R.B. Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu instituty Respublikalyq tarihi materialdardy zertteu aqparattyq ortalyǧynyŋ direktory, QR ŪǦA müşe korrespondentı, t.ǧ.d., professor M.H. Äbuseitova atalmyş taqyrypta Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı Şyǧystanu fakultetınıŋ studentterı men jas mamandaryna därıs oqydy.
Professor M.H. Äbuseitova eŋ aldymen otandyŋ şyǧystanu institutynyŋ qysqaşa tarihyna toqtady. Otandyq şyǧystanu institutynyŋ tarihy ūzaq bolmaǧanymen otandyq şyǧystanuşylardyŋ būl instituttyŋ qūryluy üşın atqarǧa eŋbegı orasan zor jäne ūzaq jyldyq eŋbektıŋ arqasy ekendıgın atap öttı. Bır kezderı şyǧystanuşy bolǧysy kelgen adamdar Taşkentke, Leningradqa, Moskva, Baku ne Tifliske baryp oqiǧan bolsa, būl künderı elımızde bırneşe universitette şyǧystanuşy mamandardy daiyndaityny quantarlyq jaǧdai. Sondai-aq şyǧystanu instituty men şyǧystanu fakultetınıŋ aşyluy elımızdıŋ täuelsızdıgımen tıkelei bailanysty ekendıgıne jäne osyndai mümkındıktıŋ qadırın bıluımız kerektıgıne erekşe toqtady.
R.B.Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynyŋ qūrylu tarihy 1992 jyldan bastalady. Belgılı ǧalym, tarihşy jäne şyǧystanuşy R.B. Süleimenov (1931-1992) Ūiǧyrtanu instituty ışınen 1992-jyly Şyǧystanu Ortalyǧyn aşady. Būl Ortalyqtyŋ alǧaşqy direktory akademik R.B. Süleimenov. Köp ūzamai osy jyly R.B. Süleimenov dünie salǧan soŋ Şyǧystanu Ortalyǧynyŋ direktory bolyp f.ǧ.d., professor Erden Zadaūly Qajybek sailanady. Būl Ortalyq 1996-jyldan bastap şyǧystanu instituty dep atalyp institutqa R.B. Süleimenovtyŋ aty berıledı. Al, 1998-2013 jyldar aralyǧynda atalmyş instituttyŋ direktory qyzmetı professor M.H. Äbuseitova atqarady. On bes jyldai direktor bolǧan kezınde atqarylǧan barlyq ǧylymi jūmystarmen tanysu üşın R.B.Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynyŋ resmi saityna https://shygystanu.kz/ jügınuge bolatynyn eske saldy.
Professor M.H. Äbuseitova studentter men jas mamandarǧa oqyǧan leksiiasynda ärbır şyǧystanuşy nazar audaru kerek mäselelerge toqtady. Bırınşıden, şyǧystanu ǧylymy pänaralyq zertteudı qajet etetın sala jäne şyǧystanuşy universal maman boluy kerek. Şyǧystanuşyǧa tek qana şyǧys tılın bılu azdyq etedı. Bırneşe şyǧys tılımen qatar batys tılderın bıluı kerek. Sondai-aq tarihty, antropologiiany, qoǧamtanudy, dın, mädeniet, öner, ädebiet, psihologiia, filsofiia, logika, arheologiia jäne t.b. gumanitarlyq ǧylym salalalyn jan-jaqty meŋgergenı dūrys. Ekınşıden, naqty maqsat qoia bıluı kerek. Mysaly ärbır şyǧystanuşy qai ǧasyrdaǧy, qandai derektı zerttegısı keletının naqty bılse jäne soǧan josparly türde ūmtylsa uaqyt jaǧynan ärı ǧylymi jūmystyŋ sapasy jaǧynan ūtady. Üşınşıden, ärbır jas şyǧystanuşy bakalavr kezınen bastap maŋyzdy taqyryptyŋ bır şetınen bastap zertteuge kırıskenı jön. Magistraturada osy