Sözdıŋ eŋ ūlysy, eŋ sipattysy – tarih Ahmet Baitūrsynūly
Eldıŋ eldıgın saqtaityn – ädebietı, tarihy, jol-jorasy. Maǧjan Jūmabaev
QR Bılım jäne ǧylym ministrı A.Aimaǧanbetovtyŋ nazaryna!
Tarih ǧylymy barlyq ǧylymdardyŋ ışındegı eŋ sipattysy, eŋ ūlysy. Är halyq öz tarihyn bılıp, odan sabaq alyp, bügının bütındeidı. Bügını bütın eldıŋ keleşegı kemel bolmaq. Tarih barlyq ǧylymdardyŋ töresı ǧana emes, ol bütın bır memlekettıŋ, ūlttyŋ ūlttyq ideologiiasyn qalyptastyruşy basty faktor. Olai bolmasa ol halyq bolaşaqqa baǧdarsyz köş bastaǧanmen bırdei bolmaq. Al ondai eldıŋ keleşegı kemel, ūlttyq ideologiiasy aiqyn dep kım aita alady? Ahmet Baitūrsynūly: «Sözdıŋ eŋ ūlysy, eŋ sipattysy – tarih»deidı. Maǧjan Jūmabaev: «Eldıŋ eldıgın saqtaityn – ädebietı, tarihy, jol-jorasy», - dep, körsetken. Degenmen, sözdıŋ eŋ ūlysy, eŋ sipattysy bolatyn, eldıŋ eldıgın saqtap, bolaşaqqa baǧdar beretın ol qandai tarih? Jalpy jazylǧan tarihty eldıŋ eldıgın saqtap, bolaşaqqa dūrys baǧdar bere alady dep aita alamyz ba? Ärine joq. Al, Alaş ziialylary köksegen qai tarih? Qazırgı qazaq tarihy, äsırese mektep oqulyqtary Ahmetter aitqan sözdıŋ eŋ ūlysy bola aldy ma, nemese ūlttyq ideologiianyŋ negızı bola aldy ma? Endı osy saualdarǧa jauap berıp köreiık. Qazırgı bızdıŋ tarihymyz, äsırese mektep oqulyqtarynda ūlttyq tarihymyzdyŋ qoǧamdyq damudy jedeldetuge tigızer zor yqpaly men tarihtyŋ tälım-tärbielık mänı, maqsaty körsetılmegen. Sol sekıldı mektep Qazaqstan tarihy oqulyqtarynda ūlttyq tarihymyzdyŋ teoriialyq-metodologiialyq negızı bolatyn töl derekközderden mälımetter keltırılmegen. Al, ūlttyq derekközder men ūlttyq ideologiia, ūlttyq tanym tūrǧysynan jazylmaǧan tarihty qalaişa tälım-tärbielık mänı bar tarih dep aita alamyz? Sondyqtan da ūlttyq tanym men ūlttyq ideologiia tūrǧysynan jazylmaǧan oqulyqtar oquşylardyŋ boiynda tarihi sana, ūlttyq ruh, qazaqy mınez qalyptastyra almasy anyq. Öitkenı ol oqulyqta tarihty oqudaǧy negızgı maqsaty aiqyndalmaǧan. Mäselen Jalpy bılım beretın mekteptıŋ 10 synybyna arnalǧan avtory Djandosova Z.A. jazǧan Qazaqstan tarihy oqulyǧynda: «Şyŋǧys han imperiiasy jäne onyŋ mūragerlerı» Şyŋǧys hannyŋ düniejüzılık tarihtaǧy rölı» atty §31 paragrafynda: «Moŋǧol şapqynşylyǧynyŋ bastaluy», «Moŋǧoldar Qazaqstan aumaǧynda», «Moŋǧoldar basqynşylyǧynyŋ jalǧasuy» siiaqty taqyrypşalar bar. Sol sekıldı «Qazaqstan aumaǧynda ūlystyq jüienıŋ damuy» atty §32 paragrafynda: «Jetısu men Oŋtüstık Qazaqstan moŋǧol däuırınde» atty taqyrypşada bylai jazylǧan: «Jetısu Joşy, Şaǧatai jäne Ügedei ūlystarynyŋ tüiısken jerınde ornalasqan. 