūpiiasy» degen kıtabyŋdy maǧan syiǧa tartty. «Sırä, menen küdıktengen bolar. Kışılık tanytyp aldyma kelıp otyr-ǧoi» degen nietpen ınıŋ men özıŋnıŋ saǧyŋdy syndyrmaiyn dep oilap, men de kısılık tanytyp, aǧalyq aqyl-keŋesımdı berdım. Onda, «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» orta ǧasyrda jazylǧan, zertteluı älemdık deŋgeige köterılgen tarihi mūra ekenın aittym. Qazırgı künnıŋ özınde dünie jüzınıŋ köptegen tılderıne (qytai, orys, japon, fransuz, nemıs, türık, parsy, cheh, aǧylşyn, venger (majar), polşa, qazaq, korei, būlǧar, marati, ispan, rumen, şved, buriad) audarylǧanyn eskerttım. Sondyqtan būl mūraǧa asa saqtyqpen qaraudy tapsyrdym.
Odan keiın senen eşqandai habar bolmady. Ūzynqūlaqtan estısem «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresıne» qatysty bırneşe kıtap bastyryp ülgerıpsıŋ. «Qazaqstan ǦA-nyŋ qūrmettı akademigı» degen ataq alypsyŋ. Bauyryŋ berıp ketken kıtapty şolyp otyryp jalǧandyqtyŋ etegınen myqtap ūstaǧanyŋa taŋdandym. Sensasiia jasauǧa tym qūmar azamat ekenıŋdı ūqtym. Senıŋ būl eŋbekterıŋ syn köteretındei dünie de emes eken. Ūltyn, halqyn süietın qazaqtyŋ azamattary ūltyna, ūrpaǧyna bır närse jasap bergısı, bır jyrtyǧyna jamau bolǧysy keletını tüsınıktı jai. Sondai jaqsy niet sende de bolǧan. Ökınıştısı, jolyŋdy dūrys taŋdai almaǧansyŋ. Qazaq aitady-ǧoi, «körpeŋe qarai kösıl» dep. Tarih ǧylymy erıkkennıŋ ermegı emes. Onyŋ zertteu nysany, ädıs-täsılı, teoriiasy degen siiaqty myŋ qyrtysy bar. Sol qyrtystaryn meŋgerıp, tarih mektebınen ötpei tūryp, özım bılemdıkke salynyp, dauys köterıp baibalam salyp, aiǧailaumen eşteŋe şeşılmeidı (İt ekeş it te süiektı jūtarda artyna qaraidy-ǧoi). Taǧy bır qitūrqysy, arnaiy bılımı joq adam tarihqa qūmartyp «säbilık syrqatqa» şaldyǧady. Mūndai syrqatqa şaldyqqan tarihi faktıler älemde är ūltta būryn da bolǧan, älı de jalǧasyp keledı. Ol özı bır aǧym.
Aitpaǧym, sen däl sol kezeŋde jür ekensıŋ. Nietıŋ dūrys. Ökınıştısı, sen tıl bılımı, tarih, tarihi filosofiianyŋ mektebınen ötpegensıŋ. Özıŋdı osy salada daiyndamai, jaŋaǧy syrqat boiyŋa jaiylyp dendep alǧan. Jazbalaryŋnan osyny baiqadym.
Aqpan aiynda «ult.kz», «shyn.kz» jäne «Türkıstan» gazetınde menıŋ «Burhan-Haldunda bolǧan äŋgıme» degen maqalam jaryq kördı. Keşıkpei «dalanews.kz» saitynda senıŋ «Qarjaubaidyŋ qiianaty nemese Şyŋǧyshandy moŋǧol qylu kımge kerek?» degen taqyryppen, keiın «Qazaq ädebietı» gazetıne (№11. 04.03.2016) «Şyŋǧyshan: derekke jügıngen abzal» degen taqyryppen qaitadan baibalam salǧan maqalaŋdy ekınşı märte jariialapsyŋ.
Atalmyş menıŋ maqalamda Tıleuberdı Äbenaiūly Tanabaiyn turaly, iaǧni, senıŋ adresıŋe bır de bır auyz söz aitylmaǧan. Şyŋǧys hannan qazaq jasauǧa kırısıp jatqan bır sen ǧana emes, basqa da azamattar bar. Qazaqtardy aitpaǧanda ukraindyq, reseilık diletanttar da jetıp artylady. Sonda deimın-au, Tıleuberdı Äbenaiūlynyŋ osynşama şamyrqana, şamdanyp menıŋ jeke basyma tıl tigızıp, «ūltyn satqan satqyn» degenge deiın baryp, ortasyna ötırıktı üiıp-tögıp, saiasattyŋ sadaǧyn bezep, aǧaş atqa terıs mıngızetındei men saǧan ne qylyp edım? Bölıse almai jürgen düniemız joq edı-ǧoi. Sen ekeumız ömırde bır de bır ret kezdesken de emespız. Söite tūra tap bır kegı bar, esesı ketken adamdai jeke basyma tıl tigızıpsıŋ. Maqaladaǧy söz saptasyŋ men öz qolyŋmen jazǧan kıtaptaryŋdaǧy stilistika ekı basqa. Mümkın qoldap-qolpaştap jürgen aǧalaryŋ qolūşyn bergen bolar. Eger ǧylymǧa et jüregıŋmen janyŋ aşysa menı ǧylymi talqyǧa şaqyruyŋ kerek edı-ǧoi. Olai jasai almapsyŋ. Bızdıŋ ǧylymi közqarasymyz onsyz da ekı basqa. Qyzbalyqqa salynyp ışkı qyjylyŋdy tögıp, bükıl oqyrman aldynda özıŋdı körgensız etıp körsetıp tıl tigızu ädeptılıkke de, ǧylymǧa jany aşyǧandyqqa da jatpaidy.
Bır äŋgımeŋde «Äkem Äbenai şejıreşı, ärı ataqty molda bolǧan» degen edıŋ. Ataqty moldanyŋ balasy, molda bola almasa da imanyna süienıp, körgendık tanytyp, ǧaibat aitpau kerek edı. Halyqqa ūsynyp otyrǧan ülkendı, kışılı dünieler, avtordyŋ qolynan şyqqannan keiın halyqtyq bolady. Ärı sözıŋdı jetkızgıŋ kelse halqyŋdy syilau kerek. Osy jaǧyna kelgende senıŋ körgendıgıŋ emes körgensızdıgıŋ jeŋıp ketken. Oǧan myna sözıŋ dälel bola alady. Maqaladaǧy: «Nasybai» sözın ılıp alyp, nasybaiyn iısketıp jıbergen joq pa, nemese «ekolog milisiia sızge nasybaiyn iısketumen tynbai nasybaiynyŋ «körşısın» jalatudan erınbes» degen sözderdı tärbie körgen adam ardan attap aita almas edı! Osy qylyǧyŋmen marqūm molda äkeŋnıŋ aruaǧyn tabanyŋmen taptap ötıpsıŋ.