taqyrypty tolyqtyryp keŋırek qarastyrsa, doktoranturada tura osy taqyrypty käsıbi deŋgeide naqtylap zertteu arqyly şyǧystanu ǧylymyna ülken üles qosary anyq. Ökınıştısı köptegen jastar är deŋgeide türlı taqyryptardy taŋdap ärı uaqyttan ūtylyp ärı jaqsy zertteu jūmysyn ūsyna almai jatady. Törtınşıden, şyǧystanuşy – zertteuşı, ǧalym jäne oişyl. Elımızdıŋ ötkenı şyǧys elderımen tyǧyz bailanysty, sonyŋ ışınde mūsylmandyq şyǧys elderımen ärdaiym taǧdyrlas, tuys bolǧan. Tarihty zerttegende sol tarihta ötken oişyldar, ǧūlamalar, aqyndar, ǧalymdar jäne qairatkerlerdı qosa zertteimız. A.Qūnanbaiūly, Ş.Qūdaiberdıūly, M.J. Köpeev, Ş.Ş. Ualihanov, Q. Jalairi jäne t.b. tūlǧalardyŋ ömırın zerttei otyryp, sol däuırdegı maŋyzdy oqiǧalardyŋ bärın keşendı türde qarastyru kerek bolady. Besınşıden, şyǧystanu ǧylymy uaqyt tūrǧysynan ekı ülken baǧytqa bölınedı: klassikalyq jäne qazırgı zaman. Klassikalyq şyǧystanu – köne jäne orta ǧasyrlardaǧy köne jädıgerlerdı jan-jaqty zerttep ǧylymi ainalymǧa qosumen ainalysady. Sondai-aq köne jäne ortaǧasyrlyq şyǧys tılderındegı mätınderdı zertteu men onyŋ ǧylymi audarmasyn jasaidy. Qazırgı zaman baǧyty – halyqaralyq qatynastar men aimaqtanu baǧytynda jürgızıledı. Şyǧystanuşy bügıngı taŋdaǧy maŋyzdy geosaiasi, äleumettık, halyqaralyq mäselelerdı özı oqityn eldıŋ tılın jetık bıluı men sol qoǧamdy jan-jaqty qarastyru arqyly maŋyzdy zertteuler jasai alady. Altynşydan, şyǧystanuşy bolu ärqaşan prestijdı mamandyq bolǧan jäne bolyp qala beredı. Mamandyqtyŋ prestijın köteru är adamǧa bailanysty. Ärbır adam eŋ äuelı özınen bastau kerek. Iаǧni, özı bırınşı bolyp ideia tastamaiynşa, bastama kötermeiınşe özınde de, özı oqityn mamandyqta da ılgeruşılık bolmaidy. Sondyqtan ärqaşan este saqtau kerek zaŋdylyq – ärkım özınen bastau kerek jäne özı bırınşı qadamdy jasau qajet.
Professor M.H. Äbuseitova vebinar barysynda kez-kelgen derektı zertteu maŋyzdy ekendıgıne toqtady. Iаǧni, derekter qaǧazǧa jazylǧan boluy mümkın nemese terıge, tasqa, ydysqa, mataǧa jazylǧan boluy yhtimal. Sonymen qatar köne jäne orta ǧasyrlarda tūtynǧan būiymdar boluy mümkın. Mysaly täj ben taq, sarai ışınde qoldanǧan ärbır būiym, kigen kiımder, qaru-jaraqtar, zergerlık būiymdar. Qysqaşa aitqanda būnyŋ bärı artefaktıler dep atalady jäne ärbır artefaktını söilete bılu negızınen şyǧystanuşynyŋ qolynan keletın jūmys. Sebebı artefaktıde jazu, suret, taŋba jäne t.b. maŋyzdy aqparattyq dünieler boluy ǧajap emes. Al, sol jazular men taŋbalardy söiletetın bırınşı kezekte şyǧystanuşy. Basqaşa aitqanda ärbır qoljazba, jazba derek, artefaktını tolyqtai, jan-jaqty zertteu maŋyzdy jäne osy taqyrypqa nazar audaru kerek. Ärbır syzyǧy, boiauy men formasy bızge maŋyzdy mälımet beretını sözsız. Sondyqtan şyǧystanuşylardy öte mūqiiat boluǧa, sergek jäne jan-jaqty boluǧa şaqyramyn dep sözın jalǧastyrdy.