1260 jyly imperiiada taq üşın küres bastalǧan kezde Jetısu moŋǧol jäne türkı taipalary jinaqtalǧan orynǧa ainaldy. Būl ölkedegı qalalardyŋ jäne otyryqşy-egınşılık mädeniettıŋ tolyqtai qūldyrauyna äkep soqty. Moŋǧol şapqynşylyǧy kezınde zardap şekpegen qalalar özara soǧystar kezeŋınde apatqa ūşyrady. Jetısu taza köşpelı aimaqqa ainaldy. Syrdariia boiyndaǧy qalalarǧa (Türkıstan qalalary) keletın bolsaq, olar moŋǧoldardyŋ şapqynşylyǧy kezınde zardap şekken edı. Otyrar men basqa qalalar qiratyldy.» delıngen. Būl jerden nenı baiqauǧa bolady? Ärine halqymyzdy qynadai qyryp-joiǧan keŋestık qyzyl imperiianyŋ ūlttyq handarymyz ben ūltqa qorǧan bolǧan batyr babalarymyzdy halyq jauy dep, öz tarihyn özıne jiırkenıştı etıp körsetken sovettık ideologiiany anyq baiqauǧa bolady. Keŋes ükımetınıŋ özge ūlttar men ūlystardy qyryp joiyp, bas kötergen ziialy qauymyn atyp-asyp, joiyp jıbergennen keiın, ūltsyzdandyrudyŋ endıgı saiasaty ideologiialyq tūrǧyda qatty jürgızılgen bolatyn. Onyŋ aiqyn dälelı – ūltty ūlt retınde saqtap qalatyn tarihi sana men ūlt ruhaniiatyna qarsy baǧyttaldyǧy edı. Ärıge barmai-aq qazaqtyŋ soŋǧy hany han Kenenıŋ ūlt tarihyndaǧy täuelsızdık küresın tarihi şyndyq negızınde jazǧan tarihşy E.Bekmahanovtyŋ sottalu sebebınen de qazaq halqyna öz ūlttyq handaryn oqytpau, olardy halyq jauy retınde sanap ūrpaqqa jiırkenıştı körsetu saiasatyn aŋǧaruǧa bolady. Ūlttyq tarihymyzdy būrmalap, handarymyzdy ūrpaqqa qūbyjyq etıp körsetken keŋestık ideologiianyŋ negızgı qainar közı bolǧan bes tomdyq Qazaq SSR tarihy IV tarau «Qazaqstandy maŋǧoldardyŋ jaulap alǧan däuırı» §7 «Qazaqstannyŋ maŋǧol ezuşılıgınıŋ kezındegı şaruaşylyǧy jäne onyŋ taipalarynyŋ qoǧamdyq qarym qatynastary» atty paragrafynda: «Maŋǧoldar jaulap alǧan oblystardyŋ astan-kesteŋın şyǧardy, olardy sansyz şyǧynǧa ūşyratty. Maŋǧoldar Orta Aziia men Qazaqstannyŋ köp qalalaryn, sonyŋ ışınde Syrdariia boiyndaǧy qalalardy da, qiratyp jıberdı», «Qazaqstannyŋ köşpelı audandary da bülınşılıkke ūşyraǧan», «Būl köşpelı audandarda öndırgış küşter qatty kemıp kettı. Köptegen maldy jaulauşylar tartyp aldy» delılgen. Endı ekı oqulyqty salystyryp qarasaq, jalpy bılım beretın mekteptıŋ 10 synybyna arnalǧan avtory Djandosova Z.A. jazǧan Qazaqstan tarihy oqulyǧynda: «Moŋǧol basqynşylyǧy», «Moŋǧol şapqynşylyǧy», «Moŋǧoldardyŋ şapqynşylyǧy kezınde Syrdariia boiyndaǧy qalalardyŋ zardap şekkenı» t.b. jazbalary ūlt tarihyna qarsy jazylǧan Qazaq SSR tarihyndaǧy: «Maŋǧol basqynşylyǧy», «Maŋǧol şapqynşylyǧy», «Maŋǧol şapqynşylyǧy kezınde Syrdariia boiyndaǧy qalalardy da qiratyp jıberdı» degenın ainyptpai qaitalap tūrǧanyn aŋǧaruǧa bolady. Būl nenı bıldıredı? Būl - qazırgı Qazaqstan tarihynyŋ, äsırese mektep oqulyqtarynyŋ keŋestık ideologiia tūrǧysynan älı de aryla almaǧandyǧyn aŋǧartady. Osylaişa jalpy bılım beretın mekteptıŋ 10 synybyna arnalǧan Qazaqstan tarihy oqulyǧynyŋ teoriialyq-metodologiialyq negızı ūlt tarihyna qarsy baǧyttalǧan keŋestık ideologiiaǧa negızdelgendıgın aŋǧartyp tūr. Alaş alyby M.Dulatūly: «Tarih ǧylymynda qanşa tarih jazuşylar şyǧyp, qanşa kıtap jazyp şyǧardy. Solardyŋ arasynda qazaqtyŋ asylyn anyq qyp aitqany joq. Arapşa, türıkşe, orysşa bız körgen kıtaptarda qazaq turasynda jazylǧan sözderdıŋ bärı de haqiqatqa harap, şıp-şikı ötırık. Qanaǧat tabarlyq eşbır söz jazylǧan joq.»,- /M.Dulatūly. Şyǧarmalary. 2-tom. - Almaty: Mektep, 2003-61 b./ deidı. Iаǧni, bız turaly jazylǧan özgelerdıŋ tarihyn osylai dep körsetken edı. Arapşasyn da, orysşasyn da, türıkşesın de tügelımen ötırık, dep, qazaqtyŋ asylyn anyq qyp jazǧan dep eşbırın aitpaǧan. Būl jerden baiqaitynymyz är ūlttyŋ öz töl tarihyn öz ūlttyq müdde tūrǧysynan qarap, ūlttyq sana elegınen ötkızıp jazuy kerek. Sonda ǧana är eldıŋ şynaiy tarihy jazylady. Būl jönınde orys tarihşysy V.O.Kliuchevski: «Qoǧamnyŋ saiasi-äleumettık qūrylymy, onyŋ tolyp jatqan problemalary bögde eldık zertteuşıge toly körıne bermeidı, körıngen künnıŋ özınde ol basqa közqaras pen özgeşe ölşem tūrǧysynan baǧalanady» deidı. Al, bızde qalai? Revoliusiiaǧa deiın ūlt tarihyn P.İ.Rychkov, A.İ.Levşin, N.N.Postuhov, N.A.Katanov, N.A.Aristov siiaqty orys tarihşylary jazsa, keŋes zamanynyŋ alǧaşqy jyldarynda V.V.Bartold, B.Iа.Vladimirsev, B.D.Grekov, S.İ.Rudenko, A.B.Chuloşnikov syndy bögde eldıŋ zertteuşılerı jazǧan bolatyn. Al, köptegen otandyq tarihşylar otarlyq-imperiialyq közqaras negızınde jazylǧan atalǧan avtorlar eŋbegıne süienıp, olardyŋ derekterıne sılteme körsetuden asa almai otyr. Belgılı käsıpqoi tarihşy Q.Atabaev onyŋ mynadai sebepterın körsetken: «Bırınşıden jerlesterımızdıŋ imperiialyq piǧyldan aiyryla qoimaǧan belgılı bır toby özderınıŋ qazaq jerınde ömır sürıp jatqandyqtaryn, sol halyqtyŋ tılın, tarihyn bılulerı kerektıgın moiyndaǧylary kelmeidı. Sondyqtan sol toptan şyqqan tarihşylar üşın bet-beinesı belgısız, bärıne de ortaq, qandai derekterge süienıp jazsaŋ da, qai tılde jazsaŋ da bola beretın Qazaqstan tarihy turaly jazǧan tiımdı. Ekınşıden, belgılı bır äleumettık toptyŋ ökılı bolyp tabylatyn, qazaq tarihşylarynyŋ bır bölıgı öz tılınde oqi da, jaza da bılmeidı. Demek, töl tuma derekterımızdı derekközı retınde paidalana almaidy. Sondyqtan olar Qazaqstan turaly orys tılınde paida bolǧan derekter negızınde, sol tılde eŋbekter jazyp, ǧylymi ataq-därejege ie boldy jäne ie boluda.» /Q.Atabaev. Reforma jasalmai, otandyq tarih oŋalmaidy.Qazaq tarihy №1. 2007-8 b./ deidı. Tarihşy H.