Qazaq teatrynyŋ zamanaui älemdık teatr prosesındegı, bütındei teatr önerındegı özgerısterge ılesudıŋ metafizikalyq maqsaty – dästürlı-normativtık tendensiia jäne körkemdık-estetikalyq ızdenıster men ideialyq töŋkerısterdı qatar alyp, osy ekı baǧyt osınde alǧa jylju. Önertanuşy ǧalym Amangeldı Mūqan «Ūlttyq teatrdyŋ qalyptasuy men damuyna erekşe eŋbek sıŋırgen belgılı öner jäne qoǧam qairatkerlerı M. Äuezov, S. Säduaqasov, O. Bekov, D. Ädılūly t.b. ötkır közqarastary qazaq teatrynyŋ teoriialyq jäne täjıribelık tūrǧydan damu jolyn aiqyndauǧa zor üles qosty» /1, 7/, – deidı. Al halyqtyŋ dästürlı oi sanasymen tereŋ bailanys negızınde ūlttyq teatr önerınıŋ kökjiegın keŋeitu, jaŋa serpılıs ızdeu jolynda ter tökken rejisserler Jūmat Şanin, Şäken Aimanov, Asqar Toqpanov, Nūrmūqan Jantörin, Äzırbaijan Mämbetov, Raiymbek Seiıtmetov, Janat Qajiev, Esmūqan Obaev, Nūrqanat Jaqypbai, Äubäkır Raqymov jäne t.b.
Kez-kelgen mekemenıŋ institutsionaldyq jüiesın qalyptastyru, jetıldıru kerek ekenı anyq. «Alatau» dästürlı öner teatrynyŋ direktory Rinat Rifhatūly Zaitov būl boiynşa bylai deidı: «Teatrdyŋ maqsatyn, jalpy baǧytyn aiqyndau üşın bız eŋ bırınşı kezekte dästürlı än önerın, küi önerın daralauǧa tyrystyq. Mysaly, «Kez bolǧan soŋ ker zaman» atty muzykalyq qoiylym-konsertte qazaqtyŋ dästürlı än önerındegı bes mektep (Arqa, Jetısu, Batys, Syr, Altai-Tarǧybatai) qamtyldy. Al «Altybaqan» oiyn-sauyq än keşınde bır dästürlı ändı, iaǧni «Saryarqany» üş änşı oryndady. Būǧan deiın mūndai täjıribenı tek opera oryndauşylary, atap aitqanda Luchano Pavarotti, Plasido Domingo jäne t.b. tenorlar qoldanatyn. Bızdıŋ dästürlı änderımız keibır estrada änderı siiaqty jolai şyǧaryla salǧan änder emes, ärbıreuınıŋ artynda bır-bır tarih tūr. Sol tarihty körınıs arqyly qysqaşa baiandap, ännıŋ tabiǧatyn jetkızuge jūmys ıstep jatyrmyz. Qazır de, aldaǧy uaqytta da negızgı aksenttı dästürlı halyq änderı, halyq kompozitorlarynyŋ şyǧarmalaryna beremız». Iаǧni atalmyş teatr da repertuarlyq baǧyty boiynşa dästürlı önermen sintezdelgen qoiylymdarymen özgeşe özındık formany basşylyqqa alady. Osyndai ūstanymmen qolǧa alynǧan qoiylymdardyŋ bırı – «Än-Mūhit» dästürlı muzykalyq dramasy. Avtory – aqyn, dramaturg İran-Ǧaiyp, rejisserı – Jūldyzbek Jūmanbai.
