Japon ädebietınıŋ körnektı ökılı A. Riooidyŋ «Şoqtai qyzyl belbeu» äŋgımesın jurnalist-jazuşy, audarmaşy Quandyq Şamahaiūlynyŋ tärjımalauymen oqyrman nazarlaryna ūsynamyz.
Echizan ölkesınıŋ porty Sürüga qalasynda Hamada-no Chioohachi degen bai kısı tūratyn. Sol baidyŋ ekı qyzy bar. Olarmen ırgeles Vakabaiaşi Chioomonnyŋ tuysy Higaki-no Heita degen kısınıŋ ielıgınde jer boldy. Ol äskeri qyzmetın tastap, sauda-sattyqpen ainalysyp, molşylyqqa kenelgelı köp uaqyt ötken. Heitanyŋ ūly bar, onysy Chioohachidıŋ qyzymen jasty. Aty Heiji. Balalar kışkentai kezderınen bırge oinap, bır bırıne bauyr basyp öskendıkten Heita ūlynyŋ er jetuın kütpei-aq körşısımen qūda boludy jön körıp, araǧa kısı salyp edı, Chioohachi de qūptady. Körşıler būl oqiǧany laiyqty atap ötıp, sake ışımdıgı men özara däm-tūz almasqan, Heita bolaşaq kelınıne ūlynyŋ atynan al qyzyl tüstı belbeu syilaǧan.
Tenşionyŋ üşınşı (1914) jyly küzde Asaküra armiiasynyŋ tırı qalǧan äskerlerı bas köterıp, İtadori qalasyn, Kinome, Hachifüse, İmajio, Hiüchi, Süizü kezeŋderı men Riuümonji ǧibadathanasyn ielenıp alady. Asaküra jaǧynda soǧysqan Vakabaiaşi Konodaǧy jaŋa bekınıstı basyp alǧan. Köterılısşılerdı basu üşın seksen myŋ äskerge qolbasşy bolǧan Oda Nobünaga ūlymen bırge Sürügaǧa keledı. Onyŋ pärmenımen Kinoşita Konadaǧy bekınıstı qorşauǧa alady.
Jaǧdaidyŋ osylaişa qūbyluy Heita üşın mūnda tūruǧa qolaisyz ekenın ūqtyrdy. Ol üi-jaiyn tastap, Kiootoda senımdı bır üige bas sauǧalaǧan, keiın baqandai bes jyl habar-oşarsyz ketedı. Osy aralyqta Chioohachidıŋ tūŋǧyş qyzy 19 jasqa tolady, körıktı boijetken bolady. Oǧan söz salǧan jıgıtter maza bermese de, qyz tūrmysqa şyǧuǧa üzıldı-kesıldı qarsy bolady. Ol äkesıne bylai deidı:
-Uyzdai jas bala kezımde sız menı Heijige atastyryp edıŋız ǧoi. Ol osy künderı menı ūmytsa da, men qalai özgenıŋ zaiyby bolamyn. Ägaraki, ol esen-sau jürıp, qaita oralsa qyzarǧan betımdı qaida jasyrmaqpyn?
Qyz bölmesınen syrtqa attap baspaidy. Heijidı saǧyna-sarǧaiyp, oŋaşada jylap-syqtap kün ötkızedı. Qaiǧy men qūsalyqqa qatty berılgen ol keşıkpei aiyqpas dertke şaldyǧyp, jarty jyldan keiın o düniege attanady.
Ony Osko maŋyndaǧy şırkeudıŋ qasyna jerleitın bolady. Ata-anasynyŋ şekken qasıretın aitudyŋ özı auyr. Anasy sonau jyly Heijidıŋ äkesı syiǧa tartqan al qyzyl belbeudı qolyna alyp, qyzynyŋ jansyz denesıne eŋkeiıp betıp sipap tūryp «Būl aittyrylǧan jıgıtıŋnıŋ syiy edı. O düniege barǧanda mauqyŋdy basarsyŋ. Ala ketşı, qyzym» - dep, belıne taǧyp jerlegen eken.