Äbjanov: «Qazaq – tarihqa airyqşa män bergen halyq. Şejıre tarqatu, bai auyzşa ädebiet, muzykalyq folklor, tastaǧy taŋbalar men jazular bärı ūlttyq tarihymyzdyŋ teoriialyq-metodologiialyq negızıne kırpış bolyp qalanǧany abzal. Qazırgı jastar, äsırese orystıldı Toinbige, Popperge, Fukuiamaǧa t.b. Şeteldık belgılı avtorlarǧa jügınuge, sılteme jasauǧa qūmar-aq. Bılmesın demeimız, bılsın. Bıraq tarih tärızdı taza ūlttyq ǧylym bötennıŋ teoriiasy men metodologiiasyna köne bermeidı ǧoi» / H.Äbjanov. Tarihymyz ūlttyq nūsqada däiektelsın. Qazaq tarihy №3,2007-10 b./ dep, tarih ǧylymy böten teoriia men metodologiiaǧa köne bermeitındıgın jazǧan bolatyn. Parsy jūrty tabynyp kelgen zoroastrizm dınınıŋ qasiettı kıtaby «Avesta» (b.z.d. III ǧasyrda köne parsy tılınde hatqa tüsken) özderı Afrasiab dep ataǧan Alyp Er Toŋany parsylarǧa qarsy jau retınde körsetıp otyrady. Tıptı, ūly aqyn Firdousidıŋ «Şahnamasynda» da Afrasiab parsy jūrtynyŋ jauy retınde suretteldı emes pe?... «Avesta» men ortaǧasyrlarda jazylǧan «Şahnamada» Afrasiab tūlǧasyn irandyqtar öz tanym tūrǧysynan baǧalauyna tüsınıstıkpen qaraǧan jön. Öitkenı, olar Alyp Er Toŋany öz Otany müddesı tūrǧysynan qarap jyrlaǧan. Al Alyp Er Toŋany türık aqyny Jüsıp Balasaǧūni «Qūdatǧu bılık» dastanynda būl tanymǧa qarama-qarsy baǧytta, Tūran elı türǧysynan asqaqtata jyrlaǧan. / M.Myrzahmetūly. Türkıstan Taraz arasy...Astana: Bılge, 2002 j. «Tūrannyŋ ūly qaǧany».159-162-bet./ Hazarlar turaly jazatyn orys zertteuşılerı, sonyŋ ışınde bız eŋbegın söz etıp otyrǧan S.A.Pletneva, tarihi oqiǧalardy baiandaǧanda mūsylmandyq jaǧdaidan şala-pūla baiandap, hristian men iudeiler dınıne ış tartatynyn jasyra almaidy. Mäselen, arab äskerınıŋ qolbasşysy Mervan 735 jyly Hazariiany jeŋgennen keiın qaǧanǧa «mūsylmandyqqa ötıŋder» dep talap qoiypty, qaǧan būl talapty qabyl alyp, mūsylman bolypty. Osy jaǧdaidy S.A.Pletneva hazar qaǧannyŋ namysyn aiaqqa basqandyq dep sipattaidy; al Hazariia elın bır jaǧy Vizantiia ekınşı jaǧy evreiler öz uysynan şyǧarmau üşın jasaǧan äreketterın tabiǧi qūbylys dep qaraidy... M.İ.Artamonov eŋbegınde köne arab, Vizantiia, armian, evrei mänberlerıne taban tırei otyryp, Edıl men Qara teŋız arasynda kezek däuırlegen ǧūndar, avarlar, bolgarlar, hazarlar bırlestıkterı men memleketterı jaynda pıkır örıstetedı. Būl kıtaptyŋ paidaly jaqtarymen qatar syn közımen qaraudy kerek etetın jerlerı de bar. Mäselen, M.N.Artamonov tılge tiek etken Hazariia qaǧany İosiftıŋ İspaniia alpauyty, evrei Hasdaimen özara jazysqan hattary delıngen «qūjattardyŋ» da kümän tuǧyzatyn jerlerı az emes. Al, Vizantiia, Armeniia tarihşylarynyŋ pıkırlerı köbınşe hristian dınınıŋ müddesı tūrǧysynan berılgen. M.N.Artamonov zertteuınde mūsylman mänbelerı (istochnikterı) tym jūtaŋ paidalanylǧan. /R.Berdıbai: Bestomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 2-tom. Almaty Qazyǧūrt. 