Qarjaubaidyŋ bar armany Şyŋǧyshandy «Moŋǧol etu» depsıŋ. Bauyrym-au! Menen būryn, senen būryn Şyŋǧys İmperiiasy qūrylǧannan berı älem Şyŋǧys handy «moŋǧol» dep tanyp qoiǧan. Mūny Qarjaubaidyŋ «armany» deseŋ, ol baiaǧyda oryndalyp qoiǧan. Şyŋǧys han qazaq deisıŋ. Ol zamanda qazaq degen saiasi ärı etnikalyq atau bolyp pa edı? Bız Qazaq aqyn halyq, jyrşy, küişı halyqpyz. Eger Şyŋǧys han qazaq bolsa qazaqtar sol däuırde ol jaily epos, dastan jyrdy aitpaǧanda 4 jol öleŋ qaldyrar edı-ǧoi. 1224-1360 jyldar arlyǧynda moŋǧoldar Şyŋǧys han turaly 100-den astam jazba derek qaldyryp, atyn ūrpaǧynan ūrpaǧyna ūlyqtatypty. Onyŋ ışınde jalaiyr taipasynan deisıŋ. Şyŋǧys nege türıkpın demei, «moŋǧolmyn» dep jar salǧan. Türkılık kereidıŋ Toǧrul (uaŋ) hanmen nege «moŋǧolşa ant berısıp edık-qoi» dep renış bıldıredı. (Qūpiia şejıre 5 bölım, 175-185 tarau) Qazaq Handyǧy qūrylǧannan keiın «qazaq» atanyp otyrmyz. Kezınde «oǧyz», «qypşaq», «moǧol» degen saiasi-etnikalyq ataumen de jürdık. Qazaq handyǧynyŋ aldynda Äbılhaiyr hannyŋ qarmaǧynda bır kez «özbek» atalyp ta jürdık-qoi. Şyŋǧys äuletı bilegen bügıngı Auǧanstan, İran, İrak, Özbekstan, Äzerbaijan, Gruziia, Tatar, başqūrttardyŋ barlyǧy senıŋ tüsınıgıŋşe qazaq bolǧany ma? Olai laǧyp ketu ǧylymǧa tompaq keledı.
Endıgı kezekte senıŋ maqalaŋdaǧy jalǧan dünielerge tüsınık bereiın.
Maqalaŋnyŋ qūnyn köteru üşın Şyŋǧyshan problemasyn aita otyryp Abaidy, Qaztuǧandy, Sūltanmahmūtty, Maǧjan, Älkei, Qanyştardyŋ atyn qosyp tūzdyqtap otyrypsyŋ. Būlardyŋ Şyŋǧys problemasyna qandai qatysy bar degen sūraq tuady. Sonan keiın jalǧan patriottyq-qazaqtyq ūran köterıp, saiasattandyryp kelıp, menı «qaǧynan jerıgen qūlanǧa» teŋepsıŋ.
Ou, Äbenaiūly! Sen Qytaida jürgende sondaǧy halqyŋa qamqor bolyp kördıŋ be?
Qytaidyŋ ūltsyzdandyru saiasaty qazaqty kemırıp jep jatqanda «Äu!» dep bas köterıp bır söz aita aldyŋ ba? Ärine, joq. Onda tyŋda! Men maqtan süigış adam emespın. Bıraq osyndaida aitpasa sözdıŋ atasy öledı degendei Moŋǧoliiada jürgende öz ūltymnyŋ joǧyn joqtap, qūqyn qorǧap kelgenım qaqynda bırlı jarym söz qozǧaiyn.
1991-1992 jyldary Moŋǧoliianyŋ alǧaşqy Demokratiialyq Konstitutsiiasyn jasap, talqylap, bekıtu ısıne Ūly Qūraldyŋ deputaty bolǧandyqtan bır kısıdei at salystym. Üş aiǧa juyq uaqyt är sözın, är abzasyn talqyǧa salǧanda jan berıp, jan alysqan şaiqastar boldy. Saiasi aitys tartystardyŋ auyr bolǧany sonşalyq, jürek talmasyna ūşyrap ūly jıŋgır Qūryltai üstınde ekı deputat köz jūmdy.
Men öz basym Moŋǧoliiadaǧy qazaq ūltyn «şaǧyn ru» emes «ūlt» dep tanu, qazaq tılın memlekettık tıl deŋgeiıne köterıp Negızgı Zaŋǧa (Konstitutsiia) engızu mäselesı boiynşa qazaq deputattardyŋ basyn qosyp, solardyŋ qoldauymen Ūly Qūryltai jinalysyn tastap şyǧyp, üş täulık boiy baikot jariialadym. Moŋǧoliia Prezidentınıŋ ūiymdastyruymen parlamenttegı partiialardyŋ basşylaryn älde neşe märte kelıssözge otyrǧyzyp, aiudai alysa, däleldei kelıp Konstitutsiianyŋ 8b babyna «… ırgelı ärı tyǧyz ornalasqan basqa ūlttar bılım, ǧylymyn, mädeni şaralaryn äleumettık qatynas ısterın öz ana tılınde jürgızuge qūqyqty» degen zaŋdyq aktını engızıp, Moŋǧoliiada qazaq tılın memlekettık tıl deŋgeiıne köterdım. Qazaqtar Moŋǧoldyŋ bır şaǧyn taipasy emes, «ūlt» degen anyqtama engızdım. Moŋǧoliiada moŋǧol, qazaq degen ekı-aq ūlt bar ekenın eskerte keteiın. Şette jürıp öz ūltynyŋ äleumettık jäne ruhani qūqyǧyn qorǧauǧa at salysqan menıŋ sol kezdegı ärıptesterım Qinaiatūly Zardyhan, Baǧlanūly Zarykhan, Qadyr Sairan, Qali Älıp, Uathan Mäulıt, Qylyş Qūzykei, Asqynbai Sarai, Seiıthan İıshan, Kögen Qūsman, Nasyr Samat, Japarhan Berdımūrat, Ajhan Bolat, Küntuǧan Mizamhan, Jūmabai Jünıs, Nūǧyman Qabyl, A. Raşadhan, Iа.Hürlee, O.Serevterge ūlt patriottary atynan alǧys aitamyn. Onyŋ syrtynda qazaqtardy atamekenge köşıruge mūryndyq bolǧanym, Moŋǧoliiada qazaq avtonomiiasyn ornatu turaly bastama köterıp atsalysqanym t.s.s. ondaǧan azamattyq ısterımnıŋ bärın tızıp şyqsam būl maqalanyŋ kölemı kötermes. Osy faktılerdı bılmei tūryp, menı «satqyn» dep tıl tigızıp, ǧaibat aitqandyǧyŋ üşın eger azamattyq aryŋ jeŋse menen keşırım sūrauyŋ kerek.