Qazaq önerınıŋ «altyn ǧasyry» sanalatyn XIX ǧasyrda şyrqau şyŋyna jetken, halqymyzdyŋ qatelespes talǧamy qalyptastyrǧan ǧajaiyp dästürı – änşılık öner mektepterınıŋ bırı – batys än mektebı Mūhit sal esımımen bailanysty. Mūhit batys öŋırındegı auyzşa-käsıbi änşılık mekteptıŋ negızın qalauşy daraboz öner iesı. Aleksandr Zataevichtıŋ «Qazaq halqynyŋ 1000 änı», «Qazaqtyŋ 500 än men küiı» kıtaptarynda Mūhitty «qazaqtyŋ Baiany» dep ataǧany belgılı. Şandoz än şeberı, aqyn, halyq kompozitory, küişı-dombyraşy Mūhit Merälıūly Orynbor, Qostanai, Jamanqala, Qazaly, Troisk, Aqtöbe, Aral, Atyraudy aralap, järmeŋkelerge qatysyp, abyroiy artyp, Änşı Mūhit, Sal Mūhit atandy. Mūhittyŋ tereŋ psihologiialyq iırımge qūrylǧan, tyŋdauşylaryn estetikalyq-emosionaldyq köŋıl-küide qaldyratyn, adamnyŋ sai-süiegın syrqyratatyn, boiauy öte küştı änderı, atap aitqanda «Ainamköz», «Ülken Aidai», «Kişi Aidai», «Zäureş», «Paŋköilek», «Dünie», «Aq İis»-terı – muzyka mädenietı tarihynyŋ klassikalyq ülgılerınıŋ baǧa jetpes qazynasy. Mūhit Merälıūlynyŋ tuyndylaryn notaǧa tüsırıp, şyǧarmaşylyǧy turaly alǧaş pıkır aitqan – muzyka zertteuşısı Aleksandr Zataevich. Ol öz jinaqtarynda Mūhittyŋ änı dep 22 ülgını, Mūhit änınıŋ nūsqasy retınde 3 ülgını berdı. Sal Mūhit degende Boris Erzakovich, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Tämtı İbragimova, Naǧima Äbılovalardyŋ eŋbekterı de eske tüsedı.
Qazaq muzykasy antologiiasynda «XIX ǧasyrdyŋ basyndaǧy halyqtyŋ qoǧami jäne ruhani ömırınde dästürlı muzyka önerı odan ärı jalǧasyn tauyp, jan-jaqty damu prosesterıne tüstı. Būǧan yqpal bolǧan qazaq dalasyndaǧy kürdelı saiasi, äleumettık jäne tarihi özgerıster edı» /2, 9/, – delıngen. Ükılı Ybyrai, İmanjüsıp Qūtpanūly, Tūrmaǧambet Iztıleuūly, Qapez Baiǧabylūly, Sūlubai, Amanǧalilardyŋ saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧanyn bılemız. Al Mūhittyŋ ömırı basqaşa örıldı. Alaida ainalasyndaǧylardyŋ qaiǧysy men mūŋyna, şattyǧy men quanyşyna ortaqtasu, tıptı bıreudıŋ basyndaǧy baqytsyzdyǧyn öz basynyŋ baqytsyzdyǧyndai körıp, qaiǧy jeuı Mūhit änderınıŋ basty erekşelıgı.
Rejisserdıŋ mındetı – tuyndynyŋ jeke (psihologiialyq), tarihi (qoǧamdyq-äleumettık) jäne mäŋgılık (filosofiialyq) qabattaryn tanu, är akterdıŋ ampluasyn däl anyqtau, ideialyq-estetikalyq maqsat-müddelerın bır arnada toǧystyru, qoiylymnyŋ arhitektonikasyn jasau, tempo-ritmın aiqyndau, mizanssenasyn dūrys qūru jäne t.b. «Än-Mūhit» dästürlı muzykalyq dramasynda naqty rejisserlık konsepsiia baiqaldy. Oryndauşylardyŋ ıs-äreketterı, taptauryndyqtan ada plastikalyq formasy, dekorasiia, muzyka, jaryq effektılerı jäne t.b. körkemdık tūtastyǧyn saqtaǧan. Ädebi äleuetı joǧary, ruhani tynymsyz İran-Ǧaiyptyŋ «Än-Mūhit» dramalyq dastanynyŋ äŋgımesı qysyr, sözı bos emes. Alaida novatorlyq tendensiialarǧa ūmtylǧan rejisserdıŋ de avtorlyq ideiany şaşau şyǧarmai şyǧarmany örge tartqan «otty» şeşımderı bar ekenın aita ketken jön.
«Adam ızdep kelemın» deumen bastalatyn qoiylym «adam boludyŋ» qūpiiasyn aşuǧa, jūmbaǧyn şeşuge, gumanistık ideialardyŋ mänın tüsınıp, ordaly oi tüiuge de jeteleidı. Mūhit ömır sürgen XIX-XX ǧasyrlardy köz aldyŋa aina qatesız äkeledı. Sol zamandaǧy ädıletsızdık, bügıngı künnıŋ şyndyǧymen astasyp jatady. Muzykalyq dramada şynaiy «adam keipın» ızdep jürgen änşınıŋ änderı tyŋdauşyny tolǧandyra otyryp, oilandyrady.