Belgılı otandyq ǧalym, bükıl ǧūmyryn şyǧystanu ǧylymyna arnaǧan professor M.H. Äbuseitova vebinar barysynda bügıngı şyǧystanu mektebınıŋ qalyptasuyna eŋbegı sıŋgen bırqatar ǧalymdardy erekşe atap öttı. Olardyŋ ışınde R.B. Süleimenov, Ä.B. Derbısälı, V.P. Iýdin, K.A. Pişulina, T.Q. Beisembiev, J.M. Tulibaeva jäne t.b. köptegen şyǧystanuşy ǧalymdar bar. Bır kezderı şyǧystanu instituty, şyǧystanuşylar daiyndaityn arnaiy fakultet bolmaǧan kezeŋdı bastan keşırgen otandyq aǧa buyn şyǧystanuşylardyŋ bügıngı otandyq jas buyn şyǧystanuşylarǧa bererı mol ekenın naqty mysaldar arqyly jetkızdı. Aǧa buyn şyǧystanuşylar men jas buyn şyǧystanuşylardyŋ arasyndaǧy sabaqtastyq boluy kerek jäne aldaǧy uaqytta şyǧystanu ǧylymynyŋ jasau kerek jūmystarynyŋ öte köp ekendıgıne toqtady. Professor M.H. Äbuseitova 1998-2013 jyldar aralyǧynda R.B. Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynyŋ direktory, Respublikalyq «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ jetekşısı jäne şyǧys derektemelerındegı Qazaqstan tarihy seriiasymen jaryq körgen köp tomdyq ǧylymi jinaqtardyŋ jetekşısı retınde öz täjıribesımen jastarmen bölısuge daiyn ekenın jäne şyǧystanu institutyna aqyl-keŋes aluǧa keletın ärbır adamǧa esık aşyq ekenıne toqtady.
Vebinar qonaǧy älemnıŋ tanymal kıtaphanalarynda saqtalǧan Qazaqstan tarihy men ruhaniiatyna qatysty şyǧys tılderınde jazylǧan materialdardy, artefaktılerdı, kartalar men qūjattardy zertteu ūzaq jyldyq jūmys ekenın aita kele, osyndai maŋyzdy jūmysty bırge atqaruǧa barlyq şyǧystanuşylardy şaqyrdy. Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasynyŋ ūiymdastyruymen ötken vebinar sūraq-jauappen jalǧasty jäne aldaǧy uaqytta vebinar qonaǧy jas şyǧystanuşylarǧa äsırese studentter üşın osyndai taǧylymdy vebinarlar ötkızıp tūruǧa kelıstı.
R.B.Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynyŋ qūrylu tarihy 1992 jyldan bastalady. Belgılı ǧalym, tarihşy jäne şyǧystanuşy R.B. Süleimenov (1931-1992) Ūiǧyrtanu instituty ışınen 1992-jyly Şyǧystanu Ortalyǧyn aşady. Būl Ortalyqtyŋ alǧaşqy direktory akademik R.B. Süleimenov. Köp ūzamai osy jyly R.B. Süleimenov dünie salǧan soŋ Şyǧystanu Ortalyǧynyŋ direktory bolyp f.ǧ.d., professor Erden Zadaūly Qajybek sailanady. Būl Ortalyq 1996-jyldan bastap şyǧystanu instituty dep atalyp institutqa R.B. Süleimenovtyŋ aty berıledı. Al, 1998-2013 jyldar aralyǧynda atalmyş instituttyŋ direktory qyzmetı professor M.H. Äbuseitova atqarady. On bes jyldai direktor bolǧan kezınde atqarylǧan barlyq ǧylymi jūmystarmen tanysu üşın R.B.Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynyŋ resmi saityna https://shygystanu.kz/ jügınuge bolatynyn eske saldy.