Bır aidan keiın Heiji aiaq astynan jetıp keledı. Chioohachi ony üiıne ertıp kelıp, qaida bolǧanyn, nege habar-oşarsyz ǧaiyp bolǧanyn sūraǧanda Heiji bylai deidı:
-Kono bekınısı äskerilerge ötken soŋ äkem Vakabaiaşimen tuys bolǧandyqtan üi-jaidy tastap, Kiootoǧa bosyp ketkenbız. Osyǧan deiın onda äkemnıŋ adal dosynyŋ üiınde bas sauǧaladyq. Äke-şeşem ekeuı de ömırden öttı. Al, sızdıŋ qyzyŋyzben atastyrylǧanymdy eske alyp, qaita oralǧan betım osy.
Heijidıŋ äŋgımesın estıgen Chioohachi men zaiyby ekeuı köz jastaryna erık bere otyryp:
-Sender aiaq astynan joǧalyp ketkennen keiın qyzym senı saǧynyp, saǧy syndy, aiyqpas dertke şaldyǧyp ötken aidyŋ basynda qaitys boldy. Osynşama jyldardyŋ ışınde bır habardyŋ bolmauy qyzyma qanşalyqty auyr bolǧanyn nesın aitaiyn. Mynany körşı! – dep, ekı qariia oǧan qalamnyŋ siia sauytyn ūsynady. Onyŋ qaqpaǧyna marqūm mynandai joldardy jazǧan edı:
Tanymas taudyŋ qoinauynda ösken,
Taŋǧajaiyp körkem örık aǧaşy!
Köreiın desem de, peşenem jetpes,
Qūştarlyqqa toly hoş iısıŋdı,
Qaneki, maǧan joldap jıberşı!
Öleŋdı oqyǧan soŋ Heijidıŋ qaiǧyrǧanyn sözben jetkızu mümkın emes edı. Ol süiıktısınıŋ qabırıne gül şoqtaryn qoiyp, arşa tūtatty, dıni räsımder jasady, dūǧalyq oqylymdaryn aitty. Qasyndaǧy ekı qariia «Qyzym, sezşı, süiıktı Heijiıŋ keldı. Nietın qabyl al!» dep, egılıp jylap tūrdy. Heiji de olarmen bır köz jasyna erık berdı. Soŋynda ekı qariia Heijige aitty:
-Sen ata-anaŋnan aiyrylyp jetım qaldyŋ. Qyzymyz o dünielık bolyp ketse de sen bızge böten jan emessıŋ. Bızdıŋ üide bol. Qolaily qyzmet tauyp, bızben bırge ömır sür.
Hamada üiınıŋ artyna bölek baspana tūrǧyzyp, Heijidı sonda tūrǧyzdy. Marqūmnyŋ 49 täulıgı bolǧanda otbasyndaǧylar dıni dästür boiynşa Osko jaqtaǧy jerıne ketkende Heiji üi qarauǧa qalady. Keşqūrym kelgen olardy Heiji dualdyŋ syrtynda qarsy alady. Marqūmnyŋ sıŋılısı küimeden tüserde älde nenı tüsırıp alǧandai körıngen soŋ ol jaqyndap baryp qarasa, jerde al qyzyl tüstı belbeu jatqan edı. Heiji ony alyp qoinyna tyǧady da bölmesıne asyǧyp jetedı. Mai şamnyŋ jaryǧyna şyǧaryp alyp qarap, bala kezın eske alyp qaiǧyrady. Tün qaraŋǧylyq jamylyp, ainala tynyştalady. Kenet esık qaǧylǧan soŋ baryp aşsa, marqūmnyŋ sıŋılısı tūr eken. Boijetken bölmege kırgen soŋ aqyryn sybyrlaǧandai ünmen:
-Äpkemdı ajal aidap äkettı. Mūnan ötken qasıret joq şyǧar. Men baǧana qyzyl tüstı belbeu tüsırıp alyppyn, sony sız alǧan joqsyz ba? Eger alǧan bolsaŋyz, sız ekeuımızdıŋ bas qosuymyz taǧdyrdyŋ maŋdaiǧa jazǧany bolady. Sol sebepten sızge kelıp tūrǧan jaiym bar. Ömır boiy bır bırımızge adal boluǧa ant-su ışıseiık!
Heiji öz qūlaǧyna özı senbedı.
-Sız būlai deuge qalai dätıŋız bardy? Äke-şeşeŋız menı jetım qaldy dep aiap, üiıne bas sauǧalatyp otyr. Ekeuımızdıŋ myna jaiymyzdy bılse, men olardyŋ betıne qalai qaraimyn? Sadaǧaŋ keteiın, tezırek bara qoişy!
-Äkem sızdı küieubalam bolsyn degen nietpen osynda qaldyrǧan. Eger sız menıŋ mahabbatymdy aiaqqa taptaityn bolsaŋyz men suǧa ketıp ölemın, sosyn, ökınışten özegıŋız örtensın. Menıŋ aruaǧym osy düniede ǧana emes, o düniede de maza bermesın ūmytpaŋyz – dep qyz būrtiiady.
Heiji şarasyzdyqtan qyzdyŋ yǧyna jyǧylyp, sol tündı onymen bırge ötkızedı, taŋ qylaŋ bergende qyz ketıp joq bolady. Sodan keiın är tün saiyn qyz Heijige kelıp tūrady, taŋ ata bere ketıp qalady. Heiji de oǧan äbden bauyr basyp, taŋnyŋ atuyn jek köretın halge jetedı.
Bır aidan keiın qyz ädettegısınşe kelgende bylai deidı:
-Bügınge deiın ekeuımızdıŋ osylai jüzdesıp jürgenımızdı eşkım bılgen joq. Bıraq, erte me, keş pe, bır sätte būl qūpiiamyz äiteuır bır aşylary anyq. Būl oqiǧamen äşkere bolsaq, ekeuımızge de jaqsylyq äkelmes. Menı būl jerden alyp ket. Sonda ekeuımız üşın mahabbatymyzdy jasyryp-jabudyŋ qajetı bolmaidy.
Heiji süiıktısınıŋ sözıne ilanyp, äkesınıŋ adal qyzmetşılerınıŋ bırı bolǧan adam tūratyn Mikokü portyna qaşyp ketedı. Heijiden män-jaidy bılgen äkesınıŋ qyzmetşısı qos ǧaşyqty üiıne ornalastyrady.
Osylaişa bır jyl ötken soŋ Heijidıŋ ǧaşyǧy bylai deidı:
-Äke-şeşem aiypqa būirar dep qorqyp, ekeuımız üiden bezdık, bütın bır jyl öttı. Äkem men şeşem menı saǧynyp jürgenderı anyq. Bıraz uaqytty artta qaldyrǧan soŋ olar endı, bızdı keşırgen de şyǧar, üige qaitaiyq.
Heiji būl joly da onyŋ aitqanyn ekı etpedı. Olar kemege otyryp, Sürügaǧa keldı. Heiji qyzdy kemede qaldyryp ata-anasyna özı barady:
-Men sızderden jyly sözden basqa eşteŋe estımegen jan edım. Keşırılmes ıs jasap abyroiymdy töktım. Jasaǧan künäm zıl batpan bolsa da, osynşama uaqyt ötkende aşu-yzalaryŋyz qaityp, sabaǧa tüsken bolarsyzdar degen ümıtpen qyzdaryŋyzben bırge kelıp tūrmyn. Bızdı keşıre körıŋızder!
-Ne dep kettıŋ qaraǧym, eşteŋenı tüsınıp jarytpadyq.
Olar osylai degen soŋ Heiji bolǧan oqiǧany büge-şıgesıne deiın aityp, qyzyl tüstı belbeudı körsetedı.
Chioohachi taŋdanǧanda közı şarasynan şyǧyp kete jazdaidy da:
-Būl belbeudı marqūm äkeŋ menımen qūdalasqan kezde qyzyma syiǧa tartqan edı. Qyz o düniege qaitqanda mūny bız tabytyna salǧanbyz. Kışı qyzyma kelsek, ol nauqastanyp tösek tartyp jatqanyna bır jyl toldy. Ornynan tūra almai jatqan adam neşe jerden qalasa da, senımen qalai bırge qaşa alady? – deidı.
Sonda da Heiji qyzdyŋ kemede kütıp otyrǧanyn aityp qoimaǧan soŋ Chioohachi qyzmetşısın jıberedı. Ol kemede baǧyttauşydan özge tırı jan joq dep keledı. Chioohachi men zaiyby ekeuı taŋ tamaşa bolyp, tıptı aŋyryp qalady. Sol sätte kışı qyzy tösekten basyn köterıp, bylai deidı:
-Qūdalasu boiynşa men Heijidıŋ äielı boluǧa tiıs edım. Alaida, ömırden mezgılsız ötuıme bailanysty qabırdı pana ettım. Soǧan qaramastan taǧdyrdyŋ jazuy Heijimen toǧystyrǧan sabaqtastyq üzılmegendıkten aldaryŋyzda menıŋ ruhym tūr. Sıŋılımdı Heijimen nekelestırıŋızder. Sonda ol dereu sauyǧyp ketedı. Menıŋ tılegım osy. Eger aitqanymdy jasamasaŋyzdar ol da men sekıldı tömengı qūrlyqqa enıp, bız bırge tūratyn bolamyz.
Bärı abyrjyp qoryqqannan qyzdyŋ türıne qarasa, onyŋ tür kelbetı sol küiı bolǧanymen dauysy däl marqūmdıkınen ainymaityn körınedı.
-Qyzym sen älde qaşan ölıp qalsaŋ da nege ruhyŋ tynyştalmai myna düniede ainalsoqtap jürsıŋ? – dep, äkesı sūraǧanda, ruh:
-Ǧūmyrym qysqa bolsa da Heijige degen mahabbatym bärınen ūly alapat küşke ainalypty. Osy sebepten, qaraŋǧy qūrlyqtyŋ patşaiymy Emma maǧan rūqsat berıp, ötken bır jyldy Heijiımmen bırge erlı-zaiyptylardai oinap-külıp ötkızdım. Endı, köleŋke men tūmannan özge tügı joq mäŋgılık mekenıme qaitar uaqytym keldı. Menıŋ tılegımdı oryndaŋyzdar!
Osylai dep ol Heijidıŋ qolynan qysyp, köz jasyn tögıp, qoştasu räsımın jasady. Odan keiın äkesı men şeşesıne taǧzym ettı de, sıŋılısıne bylai dedı:
-Heijidıŋ zaiyby retınde, perzenttık paryzyŋ boiynşa ata-anaŋa qamqor bolǧaisyŋ. Menıŋ ketetın sätım jettı. Mäŋgılıkke qoştasaiyq...
Aruaq sözın aiaqtamai jatyp-aq kışı qyzdyŋ tänı qalşyldap dırıldedı de eden üstıne gürs etıp qūlap, jan tapsyrǧandai boldy.
Bärı sasqalaqtap, betıne suyq su bürkıp, şaşqannan keiın ǧana qyz esın jidy. Auruynan qūlan taza aiyǧyp ketıptı. Būdan būryn ne bolǧanyn kenje qyz esıne tüsıre almai qoidy.
Chioohachi qyzyn Heijimen nekelestırıp, tūŋǧyş qyzyna dūǧa baǧyştady.
Osy bır taŋǧajaiyp tarihty estıgen ärbır adam «şynymen taŋdanarlyqtai, köz körmegen, qūlaq estımegen oqiǧa» desetın körınedı.
Audarǧan Quandyq ŞAMAHAIŪLY