Rejisser eksperimentke de batyl barǧan. Sebebı Mūhittyŋ rölın somdaǧan Nūrbolat İsaev – akter emes dästürlı änşı. Akterdıŋ rölmen tabiǧi qabysuy, ışkı-syrtqy bolmysyna säikes keluı kerek ekenın Stanislavskii jüiesınen de bılemız. Negızı, Mūhit mektebı oryndauşydan ülken şeberlıktı, dauys küşınıŋ zor ärı diapazonynyŋ keŋdıgın, tökpe küilerde kezdesetın qaǧystary bar dombyra süiemelın talap etedı. Nūrbolat – batys än mektebınıŋ ökılı. Osy qyryna rejisser män bergen ıspettı. Jalpy alǧanda, faktura jaǧynan, sondai-aq sahnada nanymdy oiyn körsetude Nūrbolat röldıŋ avtoryna ainala bıldı degen oidamyn.
Qaraqanşyqtyŋ janūşyra, jasyn atyp, jai oinata qasqyrlarǧa aibat şegıp, qairat qylu sahnasynda etno-folklorlyq ansambl men bi üilesım tauyp, qyzuly quatymen tartady. Ansambldıŋ süiemeldeuımen fantasmagoriialyq bi qoǧalystary, üreilı ünder, keşendı qabattasqan obrazdar arpalystyŋ kürdelı iırımderın döp basqandai. Būl jerde rejisser ansambl men bidıŋ küşın daralap körsetkısı kelgenge ūqsaidy. Energiia, plastika jaǧynan bişılerdıŋ ölşem-mölşerı däl. Jaryq ta ärekettıŋ körıgın qyzdyryp, naqtylai, qamşylai tüsken.
Hor qoiylymnyŋ boiyna qan jügırtken. Estıgen adamdy eleŋ etkızer tūsy horda bişıler de bar. Hormeister Manarbek Jälımbetovtıŋ partiia ışındegı jeke stroidy būzǧyzbau, san aluan ştrihtardy qoldanu, unisondyq dybystalu boiynşa eŋbegı zor.
Qoiylymda erınbegen − etıkşı, Ūialmaǧan − änşı, bügınde. Şetınen!, üidı, küidı, Törenıŋ änın satamyn deitın jerlerı, «Qoǧamy, tübıne jetken de!», – dep tüiındeletını, soqyr moldanyŋ Iasindı basyn bastap, ortasyn tastap, aiaǧyn ejıktep, ötırık oquy, dınımızge, dılımızge, tılımızge abai bolaiyq degen sözderdıŋ aityluy, aqtar men qyzyldardyŋ qazaq halqynyŋ basyna qara būlt töndırgenı ärkımge oi salady. Dekorasiia da körkemdık mazmūnyn aşa tüsken.
Tūtastai alǧanda, «Än-Mūhit» dästürlı muzykalyq dramasyndaǧy köpşılık körınıster, artister beinelerdı şyǧaruda özındık intonasiialaryn tapqan. Joǧarǧy mındet pen özektı äreketke barynşa män berılgen.
«Saqara jūrty siqyr söz ben marjan jyrdy, äsem än men tättı küidı önerdıŋ töresı sanaǧan» /3, 36/, – deidı Erlan Töleutai. Töl önerımızdı törge şyǧaru– paryzymyz. Oidy oiatyp, qiialdy qanattandyratyn qoiylymdar köp bolǧai!
Quanyş Jūmabekūly
PhD doktory, «Alatau» dästürlı öner teatry Ädebiet bölımınıŋ meŋgeruşısı
Paidalanylǧan ädebietter
1. Amangeldı Mūqan. Teatr turaly tolǧamdar. Zertteuler men maqalalar – Almaty: 2015. – 357 b.
2. Qazaq muzykasy. Antologiia. Käsıbi halyq kompozitorlarynyŋ şyǧarmaşylyǧy. 5-tom. – Almaty: «Qazaqparat» 2016. – 475 b.
3. Erlan Töleutai. Ükılı Ybyrai – Almaty: «Qazaq kıtaby» 2020. – 267 b.