Professor M.H. Äbuseitova studentter men jas mamandarǧa oqyǧan leksiiasynda ärbır şyǧystanuşy nazar audaru kerek mäselelerge toqtady. Bırınşıden, şyǧystanu ǧylymy pänaralyq zertteudı qajet etetın sala jäne şyǧystanuşy universal maman boluy kerek. Şyǧystanuşyǧa tek qana şyǧys tılın bılu azdyq etedı. Bırneşe şyǧys tılımen qatar batys tılderın bıluı kerek. Sondai-aq tarihty, antropologiiany, qoǧamtanudy, dın, mädeniet, öner, ädebiet, psihologiia, filsofiia, logika, arheologiia jäne t.b. gumanitarlyq ǧylym salalalyn jan-jaqty meŋgergenı dūrys. Ekınşıden, naqty maqsat qoia bıluı kerek. Mysaly ärbır şyǧystanuşy qai ǧasyrdaǧy, qandai derektı zerttegısı keletının naqty bılse jäne soǧan josparly türde ūmtylsa uaqyt jaǧynan ärı ǧylymi jūmystyŋ sapasy jaǧynan ūtady. Üşınşıden, ärbır jas şyǧystanuşy bakalavr kezınen bastap maŋyzdy taqyryptyŋ bır şetınen bastap zertteuge kırıskenı jön. Magistraturada osy taqyrypty tolyqtyryp keŋırek qarastyrsa, doktoranturada tura osy taqyrypty käsıbi deŋgeide naqtylap zertteu arqyly şyǧystanu ǧylymyna ülken üles qosary anyq. Ökınıştısı köptegen jastar är deŋgeide türlı taqyryptardy taŋdap ärı uaqyttan ūtylyp ärı jaqsy zertteu jūmysyn ūsyna almai jatady. Törtınşıden, şyǧystanuşy – zertteuşı, ǧalym jäne oişyl. Elımızdıŋ ötkenı şyǧys elderımen tyǧyz bailanysty, sonyŋ ışınde mūsylmandyq şyǧys elderımen ärdaiym taǧdyrlas, tuys bolǧan. Tarihty zerttegende sol tarihta ötken oişyldar, ǧūlamalar, aqyndar, ǧalymdar jäne qairatkerlerdı qosa zertteimız. A.Qūnanbaiūly, Ş.Qūdaiberdıūly, M.J. Köpeev, Ş.Ş. Ualihanov, Q. Jalairi jäne t.b. tūlǧalardyŋ ömırın zerttei otyryp, sol däuırdegı maŋyzdy oqiǧalardyŋ bärın keşendı türde qarastyru kerek bolady. Besınşıden, şyǧystanu ǧylymy uaqyt tūrǧysynan ekı ülken baǧytqa bölınedı: klassikalyq jäne qazırgı zaman. Klassikalyq şyǧystanu – köne jäne orta ǧasyrlardaǧy köne jädıgerlerdı jan-jaqty zerttep ǧylymi ainalymǧa qosumen ainalysady. Sondai-aq köne jäne ortaǧasyrlyq şyǧys tılderındegı mätınderdı zertteu men onyŋ ǧylymi audarmasyn jasaidy. Qazırgı zaman baǧyty – halyqaralyq qatynastar men aimaqtanu baǧytynda jürgızıledı. Şyǧystanuşy bügıngı taŋdaǧy maŋyzdy geosaiasi, äleumettık, halyqaralyq mäselelerdı özı oqityn eldıŋ tılın jetık bıluı men sol qoǧamdy jan-jaqty qarastyru arqyly maŋyzdy zertteuler jasai alady. Altynşydan, şyǧystanuşy bolu ärqaşan prestijdı mamandyq bolǧan jäne bolyp qala beredı. Mamandyqtyŋ prestijın köteru är adamǧa bailanysty. Ärbır adam eŋ äuelı özınen bastau kerek. Iаǧni, özı bırınşı bolyp ideia tastamaiynşa, bastama kötermeiınşe özınde de, özı oqityn mamandyqta da ılgeruşılık bolmaidy. Sondyqtan ärqaşan este saqtau kerek zaŋdylyq – ärkım özınen bastau kerek jäne özı bırınşı qadamdy jasau qajet.