2005 j. «Hazariia qasıretı» 75-76-77-bet./ Būl mysaldardy nege keltırdık. Öitkenı kez-kelgen el öz tarihyn öz ūlttyq müddesı tūrǧysynan jazǧanda ǧana özınıŋ şynaiy tarihy jazylady. Mıne osyndai şynaiy tarihymyz ǧana Alaş ziialylary Mırjaqyp, Maǧjan, Ahmetter aitqandai: «eldıŋ eldıgın saqtaityn», «sözdıŋ eŋ sipattysy men ūlysy» bolmaq. Akademik tarihşy M.Qozybaev qazaq tarihyn jazuda halqymyzdyŋ ruhani düniesı, bai mūrasy – auyz äbebietı, şejıresı, jyr-dastandaryn airyqşa atap: «Endeşe auyzşa tarih aitu dästürınsız, şejıresız qazaq halqynyŋ tarihyn jasau mümkın emes»-deidı. Sol sekıldı tarihşy H.Äbjanov: «Qazaq – tarihqa airyqşa män bergen halyq. Şejıre tarqatu, bai auyzşa ädebiet, muzykalyq folklor, tastaǧy taŋbalar men jazular bärı ūlttyq tarihymyzdyŋ teoriialyq-metodologiialyq negızıne kırpış bolyp qalanǧany abzal» dep, halymyzdyŋ töl derekterınsız ūlt tarihyn jazu mümkın emestıgın aitqan. Endı akdemik, tarihşy M.Qozybaev, H.Äbjanovtar aitqan ūlttyq tarihymyzdyŋ teoriialyq-metodologiialyq negızı sanalǧan ūlttyq töl derekter men Alaştyŋ asyl mūrasynda Şyŋǧys qaǧan turaly ne deidı? Sypyra jyrau: Men babaŋmyn, babaŋmyn, Men nelerdı körmedım, Men qai jerde jürmedım. Äkei han men Jäkei han – Mūny körgen babaŋmyn. Şyna qyzdan tuǧan ūl Senıŋ babaŋ Şyŋǧys han – Mūny körgen babaŋmyn. Tolǧau aitqan babaŋmyn /Sypyra jyrau. Jetı ǧasyr jyrlaidy. 1 tom, Jazuşy baspasy. 2008, 7-b/ deidı. Qaşaǧan Kürjımanūly: Jüsıptei asyl nūr ötken, Äzıretı Älı Şer ötken, Şyŋǧystai asqar şyŋ ötken. Köregen Temır dür ötken. San paiǧambar, sahaba, Qūdaidyŋ dosy bū da ötken dep, Şyŋǧysty asqar şyŋǧa teŋegen. Ş.Qūdaiberdıūly: Kım bılmes keşegı ötken Şyŋǧys handy, Jartysyn dünienıŋ tügel aldy Talaiyn Evropanyŋ bas igızıp, Qorqytyp Qytaiǧa da alym saldy... Raqymdy qol astyna kırgen elge. Ne dınge, ne ǧūrypqa qol sūqpaǧan, Oi jıber mıne osyndai kemeŋgerge – dep, Şyŋǧys han erlıgın jyrǧa qosady. /Ş.Qūdaiberdıūly. Şyǧarmalary 2-tom. Almaty «Jıbek joly» 2007 j. «Qazaqtyŋ tüp atasy». 203-204 bb/. M.Jūmabaiūly: Tumaidy adamzatta Şyŋǧystai er, Danyşpan, tūŋǧiyq oi, bolat jıger. Şyŋǧystai arystannyŋ qūr aty da Adamnyŋ jüregıne jıger berer. /M.Jūmabaiūly. Jetı ǧasyrjyrlaidy. 2-tom. Jazuşy baspasy. Türkıstan, 475-b/. Ǧūmar Qaraş: Şyŋǧys, Batyi handyq qūryp tūrǧan el, Qara qypşaq Qobylandylar tuǧan el, Qarsylaǧan dūspan jauyn quǧan el, Emes pe edıŋ, jūrtym saǧan ne boly? /Ǧūmar Qaraş. Jetı ǧasyr jyrlaidy. 2-tom. Jazuşy baspasy. 