Senıŋ maqalaŋnyŋ basynda üstımızdegı jyldyŋ 16-sy aqpan künı jürılgen «Aşyǧyn aitqanda» tok-şouynda «Şyŋǧys hannyŋ tegı kım?» degen taqyrypta ötkızılgen pıkırsaiysta Şyŋǧys han moŋǧoldarynyŋ atauy «möngü» atalǧany turaly aitqan edım. Osyǧan azdap tüsınıkteme berudı jön köremın.
1220-1221 jyldary qytaidyŋ Sün patşalyǧy tarapynan «Huaidu» şekarasynyŋ basşysy Chjao Hundy Hebeidegı Moŋǧol armiiasynyŋ qolbasşysy Mūqalaiǧa elşılıkke jıbergen-dı.
Ol Iаnszin qalasyndaǧy Muhlaidyŋ janynda bolyp, kelıssöz jürgızumen qatar Moŋǧol armiiasynyŋ daiyndyǧy, äskeri taktikasy, soǧys erejelerın baqylap, qūpiiasymen tanysyp elıne kelgen soŋ 1224 jyly «Menda beilu» (Moŋǧol tatarlar turaly estelık) atty tarihi belgıleuın jazyp qaldyrǧan. Chjao Hunnyŋ būl eŋbegın 1857 jyly V.P.Vasilev, 1975 jyly N.S.Munkuev orys tılıne, 1980 jyly aǧylşyn tılıne audaryp basqan. Qytai tılınde 7 märte jaryq körgen. Osy tarihi jazbada Şyŋǧys han moŋǧoldarynyŋ atauyn «Möngü» dep bergen. 1233, 1235, 1236 jyldary Orhon boiyndaǧy Qaraqorymǧa kelgen qytaidyŋ Sün patşalyq elşılerı Pen Daia, Siui Tin «Heida Şiliue» (Qara tatarlar oqiǧasynyŋ şejıresı) atty eŋbek jazyp qaldyrǧan. Būl eŋbek qytai tılınde 5 märte, orys tılıne Lin Kiuni, N.S.Munkuevtıŋ audarmasymen (1960), aǧylşyn tılıne P.Olbriht, E.Pinks (1980), E.Heniş, Sunu (1986) siiaqty ǧalymdardyŋ atsalysuymen Europanyŋ bırneşe tılderınde audarylyp jaryq körgen. Osy eŋbekte de moŋǧoldardy «möngü» dep körsetken. «Aşyǧyn aitqanda» tok-şouynda televiziiadan söilegende Muhalai deudıŋ ornyna «Qūbylai» dep jaŋylys jasappyn. Osy qatelıgım üşın halyqtan keşırım sūraimyn. Joǧarydaǧy atalmyş ǧalymdar men qatar P.Pellio, D.Banzaravtar tarihi jazbada qazırgı İnşan tauynyŋ bır bölıgı «Mon» tauyn sol däuırde «Möngü uul» (Kümıs tauy), «Heida Şiliue»-de «moŋǧol» atauyn «möngü» (kümıs) degendı bıldıretın ieroglifpen berılgenıne Pen Daia tüsınıkteme bergen (Iýan chao bişi. 10-däpter, 13a betı; D. Banzarov. 1955. 136, 171 better; P.Pelliot. 1928. R.228; J.Baiasah.2006. – 40-41).
Şyǧys halyqtary handyqty, patşalyqty Altyn, kümıs, asyl tastardyŋ (gauhar, laǧyl, t.b.) ataumen ataityn dästür bolǧan. Mysaly, Mänjüler kezınde «Altyn» handyǧy dep memleketın ataǧan. Sol siiaqty İnşan Moŋǧoldary «Möngü uls» (Kümıs handyǧy) dep ataǧan.
Äbenaiūly Sen maqalaŋda menıŋ «sary gazetterde» degen sözımdı ılıp alyp bıraz saiasattandyrypsyŋ. Däl osy jerde senıŋ saiasi sauatyŋ tym jūqa ekenıne közım jettı. Endeşe tyŋda, sauatyŋdy aşa keteiın.
«Sary gazetter» degenımız köpşılık qoldy gazetter. Qoǧam bolǧan soŋ adamdardyŋ pıkır aluandyǧy, ūstanymy, tüsınıgı ärtürlı bolady. Sol qoǧamdyq pıkırlerdı erkın beretın demokratiialyq baǧyttaǧy basylymdardy «sary gazetter» dep ataidy. Menıŋ maqalamda gazetterdı kemsıtken, qorlaǧan ūǧym joq. Osy jaǧyn jaqsy tüsınıp alsaŋ qūba-qūp bolar edı.
Endıgı kezekte sensasiia köterıp, aŋqau elge aramza molda bolyp, «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresın» qytai ieroglifımen, qazaq tılınde jazylǧan eŋbek dep jariialap, alaiaqtyq jasap jürgen, «ırgelı eŋbegıŋdı» taldauǧa būrylaiyn.
Eŋ äuelı oqyrmanǧa tüsınıktı bolu üşın «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı»-nıŋ taǧdyry haqynda qysqaşa anyqtama berudı jön kördım.
Qytaidyŋ Min dinastinasynyŋ üşınşı imperatory Iýanle (Chen-szu) zamanynda (1402-1425 jj) rettelıp patşa arhivıne «Iýnle da – dian» (Iýnle jylnamasynyŋ ülken ūlaǧaty) dep atalatyn tarihi qūjattar arasynda 12 däpterlı bır nūsqa, 15 däpter taǧy bır nūsqasy saqtalǧan. Osy nūsqalardan bırneşe köşırme keiın jasalǧan. Ol turaly zertteuşıler ünemı tüsınık berıp keldı.
Qūpiia şejırenı zertteuşılerdıŋ denı bügınge deiın «Gu» nūsqasyn tūǧyr derek retınde paidalanyp keldı.
«Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» jazylǧan qūjattyŋ är betınde 6-9 jol, bır büktemesı 4-5 betten, barlyǧy 40-50 bükteme (bükteme juan, orys grafikasymen «Sziuan» dep oqylady). Bır däpterde 4-5 büktemeden barlyǧy 12-15 däpterden (Qaraŋyz, G-02831, T-74. Qytaişa benj, ben-zi, türıkşe daftär (QBN 9610); uluγ däftär (U5p 415), DTS. 159) tūrady. Bır däpterde 347-488 jol, barlyǧy 4798 jol, 282 tarmaqtan qūralǧan.
Osy «tarmaq» atauyn sen «üzık» dep alypsyŋ. Būǧan deiın älem ǧalymdary «tarmaq» dep atap kelgen ataudy (termin) qalaişa, ne sebepten «üzık» dep alǧanyŋa taŋym bar. «Üzık» bolsa maǧynalyq jaǧynan bır-bırıne bailanyspaityn dünie boluy kerek-qoi. Al myna «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» taqyrybynan bastap bır-bırımen jalǧasyp jatqan tarihi şejıre.
Būl menıŋ aşyp otyrǧan jaŋalyǧym emes «Qūpiia şejırenı» zerttegen ǧalymdardyŋ saraptamalarynyŋ qortyndysy.
Tarih ǧylymynyŋ derektanu salasynda a) tüpnūsqa, b) transliterasiia, v) transkripsiia nemese oqyluy, g) jaŋǧyrtpasy, d) sözbe söz audarmasy, d)tıldık jäne tarihi tüsınıktemesı, j) maǧynalyq audarmasy dep atalatyn 7 kezeŋnen (7 satydan) saraptalyp ötkennen keiın naǧyz ǧylymi tarihi qūjattyq deŋgeige köterıledı. Ǧylymnyŋ qalyptasqan bezbenı osyndai.
Äbenaiūly, Sen «Qūpiia şejırenıŋ aqiqi tüpnūsqasy türıkşe jazylǧan» dep taudan tas qūlaǧandai perıp kep jıberesıŋ (Äbenaiūly. «Qūpiia şejırenıŋ qūpiiasy». 2010. – 3-bet). Būl sözdı aitu üşın bız körsetken alty satydan ötıp şyǧu kerek qoi. Sen öitıp qinalmaisyŋ. Sonan keiın: «… Ol (şejıre) türıkşe tüpnūsqadan būrmalap jasalǧan. Olar (kımder?), aqiqi tüpnūsqany türıkşe-moŋǧolşa audarmalardyŋ kömegımen äuelı moŋǧolşalap alǧan. Sosyn baryp Moŋǧolşa-qytaişa audarmaşylardyŋ kömegımen qytaişaǧa audarǧan. Aqiqi tüpnūsqadaǧy türıkşe sözder pışık (ieroglif) jazuymen moŋǧolşaǧa beiımdep balamalanǧan. Moŋǧolşalaudaǧy sebep, .. Şyŋǧys handy kırıstıru arqyly türık halqyn el men jerge ielık etu ūqyqtan tübegeilı maqrūm etu piǧyly bolǧan» (Äbenaiūly, 2010. – 4 bet.) dep ūrǧylaisyŋ.
Bırınşı uäj: Min däuırınde qytailardyŋ mäŋgılık jauy moŋǧoldar bolǧan. Qytailar Moŋǧoldardyŋ ezgısınen jaŋa ǧana qūtylǧan kezeŋ edı. Söite tūra qytailar jaiynda jatqan türıktermen jaulasyp, moŋǧoldarǧa bolysatyndai aqymaq emes qoi. Kerısınşe moŋǧoldardy jerge tyǧyp türıkterdı kötermei me?
Ekınşı uäj: Qūpiia şejıre tu basta türıkşe jazylǧanyn däleldeitın tarihi qūjatty körsetşı. Ol joq bolsa senıŋ sözıŋ jürmeidı. Senıkı qūr boljam ǧana bolady. Bızdıŋ söz etıp otyrǧan qūpiia şejıre qytailarǧa moŋǧol tılın ūqtyru üşın jasalǧan nūsqa ekenı būǧan deiın osy mūramen ainalysqan ǧalymdar däleldep tūjyrymdaǧan. Al, alǧaşqy tüpnūsqasy äzırge tabyla qoiǧan joq.
Üşınşı uäj: Osy bır qūndy derektıŋ tüpnūsqasyn qolǧa ūstap otyryp öz tılderıne audarǧan, ondaǧan tom eŋbekter jazǧan äuelı qytaidyŋ qytai tektı Van Go-Vei siiaqty ondaǧan ǧalymdary, Işkı moŋǧoldyŋ Baiar, İrinchin, B.Bulag, Ch.Batsaihan, Reseilık Palladii Kafarov, Keŋester Odaǧynyŋ S.Kozin, B.Iа.Vladimirsov, Syrtqy Moŋǧoliianyŋ S.Damdinsüren, Sendgün, Germaniialyq E.Heiniş, Fransiialyq P.Pellio, Japondyq Kobaiasi Takişiro, Şiratori Kurakiş, Vengerlık L.Ligeti, Belgiialyq A. Mostert, Avstraliialyq İ.de Rahevilz t.s.s. köne mätınderdı şemışkedei şaǧyp, azuyn aiǧa bılegen bırneşe ondaǧan, derektanuşylar senıŋ oilaǧanyŋdy oilai almady deisıŋ be? Älde älemnıŋ osynau ūly ǧalymdary türkı halqyn jek körıp, türkılerdıŋ ruhani mūrasyn qūrtyp, moŋǧoldarǧa alyp beru üşın söz bailasyp, bır auyzdan kelısıp, kesıp-pışıp alǧan demeksıŋ be?
2.Endı bırer söz «Qūpiia şejırenıŋ» audarmasy jönınde
Batystyq örkeniettı älem nazaryna tūŋǧyş märte jetkızuşı Palladii Kafarov Qūpiia şejırenıŋ qytaişa maǧynalyq audarmasyn 1866 jyly ūsyndy. Sodan berı bügınge deiın 150 jyl boiy Orta jäne Ortalyq Aziia tarihynyŋ alyp arqauyna ainalyp otyr.