Professor M.H. Äbuseitova vebinar barysynda kez-kelgen derektı zertteu maŋyzdy ekendıgıne toqtady. Iаǧni, derekter qaǧazǧa jazylǧan boluy mümkın nemese terıge, tasqa, ydysqa, mataǧa jazylǧan boluy yhtimal. Sonymen qatar köne jäne orta ǧasyrlarda tūtynǧan būiymdar boluy mümkın. Mysaly täj ben taq, sarai ışınde qoldanǧan ärbır būiym, kigen kiımder, qaru-jaraqtar, zergerlık būiymdar. Qysqaşa aitqanda būnyŋ bärı artefaktıler dep atalady jäne ärbır artefaktını söilete bılu negızınen şyǧystanuşynyŋ qolynan keletın jūmys. Sebebı artefaktıde jazu, suret, taŋba jäne t.b. maŋyzdy aqparattyq dünieler boluy ǧajap emes. Al, sol jazular men taŋbalardy söiletetın bırınşı kezekte şyǧystanuşy. Basqaşa aitqanda ärbır qoljazba, jazba derek, artefaktını tolyqtai, jan-jaqty zertteu maŋyzdy jäne osy taqyrypqa nazar audaru kerek. Ärbır syzyǧy, boiauy men formasy bızge maŋyzdy mälımet beretını sözsız. Sondyqtan şyǧystanuşylardy öte mūqiiat boluǧa, sergek jäne jan-jaqty boluǧa şaqyramyn dep sözın jalǧastyrdy.
Belgılı otandyq ǧalym, bükıl ǧūmyryn şyǧystanu ǧylymyna arnaǧan professor M.H. Äbuseitova vebinar barysynda bügıngı şyǧystanu mektebınıŋ qalyptasuyna eŋbegı sıŋgen bırqatar ǧalymdardy erekşe atap öttı. Olardyŋ ışınde R.B. Süleimenov, Ä.B. Derbısälı, V.P. Iýdin, K.A. Pişulina, T.Q. Beisembiev, J.M. Tulibaeva jäne t.b. köptegen şyǧystanuşy ǧalymdar bar. Bır kezderı şyǧystanu instituty, şyǧystanuşylar daiyndaityn arnaiy fakultet bolmaǧan kezeŋdı bastan keşırgen otandyq aǧa buyn şyǧystanuşylardyŋ bügıngı otandyq jas buyn şyǧystanuşylarǧa bererı mol ekenın naqty mysaldar arqyly jetkızdı. Aǧa buyn şyǧystanuşylar men jas buyn şyǧystanuşylardyŋ arasyndaǧy sabaqtastyq boluy kerek jäne aldaǧy uaqytta şyǧystanu ǧylymynyŋ jasau kerek jūmystarynyŋ öte köp ekendıgıne toqtady. Professor M.H. Äbuseitova 1998-2013 jyldar aralyǧynda R.B. Süleimenov atyndaǧy şyǧystanu institutynyŋ direktory, Respublikalyq «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ jetekşısı jäne şyǧys derektemelerındegı Qazaqstan tarihy seriiasymen jaryq körgen köp tomdyq ǧylymi jinaqtardyŋ jetekşısı retınde öz täjıribesımen jastarmen bölısuge daiyn ekenın jäne şyǧystanu institutyna aqyl-keŋes aluǧa keletın ärbır adamǧa esık aşyq ekenıne toqtady.
Vebinar qonaǧy älemnıŋ tanymal kıtaphanalarynda saqtalǧan Qazaqstan tarihy men ruhaniiatyna qatysty şyǧys tılderınde jazylǧan materialdardy, artefaktılerdı, kartalar men qūjattardy zertteu ūzaq jyldyq jūmys ekenın aita kele, osyndai maŋyzdy jūmysty bırge atqaruǧa barlyq şyǧystanuşylardy şaqyrdy. Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasynyŋ ūiymdastyruymen ötken vebinar sūraq-jauappen jalǧasty jäne aldaǧy uaqytta vebinar qonaǧy jas şyǧystanuşylarǧa äsırese studentter üşın osyndai taǧylymdy vebinarlar ötkızıp tūruǧa kelıstı.
Ǧ.QAMBARBEKOVA,
Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasy
