Abylai Hannyŋ tüs köruı

«Manaǧy qūraqty kölım sor boldy ma? Būlaq boldy ma? Şalşyqqa ainaldy ma? Ne bolǧanyn qarauǧa özım de jirenıp jatyp oianyp kettım» 1. ABYLAIDYŊ TÜSI Bır künı Abylai üiınde jatyp, bır tüs körıptı. Sol tüsın Būqarekeŋe jorytqan eken. Abylaihan tüsınde qūbylaǧa qarai bara jatsa, bır biık aspan zäulım bäiterek köredı. Midai dalada sol bäiterekke barsa, tübınde bır jolbarys jatyr eken. Ol jolbarys Abylaidy köre sala kelıp alysady. Abylai da jolbaryspen alysyp jürıp, qolyndaǧy qanjarymen ışın ja­ryp öltırıptı. Onyŋ ışınen bır qasqyr şyǧa kelıp, ol taǧy aly­sypty. Abylai ony da jeŋıp öltırıptı. Onyŋ ışınen bır tülkı şyǧa kelıp, o da alysypty. Onyŋ ışınen bır qoian şyǧa kelıptı. Işın jarǧanda onyŋ ışınen bır küzen şyǧa kelıp, o da alysty. Onyŋ ışın jaryp jıberse, qoŋyr şolaq tyşqan şyǧady. Mıne körgen tüsı osy eken. Būqarekeŋ keleşek zamanǧa jäne Abylaidyŋ keiıngı ūrpaqtaryna keltırıp bylai jorypty: – Bäiterek körgenıŋ – özıŋnıŋ osy kündegı handyq baqytyŋ. Özıŋnıŋ jolbarystai aibatyŋ, han, saltanatty uaqytyŋ. Özıŋnen tuǧan bır balaŋ aiudai bolyp tuyp, özıŋnıŋ handyq ornyŋa tūryp, özıŋdei bolyp qalmaqqa, jauǧa aiudai bolyp şabady eken. Onan tuǧan balalar qasqyrdai bolady eken. Onan keiıngı adamdar tülkıdei bırın-bırı aldap, arbap, sūm zamanǧa ie bolady eken. Onan keiıngı adamdarǧa bır qorqu, ürku, jebır, jesır tar uaqyt bolady eken. Odan keiıngılerdıŋ körgen uaqyty bastaryna keletın bır qoŋyr şolaq tyşqandai bolyp jürıp kün köretın uaqyt bolady eken. Zamannyŋ aqyry taianǧanda adam balasyna kezdesetın uaqyt küzen sekıldı bolar. Aiaǧy tyşqan bolyp, dünie söitıp tausylady-daǧy. Būqar tüsın joryp aitqan soŋ Abylai būl sözıne qūlaq qoiyp, sonan soŋ Samarqan şaharyna elşı jıberıptı: «Ūrysym, soǧysym joq. Äulielerge ziiarat qylǧaly keldım. Osy jerden qaitamyn» dep. Samarqan, Būqar jūrty qorqysyp tūr eken. Mūnan būryn qosyny qazaq bolyp on üş patşa ol şaharlardy alǧan eken. «Qosyny qazaq boldy degenşe, bū dünie tar, sarttarǧa azap boldy» deidı eken. Abylai hannan būl sözdı estıgen soŋ Samarqan halqy quanyp, tartu, taralǧy, syimen kelıp, handy körıp köŋılderı sondai tyndy. 2. ABYLAI HANNYŊ TÜSI Abylai han Samarqand şaharynyŋ betındegı Jūpar qoryǧyna tüsıp, alǧaş qonǧan tünı tüs körıp, erteŋınde qasyndaǧy tüs jorityn qariiasyna jorytady. – Tüsımde şatyrymnyŋ aldynda bır jolbarys kelıp şögıp jatyp aldy, būl ne qylǧan jolbarys dep taŋ qalyp qarap edım, älgı jolbarysym aiu bolyp kettı. Jaŋa jolbarys edı ǧoi, qalaişa aiu bolyp kettı dep ekınşı qaraǧanymda qasqyr bolyp, onan soŋ tülkı, aqyrynda qoian bolyp kettı. Osy körgenderıme taŋ qalyp jatqanymda oianyp kettım, – dedı. Sonda qariia: – Jolbarys körseŋ, basyŋnan baqyt qūsy ūşqany, baiaǧydan berı qaitpai jürıp, endı jasyŋ jetken şaǧyŋda «Aby­lai han sarttan ölıptı» degen atqa ūşyramai qaita ǧoi. Jolbarystyŋ aiu bolǧany senen soŋǧy balalaryŋnyŋ zamany aiu zamany bolyp, jūrt aiudai alysyp ötedı. Qasqyr bolǧany nemerelerıŋ zamanynda qasqyrdai jūlysyp öter. Tülkı bolǧany şöbereŋnıŋ zamanynda tülkışe jortyp öter. Qoian bolǧany onan keiıngı zamanda qorqyp öter, – degen eken. 3. ABYLAIDYŊ ÖZ TÜSIN JORUY Abylai üiınde me, ne joryqta ma, äiteuır bır tüs körıptı (ärkım ärtürlı aitady). Tüsınde bır qalyŋ damanda otyryp esıkten qarasa, esık al­dynda bır ülken köl bar eken. Onyŋ qūraq, qamystary jolsyz yqqa qarap japyrylyp tūr eken. «Iаpyrym-ai, myna köldıŋ qamysy jelsız nege japyrylyp tūr?» dep, esıkke şyǧa kelse, esıktıŋ aldynda bır arystan qarsy qarap jatyr eken. Abylai seskenıp tūra qalypty. Arystan qarap sekıretın türge kelıp, aibattanyp küşın jinapty da, öz betımen jüre berıptı. Odan soŋ sol jerge qasqyr, tülkı, qoian kelıp kıdırıp, bärı de köz aldynda öz betımen kettı. «Manaǧy qūraqty kölım sor boldy ma? Būlaq boldy ma? Şalşyqqa ainaldy ma? Ne bolǧanyn qarauǧa özım de jirenıp jatyp oianyp kettım»,— deidı. Estuşıler ne dep joruyn bılmei, jaqsylyqqa joruǧa qisynyn taba almai, jamandyqqa joruǧa hanyna bata almai otyrypty. Sonda Abylai özı bylai dep jorypty: – Menıŋ körgen jynym, aidyn şalqar kölım – ol myna menıŋ körgen däuırım, myna otyrǧan sendersıŋder. Ana japy­rylyp körıngen – menıŋ qoǧadai japyrylyp bas iıp tūrǧan halqym. Onyŋ aqyry bylai boldy. Şırkın, halqym, däuırıŋ osyndai bolady eken ǧoi! Körgen arystanym – ol dūşpanym. Qanşa dūşpanym qairat etse de, äser etpedı. Onyŋ artyndaǧy qasqyr, tülkı, qoian – olar menıŋ keiıngı tūqymdarym bolar. Olardyŋ aqyry qoianǧa ūqsap, el-jūrt qaraudan da jirenetın bolady eken ǧoi! – dep joryp, özı qatty küizelgen eken. Sonda qasyndaǧylar da: – «Tüs – tülkınıŋ boǧy», jaqsyǧa joryŋyz, tüs köruşıden emes, joruşydan, – degen eken.

---

 e-history.kz