T.Äbenaiūly būl tarihi qūjatpen jūmys jasau üşın bügınge deiın tarih ǧylymynda qalyptasqan ataulardy özgertıp, özınşe jaŋa bır ataular qalyptastyrudy oilaǧan ba, äiteuır oqyrmandy şatastyru üşın būryn bolmaǧan ataulardy engızgen.
a) «Aqiqi tüpnūsqa» degen atau berıpsıŋ. Būl ızı de, köleŋkesı de joq senıŋ armandaǧan türıkşe tüpnūsqaŋ.
b) «Moŋǧolşa balama» degen atauyŋ orta ǧasyrda moŋǧol tılınde jazylǧan qūjattyŋ qytai ieroglifımen taŋbalaǧan mätını. Būl senıŋ eŋbegıŋnen oryn almaǧan. Oǧan köŋıl bölmegensıŋ. Öitkenı senıŋ tısıŋ batpaityn bolǧan soŋ attap ötkensıŋ.
v) «Tūstyq audarma» dep ataǧanyŋ bügıngı ǧylymi atauy transliterasiia. Būl da senıŋ qolyŋnan kelmeitın ıs.
g) Osydan keiın transliterasiiany jaŋǧyrtyp transkripsiia jasau kerek. Tıl bılımınen habary joq qūrylysşy deldaldyŋ qolynan kelmeitını tüsınıktı.
d) «Tūtas audarma» dep at qoiyp tüpnūsqadaǧy maǧynalyq audarmany sen negızgı tüpnūsqa retınde alypsyŋ. Onyŋ syrtynda senıŋ eŋbegıŋde tüpnūsqa joq. Ǧylymi zertteu ädıstemesınıŋ ataularyn (termin) özgertuge basqalar qalai qaraidy? Al, maǧynalyq audarmamen ǧana (senıŋ atauyŋ (termin) boiynşa «tūtas audarma») jūmys jasamaq bolypsyŋ. Onyŋ özı şala, ony da oŋdyrmaǧansyŋ.
Sonda sen derektanu ǧylymynyŋ 7 komponentınıŋ alty satysyn attap ötıp, bıreuıne ǧana iek süiep «aidy aspanǧa qalai şyǧarmaqsyŋ»?
Mıne, osy maǧynalyq audarmaŋa taldau jasap köreiık.
№1. Suret. Moŋǧoldyŋ Qūpiia şejıresınıŋ bırınşı betı. Tüpnūsqa
- Tarihi mūranyŋ atauy jäne basqy taqyryby. 2. Moŋǧol tılınde qytai ieroglifımen taŋbalanǧan 4 jol mätın onyŋ qytaişa sözbe-söz audarmasy. 3. Tört jol mätınnıŋ maǧynalyq audarmasy.
- jol. Transliterasiia (Tl): Tüpnūsqa
Tarihi jazba mūralarmen ainalysqanda tüpnūsqanyŋ bırde-bır dybysyn, grafikasyn özgertpei tüsıru arqyly transliterasiia jasalady. Al, ony tıldık dybys erekşelıgınıŋ zaŋdylyǧyna sai transkripsiia nemese jaŋǧyrtpasy jasalu qajet. Ondai tereŋ analizdı Äbenaiūly jasai almaityn bolǧandyqtan halyqtyq qara baiyr etimologiianyŋ batpaǧyna batyp ketken. Äbenaiūlynyŋ eŋbegınıŋ qūnyn, sapasyn osy bırneşe ataular ǧana tolyq däleldep bergenın oqyrman qauym tüsıngen bolar. Mıne osy siiaqty bılımsız, paiymsyz, sauatsyzdyq būl kıtapta tolyp jür. Onyŋ bärın aita berudıŋ qajetı şamaly bolǧandyqtan äzırşe osymen qysqartaiyq.
Türkı, moŋǧol tılderı tuystas tıl ekenın türkıtanuşy ǧalymdar osydan jüz jyl būryn däleldep tūjyrym, jasap qoiǧan. Altaitanuşy tıl bılımınıŋ ataqty ǧalymy B.Bazylhan qazırgı qazaq, moŋǧol tılınıŋ tübır sözınıŋ 40%, jalǧaulyqtyŋ 60% bırdei ekenın ǧylymi tūrǧyda anyqtap, däleldep eŋbekterınde körsetken. Demek, būdan 800 jyl būrynǧy türkı, moŋǧoldardyŋ tılındegı tübır söz qory, jalǧaulyqtardyŋ ūqsastyǧy qazırgı kezdegıden de mol bolǧany tüsınıktı. Älemnıŋ bedeldı lingvist ǧalymdary türkı, moŋǧol tılderı Hunnu (Ǧūn) imperiiasy qūlaǧannan keiın alşaqtap ketkenın däleldegen. Onymen qatar türkıler b.z. H ǧasyrdan bastap İslam dının, moŋǧoldar HÜI ǧasyrdan bastap buddizm dının qabyldaǧannan keiın būryŋǧydan da küştı alşaqtau prosessı jürıldı. Būl derekter men taldaular türkıler men moŋǧoldardyŋ tılınıŋ arǧy tegı bır ekenın körsetedı. Osy ekı etnostyŋ tılı tektes ekenın G.Ramstedt, N. Poppe, P.Pouha P.Pellio, Dörfer, Menges, B.Bazylhan siiaqty ondaǧan ǧalymdar däleldegen. Ǧylymi maqalalardy qarauyŋa bolar edı.
Endıgı kezek jer dauy!
Äbenaiūly! «Şyŋǧyshan: derekke jügıngen abzal» (QÄ.№11.4-bet. 4-10 nauryz. 2016) degen maqalaŋda: «Moŋǧoliiadaǧy jer, su attaryn atap körsetıpsız. Alaida sonyŋ bärı Şyŋǧyshanǧa qatysty tarihi qūjattarda joq qoi. Ony tarihpen arnauly şūǧyldanbaǧan qazaqtardy aldau üşın jazdyŋyz ba? Älde moŋǧoldarǧa degen süiıspenşılıgıŋızdı äigıleu üşın jazdyŋyz ba? Orhon, Kerulen, Onon degen üş özennıŋ aty ūqsas bolǧanymen geografiialyq sipattamasy mülde kereǧar. Batystyq P. Karpini ol özender batysqa qarai aǧatynyn körsetken. P.Karpini, G.Rubruk Şyŋǧyshannyŋ atamekenıne Ilenıŋ Balqaşqa qūiar saǧasynan öte salyp köp ūzamai jetedı»-depsıŋ. Äbenaiūly-au! Men sen siiaqty aspannan Ǧaisa bop tüsıp, jerden Mädı bop şyqqan adam emespın. Men bükıl ömırımdı türkı halqynyŋ sonyŋ ışındegı qazaq halqynyŋ köne tarihyn zertteuge jan-tänımmen berılgen taquamyn. Osy sala boiynşa joq ızdep, joqtauşy boluǧa özımdı 50 jyl daiyndaǧan adammyn. Ǧylym aldyndaǧy jauapkerşılıktı tereŋ sezınıp, ǧylymi etikany berık