364-b/. Sūltanmahmūt Toraiǧyrov: Er Türık ūrpaǧymyn daŋqy ketken, Bır kezde Europany tıtırkentken. Kırgenı esık, şyqqany tesık bolyp, Künbaǧys, Künşyǧysqa ämırı jetken. Keşegı han Şyŋǧystyŋ ūrpaǧyna, Talai sar, talai kniaz täjım etken. Men qazaq, qazaqpyn dep maqtanmyn» dep, Şyŋǧys qaǧannyŋ tarihi erlıgın därıptegen. Jalpy bılım beretın mekteptıŋ 10 synybyna arnalǧan avtory Djandosova Z.A. jazǧan Qazaqstan tarihy oqulyǧyndaǧydai: «Şyŋǧys qaǧan qazaq tarihynda şapqynşy, basqynşy monǧol» bolsa, al «monǧol basqynşylary ūlttyq tarihta basqynşylyq jasaǧan, ortaǧasyrlyq qalalardy küiretuşı «basqynşylar bolsa» onda nege akademik M.Qozybaev aitqan ūlttyq tarihtyŋ negızgı teoriiasy men metodologiiasy bolyp tabylatyn töl tarihi derekterde Şyŋǧys qaǧan qazaqtyŋ babasy retınde surettelgen? Eger avtor jazǧandai Şyŋǧys han basqynşy monǧol bolsa, onda nege babamyz Sypyra jyrau: «Senıŋ babaŋ Şyŋǧys han – Mūny körgen babaŋmyn» deidı? Tıpten keşegı ötken alaş ziialylary mūralarynda nege Şyŋǧystyŋ erlıgın jyrlap, Maǧjandar: «Tumaidy adamzatta Şyŋǧystai Er» dep därıptedı? Sonda Şäkärım, Sūltanmahmūt, Ǧūmar, Maǧjandar qazırgı mektep oqulyǧynda jazylǧandai «basqynşy moŋǧoldyŋ hanyn» därıptedı me? Ǧūmar Qaraş: «Şyŋǧys, Batyi handyq qūryp tūrǧan el, Qara qypşaq Qobylandylar tuǧan el, Qarsylaǧan dūspan jauyn quǧan el, Emes pe edıŋ, jūrtym saǧan ne boldy?» deuınen de Şyŋǧys qaǧan men onyŋ nemeresı Batyidy qaharmandyq jyrlardaǧy tūlǧa Qobylandymen qatar därıptegendıgın aŋǧaramyz. Tarihşy Şäkärım dananyŋ özı: «Raqymdy qol astyna kırgen elge. Ne dınge, ne ǧūrypqa qol sūqpaǧan, Oi jıber mıne osyndai kemeŋgerge» dep, Şyŋǧys qaǧandy «kemeŋger» sanap, qazaq handarynyŋ tüp atasy retınde tarihtaǧy ädıldıgıne oŋ baǧa bergen. «Alaş tuy astynda, kün söngenşe sönbeimız» dep ūrandaǧan Sūltanmahmūt Toraiǧyrov: «Er Türık ūrpaǧymyn daŋqy ketken, Bır kezde Europany tıtırkentken. Keşegı han Şyŋǧystyŋ ūrpaǧyna, Talai sar, talai kniaz täjım etken. Men qazaqpyn qazaqpyn dep maqtanamyn» dep, Europany tıtıretken daŋqty Er Şyŋǧystyŋ erlıkterın maqtan etken. Mıne ūlttyq tarihymyzdaǧy babalardyŋ daŋqty erlıkterı ǧasyrlar boiy Sypyra jyraulardyŋ jyraulyq poeziiasy arqyly jäne auyz ädebietınıŋ asyl ülgılerı arqyly ūrpaqtan ūrpaqqa jetse, keşegı Alaş erlerı de sol dästürdı jalǧap, babalardyŋ erlıgın öz şyǧarmalaryna arqau etıp, tıpten Şyŋǧys qaǧandy maqtan tūtyp, şynaiy ūlttyq tarihymyz arqyly ūrpaq boiynda qaisar ruh pen ūlttyq maqtanyş sezımın qalyptastyra bıldı. Mıne tarih dep osyny ait. Mıne tarihi sana, mıne ūlttyq ruh, mıne ūlttyq maqtanyş, mıne qazaqtyŋ ūlttyq tarihy degen osyndai bolu kerek. Mektep balasy alaş alyptary qaldyrǧan osyndai töl tarihty oqyǧanda, boiynda patriottyq sezımı oianyp, babalar erlıgınen ruhtanu