ūstanyp, ūlttyq tarihymyzdyŋ aşylmai jatqan qūpiiasyn aşyp, keler ūrpaqqa aq adal nietımmen qaltyruǧa bel bailaǧan beibaqpyn. Bıreuge jaǧynu jalbarynuǧa Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ jany qas ekenın menı tanityn bükıl qazaq, moŋǧol intelegensiiasy saǧan däleldep beretınıne senemın. Sonda tüsınesıŋ. Aldau, alaiaqtyq jasau, jaǧynu saǧan ǧana tän ekenın senıŋ joǧarydaǧy sözıŋ, nietıŋ dälıldep tūrǧanyn özıŋ de baiqamai qalǧan siiaqtysyŋ. Endıgı kezekte qytaiy mınez körsetıp, bılmestık piǧyl tanytyp, bılmegensıp: «..Moŋǧoliiada Şyŋǧyshanǧa qatysty jer-su attary joq-qoi» degen sūraǧyŋa (Raşid-ad-din bastaǧan 60 şejıreşılerdıŋ jazyp qaldyrǧan myna söilemderdı köldeneŋ tartaiyn: «Moŋǧoliiada Burhan-Haldun (koordinaty E 108o 01-109o 45; B. 48o 48o– 49 o61) dep atalatyn ülken taujotasy bar. Osy taudyŋ jan jaǧynan köptegen özender bastau alǧan. Sol özender boiy tolǧan orman aǧaş. Şyŋǧys han osy jerdı mäŋgılık oryny (qabırı) etıp taŋdap alyp: «Bızdıŋ ūlylardyŋ jatatyn orny osy bolsyn. Osynda bızdıŋ altyn ūrpaǧymyzdyŋ mürdesın jerleŋızder» degen eken. Şyŋǧys han osy jerge qystap, jailap jürgen. Tuǧan jerı Onon dariiasynyŋ tömengı saǧasy Buluk-buldaqta [1] tūǧan. Burhan-Haldunnan alty kündık jer. Burhan-Haldunnan bas alǧan özenderdı atasaq tömendegıdei. Onda : [Burhan-Haldunnyŋ] oŋtüstık betınen Keluren [2], şyǧys betınen Onon [3], soltüstık jaǧynan Kirkachu [4], soltüstık şyǧys jaǧynan Kirektu [5], soltüstık betınen Chiku [6], batys-soltüstıgınen Qalaqu[7], oŋtüstık-batys ortasynan Kara [8], tüstık-batys ortasynan Barachitu [9], tura oŋtüstık-batysynan Duli [10] özenderı bas alady» (Raşid-ad-din 1952. T.I.kn.II.S.233-234). Raşid-ad-dinnıŋ tüpnūsqasyna tüsınıkteme berelık: [1]. Buluk-bultak =Delun-boldog. Tüpnūsqanyŋ osy bölımın parasy tılınen audarǧan İ.O.Smirnov «Dalun-buldak» dep jer atyn jaŋǧyrtqan. Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınıŋ (MQŞ) §59,97,211,282 tarmaqtarynda belgılengen. Bügıngı künge deiın «Delün-boldog» dep atalady. Koordinaty e 110o 37 ; B.48o 40: (Şyŋǧys han ensiklopediiasy (ary qarai ŞE) 2012-260-bet). [2]. Keluren=Kerulen. MQŞ: §94,96,98,107,136,142,151,177,193,282. Bügınge deiın Kerulen dep atalady. Koordinaty: E.109o; B480o 49) [3].Onon=Onon.MQŞ.§1,2,4,30,32,50,54,55,56,57,59,72,74,75,81,84,88,106,108,116,129,130,144,202,211. Koordinaty: E 109o-113o; B 480o 251-49o-40, (ŞE). [4]. Kirkichu=Qyrqaşy saiy. MQŞ. §88,107,122: koordinaty: E. 109o 02; B. 470o 57; bügınle solai atalady. (ŞE.-297 bet) [5]. Kirektu=Kürlük. MQŞ. §89,94,122,129,141,,: E.108o 57′ B.48o 03′: bügıngı künı Kürlık dep atalady (ŞE.-303-bet). [6]. Chiku=Chök, burhan-haldunnyŋ soltüstık jaǧynan bastau alyp Rossiianyŋ Buriat Respublikasynyŋ şekarasyna aǧyp kıretın özen. Kartada «Chiku» buri adtar «Chök» dep ataidy. «HII ǧasyr kezınde ülken Hilgo, kışı Hilgo dep ataǧan. Kışı Hilgony Chiku dep te ataǧan. Chiku men Hilgo ekı şaǧyn özen qatarlasa aǧyp bügıngı Buriad şekarasyna kırıp Barǧujin-Tökömdı tılıp ötıp Selengı dariiasyna qūiady. (ŞE. 297-bet). [7]. Hilgo=Hilgo. Kezınde ülken Hilgo atanǧan Reseidıŋ Buriat Respublikasyndaǧy Barǧujin-Tökömdı qiyp ötıp Selengı dariiasyna qūiady. MQŞ. §105,109. (ŞE.-297 bet). [8]. Kara =Qara özenı: MQŞ. Raşid-ad-dinde T.I.kn.I. 129-bet. Burhan-haldunnan bastalyp, Tul dariiasyna qūiady. [9]. Burachatu =Boroker(keiın Boro). MQŞ. §105,109,152. Koordinaty: E.106o 40o; B.50o 16′. [10]. Duli =Tul dariiasy. MQŞ. §96,104,115,164,177,261. Koordinaty: E109o 01′ B. 48o 20′-dep bas alady (ŞE.-284-bet). Baiyrǧy türık mätınderınde (j.s.VII-IH.ǧǧ) Toǧula, HII ǧasyr tüpnūsqalarynda «Toǧula» bügıngı atauy Tul. 1305 jyly jazylǧan Raşid-ad-din şejıresınde jäne 1240 jyly jazylǧan Moŋǧoliianyŋ qūpiia şejıresınde osylaişa jazylyp saqtalǧan. Şyŋǧys hanǧa qatysty ma? Qatysty. «Ol özender (joǧaryda aty atalǧan Onon, Kerulen, Tul) batysqa qarai aǧatynyn P.Karpini körsetken» depsıŋ. P.Karpinidıŋ «İstoriia Mongolov» joljazbasynda būl turaly bır söz joq. P.Karpini joljazbasynda sol däuırdegı Moŋǧol imperiiasynyŋ ielenıp alǧan territoriiasyn «jer jaǧdaiy» turaly §1 bapta: «Olardyŋ (Moŋǧol imperiiasynyŋ) şyǧysynda qytai, korei jerı, tüstıgınde sarrasinder (mūsylman elderı), batys-tüstıgınde ūiǧur, soltüstıgınde naimandar ornalasqan. Soltüstıgı mūhitpen qorşalǧan (P.Karpini. 1993 Almaty-§21) dep jazǧan. Senıŋ aityp jürgenıŋdei Şyŋǧyshannyŋ Astanasy Qaraqūm Ūlytauda bolsa, atamekenı Jarkent bolsa, şyǧystaǧy 4000km qaşyqtyqta ornalasqan şürşıttıŋ (Mänjürlerdıŋ) Altyn handyǧyna ne üşın şabuyldaidy. 4000km alystaǧy Altyn handyǧy Jarkenttegı «moŋǧoldarǧa» kün saiyn şabuyldaityn mümkındık bola ma? Irgeles, şekarasy tiıp tūrǧan bolsa bır särı. Qarapaiym logikaǧa simaityn osyndai jalǧandyqpen ainalysudyŋ qajetı qanşa? Onyŋ jolbelgıleuınde Balqaş, Jarkent turaly bır söz joq. Al, İmil (Omyl=Emel) qalasy turaly osy eŋbektıŋ 34, 64-betterınde belgılengen. Oǧan 181,184,186 betterınde tüsınıktemeler berılgen. P.Karpinidıŋ bolǧan Emel (Omyl) qalasyn Şäueşektıŋ oŋtüstıgınde, Jūŋǧar oipatynyŋ batys soltüstıgınde dep körsetken. Būl qalany Qara qytai (Batys Lao) handyǧyn qūrǧan Eliui Daşi 1125 jyly negızın qalaǧan. Keiın Ögödeidıŋ ūly Qadannyŋ Ordosy osynda bolǧan. P:Karpini osy Emel qalasynan Moŋǧol qaǧannyŋ ordasy ornalasqan Qaraqorymǧa deiın bır ai jürıp jetkenın aitady (P.Karpinin 1993.s,64-65). Eger Qaraqorymnyŋ orny sen aityp otyrǧan Ūlytau bolsa P.Karpini ony nege aşyq jazbaǧan? Osy atalǧan tarihi derekterdıŋ özı bızdıŋ ortamyzdaǧa jer dauyn şeşıp berdı-ǧoi dep oilaimyn.Mūrat JŪRYNOV (Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı akademik): «Bız ǧalymdar, saiasatpen şūǧyldanbaimyz, tek ǧalymi şyndyqty ızdeumen ainalysamyz. Sondyqtan Äbenaiūlynyŋ keiıngı tereŋ zertteu jūmystary bızdı qyzyqtyrady. Būryn da milliondaǧan adamy bar türık älemıne şaǧyn ǧana älsız Moŋǧol jūrtynan şyqqan adamnyŋ han boluy tüsınıksız jäne şyndyqqa ūlaspaityn jai bolatyn.
Han tek qana küştı elden, küştı taipadan şyqqan. Şyŋǧys hannyŋ tuǧan jerı ösken ölkesı Būrhan jäne Türgen jerlerdı qazırgı Moŋǧoliia aumaǧynan da, soltüstık Sıbır ölkesınen de taba almaisyz. Ol jaqta ondai jerler būryn da, berı de bolmaǧan. Kerısınşe, däl sol Būrhan men Türgen degen jer-su attary Jetısu jerınde ejelden bügınge deiın bar. Bız osyndai dälelderge köŋıl audardyq, būl zertteudıŋ bastamasy dep oilaimyn. Mūny moŋǧol ǧalymdarymen bırge talqylap, pıkırtalas jürgızu kerek. Şyŋǧys hannyŋ keŋselık qūjattary türık tılınde jürgızılgen. Moŋǧol bolsa, nege moŋǧol tılınde jürgızılmegen? Moŋǧol ǧalymdary būl turaly: «Öitkenı ol türıkterdıŋ arasynda jürgendıkten de, olarǧa tüsınıktı bolu üşın türık tılınde jürgızdı»,-deidı. Al jaraidy delık, onda olar parsylarmen soǧysty, nege parsy tılınde jürgızbeidı? Arabtarmen soǧysty nege arab tılınde jürgızbedı? Reseidı, Qytaidyŋ teŋ jartysyn jaulap aldy, «nege orys, qytai tılderınde jürgızbedı?» degen sūraqtardyŋ tuuy zaŋdy.
Şyŋǧys hannyŋ özı türık tılınde söilegenı tarihtan belgılı. Moŋǧol ǧalymdary Şyŋǧys handy özderınıŋ babasy retınde eseptei bersın. Bıraq şyndyqtyŋ esıgın aşyp qoiuymyz kerek. Şyŋǧys handy türkı älemınıŋ kösemı retınde tanuǧa kelısuge tiıspız. Şyŋǧys han- Altai, Balqaş, Alaköl öŋırınde ömır sürgen adam. Qazırgı Moŋǧoliianyŋ aumaǧynda tūrmaǧan. Osyny ǧalymdarymyz däledep, moiyndatu kerek. Būl tez arada şeşıle qoiatyn mäsele emes. Zertteudı är türlı täsıldermen ary qarai jalǧastyra beru kerek. Dulatidıŋ, Bichurinnıŋ eŋbekterınıŋ bır jerınde Şyŋǧys hannyŋ türık tılınde söilegenı, mūsylman dınınde bolǧany, bır balasynyŋ oraza tūtqany, bır nemeresınıŋ aty Mūhammed bolǧany aitylyp ketedı. Moŋǧoldarda Mūhammed degen esım joq qoi. Osyndai naqty dälelder bar. Sondyqtan Tıleuberdı Äbenaiūlyn tyŋdap, eŋbegın ǧalymdardyŋ talqysyna saldyq. ŪǦA-nyŋ prezideum müşelerı būl eŋbektı ary qarai jalǧastyryp, zertteu kerek degen qorytynǧa keldık» (Derek – közı: http://ult.kz/? p=12991). Qazaqstan Respublikasynyŋ ŪǦA Prezidentı Mūrat Jūrynov osylai deidı. Ärı T.Äbenaiūlyna Qazaqstan ǦA-nyŋ qūrmettı Akademigı ataǧyn bergen. T.Äbenaiūlynyŋ eŋbegın medievist qandai ǧalymdardyŋ talqysyna salǧan? Qazaqstan Respublikasynyŋ Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia ǦZİ-nıŋ talqysyna salǧan ba? Onsyz da belın aldyryp auyr qalde tūrǧan Qazaqstan Ǧylym Akademiiasynyŋ bedelın osynşama tömendetıp «Jarkent akademiiasynyŋ» deŋgeiıne tüsırgenıŋız qandai ülken tragediia! M.Jūrynov myrza Sız, Himiia ǧylymynyŋ belgılı de bedeldı ǧalymdarynyŋ bırısız. Sızdı älem himikterı moiyndaidy. Al tarihtan habaryŋyzdyŋ azdyǧy bırden körınıp tūr. Tym asyǧys qozǧalǧan siiaqtysyz… Eŋ bolmasa būl saladan habary bar bır mamanmen aqyldasyp alǧanda būlai bolmas edı.
Juyqta, «Aiqyn» gazetınde (24.03.2016.№43) Japoniianyŋ «Kiodo Susin» agenttıgı Japoniia Ǧylym agenttıgımen bırlese otyryp, Şyŋǧys han kesenesı turaly jaŋa mälımdeme jasaǧany turaly habar jariialandy. Sonda, AQŞ-tyŋ NSA, Japoniianyŋ GVC ǧaryşty zertteu ortalyqtary Şyŋǧys han kesenesı Moŋǧoliianyŋ Burhan-haldun tauynda ekenın anyqtap, endı sol jerasty kesenenı qazu mäselesın qarastyryp jatqany turaly jazylypty. Būǧan ne deisız?
Bızdıŋ elımızdegı BAQ-da jasy 60-tan asqan, ataq lauazymynan at ürketın bırlı-jarym aǧalarymyz T.Äbenaiūlynyŋ ötırıgıne airandai ūiyp, qūlaş-qūlaş maqala jariialapty. Qazaǧymyz aitady «belgısız jerdıŋ bederı mol», «Syryn bılmeitın attyŋ syrtynan jürme» dep, Şyŋǧys hannyŋ moŋǧoldary aitady: «Syryn bılmeitın tesıkke sausaǧyŋdy sūqpa» dep. Sondyqtan özı bılmeitın ıske aralasu aqsaqaldardyŋ bedelıne nūqsan keltıretının nazarda berık ūstaǧanymyz aqsaqaldyqtyŋ, parasattylyqtyŋ, mädeniettılıktıŋ bır sipaty bolmaq.
Tüiın.
- J.s.b.HH ǧasyrdan bergı tarihi derekter boiynşa Euraziianyŋ Ūly dalasy (şyǧysy Hianǧan jotasynan bastap Dnepr, Donǧa deiın), saqtar, hunnular (Ǧūn), türıkter mekendegen.
- Hunnu (Ǧūn) imperiiasy qūlap ekı bölıngennen keiın Hunnu (Siunnu) toby (türkıler) men Dunhu tobynyŋ (moŋǧoldar) tıl aiyrmaşylyǧy aiqyndala bastady söitıp VII-H ǧasyr arasynda moŋǧol tılı qalyptasty. Bügıngı moŋǧoldardyŋ ata-babasy osy däuırge (VIII-X ǧǧ) deiın türık atanyp kelse, odan soŋ tatar, monǧu ( möngu, mungu, mogol ) atandy. Jaŋa etnos paida boldy.
- Joşy jäne onyŋ ūrpaqtary bilık jürgızgen Joşy-Qypşaq ūlysynyŋ halqy türıkter. Joşynyŋ özınıŋ baba tegı – türık (Saqtardan berı qarai). Demek, Qazaq handyǧyn ornatuşylar moŋǧoldar emes, Moŋǧol imperiiasynyŋ qarmaǧynda ösıp jetılgen türıkter.
- «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» dep atalǧan tarihi mūra tu basta moŋǧol tılınde jazylǧan.
Qazaqstan ǦA-nyŋ Prezident M. Jūrynov myrzaǧa ūsynys.
Şyŋǧys hannyŋ tegı, tarihtaǧy rölı qaqynda soŋǧy 10-15 jyl boiy qazaq BAQ-tarynda dau-dumai üzılmei keledı. Ekı Mūhtar bastap soŋy bızge jetıp, Sızdıŋ de bedelıŋızge şırkeu tüsırdı. Eger qarsy bolmasyŋyz Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih, etnologiia institutynyŋ bazasynda, älemnıŋ türkıtanuşy, moŋǧoltanuşy tarihşylarynyŋ qūramynda döŋgelek stol ūiymdastyryp osy talasqa nükte qoiuyŋyzdy sūraimyn. Germaniia, Fransiia, AQŞ, Resei, Qytai, Japon, Moŋǧol, Qazaqstan tarihşylaryn qatystyryp jasauǧa mümkındık tuar edı. Būl sondai bır qiyn jūmys emes. Tek niet bolsa boldy. Şyŋǧyshan Qiiat taipasynyŋ Borjıgın (Börı+tegın) ruynan. Qiiattar Şyŋǧys hanǧa deiın türık qiiat, moŋǧol qiiat bolyp bölınıp ketken. Şyŋǧys İmperiiasynan keiın Naiman, Kerei, Jalaiyr, Qoŋyrat, Merkıt, Qaŋly, Üisınder taǧy da ekı etnosqa bölınıp bügıngı künı osy atalmyş taipalar türkı, moŋǧol etnostyŋ ışınde özınıŋ ejelgı atauymen atalyp , sol tılderde söilep, sol tılderdı ūlttyŋ tılı etıp ömır sürıp jatyr. Taǧy aitamyn bız qazaqtar Şyŋǧys handy qazaq boldyramyz dep qyzyljınık bolmaiyq. Būl baiaǧyda däleldenıp bolǧan ūǧym. Kerısınşe Kök Türık qaǧanatyn ūlyqtap, osyny alǧa tartyp alyp jürsek bızge ata-babalarymyzda, aruaq ta razy bolady. Qazırgı jaǧdaida türık tektı ūlttar men ūlystar özderınıŋ tarihi basşysyn menşıktep alyp ūlyqtau üstınde. Aitalyq, özbekter Ämır Temırdı, tatarlyr Altyn Ordany, Türkiialyq türıkter Seljükterdı, noǧailar Edıgenı, ūiǧyrlar M.Qaşqaridı menşıktep alyp ūlttyŋ ruhyn köterıp jatyr. Bız Kök Türıkterdı ūlyqtauymyz, menşıkteuımız kerek. Kök Türıkterdıŋ bileuşı taipasy qypşaqtar bolǧan HI-HII ǧasyrda qazaqtardy «qypşaq» ataǧan. Kök türıkterdıŋ salt-dästürı, dünietanymy bügıngı qazaqtardyŋ ortasynda jaqsy saqtalǧan. Ärı Kök Türıkke talasyp tūrǧan basqa türkı halyqtaryn körmedım. Sol arqyly ūltymyzdyŋ ruhyn köterelık. Ūltymyzdy ūlyqtaimyz degen jeleumen bızder – tarihşylar, jazuşylar, jurnalister säbilık auyrudyŋ süzegıne tüsıp ketpeiık.Qarjaubai Sartqojaūly,
L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU. Türkıtanu, altaitanu Ǧylymi Zertteu Ortalyǧynyŋ meŋgeruşısı, Halyqaralyq Kemal Atatürık atyndaǧy türık tarihy Qūrymynyŋ (akademiia) tolyq müşesı, Tarih ǧylymynyŋ kandidaty, Tılbılımı ǧylymynyŋ doktory, professor.
qazaquni.kz