kerek. Babalarynyŋ älemdı bilegen ör ruhyn, qaisarlyǧyn oqyǧan bala özın el iesı, jer iesı ekendıgın sezınu kerek. Şäkärım dana: «Söngen oidy jandyruǧa, jan bererlık söz kerek» deidı. Iаǧni, mektep balasy öz tarihyn oqyǧanda «Europany tıtıretken» babalar ruhyn sezu kerek, «Bes myŋ jyldyq tarihy bar qytaidy qorqytyp qorǧan saldyrǧan» babalar erlıgı balanyŋ boiynda otanşyldyq sezımdı oiatuy kerek. Akademik M.Qozybaev: «Kelelı problemalardyŋ bırı – tarih ǧylymynyŋ tärbielık mänın barynşa paidalanu. Tarihtyŋ tälım-tärbielık mänı, onyŋ qoǧamdyq damudy jedeldetuge tigızer yqpaly orasan zor ekenı būl künı barşaǧa aian. Onyŋ ötkennen sabaq, taǧylym, jaqsysyn üirenıp, jamanynan jirenbei, bügıngı künge asqan jauapkerşılıkpen qaramai, erteŋgı künde asqan ümıt artuǧa bolmaidy. Mūny bızdıŋ tarihşylarymyz ärdaiym myqtap este ūstaǧany jön» - dep, tarih taǧylymyn tarihşylardyŋ ärdaiym myqtap este ūstau kerektıgın, iaǧni tarihty jazudaǧy onyŋ negızgı maqsatynyŋ aiqyn boluy kerektıgın basa aitqan. Degenmen, akademik aǧamyzdyŋ aitqan tarih ǧylymynyŋ būl negızgı qaǧidasyn, ūstanymyn osy küngı jazylǧan tarihtan, äsırese bız mysal etken mektep oqulyǧynan aŋǧaru qiyn. Ūlttyq tarihymyzdyŋ teoriialyq-metodologiialyq negızı sanalǧan ūlttyq töl derekter negızınde jazylmaǧan tarih ol qalai «tarihtyŋ tärbielık mänın aşa alady?» Sondyqtan da ūlttyq tarihymyzdy ūlttyq töl derekközder negızınde qaita jazyp, tarihtyŋ tälım-tärbielık mänın ūrpaq sanasynda jaŋǧyrtatyn şynaiy tarihymyzdy qaita jazatyn uaqyt keldı dep oilaimyz. Qūrmettı Ashat Qanatūly! Jalpy bılım beretın mekteptıŋ 10 synybyna arnalǧan avtory Djandosova Z.A. jazǧan Qazaqstan tarihy oqulyǧyndaǧy keŋestık közqaras tūrǧysynan jazylǧan ūlttyq tarihymyzǧa qaişy keletın tūjyrymdardy qaita qarap, ūlttyq müdde tūrǧysynan ūlt tarihynyŋ jazyluyn talap etemın! Otyz jylda ūrpaq boiyndaǧy ūlttyq ruhtyŋ älsız boluynyŋ sebebın de mıne osyndai mektepte oqytylatyn «ruhsyz», «ūltsyzdanǧan» tarih oqulyqtarynyŋ sebebınen dep bılemın! Öz elımızde, öz jerımızde jürıp, özımızdı el iesı, jer iesı ekenımızdı de tolyqqandy sezıne almai, öz elımızde ögei balanyŋ künın keşken, öz tarihyn maqtanyş sanamaityn keipımızdıŋ de sebebı osyndai ūlttyq ideiaǧa qarsy jazylǧan mektep oqulyqtarynyŋ jäne ūlttyq ideologiianyŋ jüielı jürgızılmeuınıŋ sebebı dep bılemın! Alaş alyby Ahmet Baitūrsynūly aitqandai: «Oqu-tärbie ısı tüzelmei, el ısı tüzelmeitındıgın» eskersek, oqu-tärbie ısındegı osyndai olqylyqtardy tüzep, egemen elımızdıŋ tūǧyrynyŋ berık boluyna bır kısıdei qyzmet eteiık!Äzıret SATYLǦANOV,
«Bilim-orkenieti» ūlttyq innovasiialyq ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ basşysy
Derekköz: Abai.kz
