Qazaqtyŋ dästürın jaŋǧyrtamyz dep qaŋǧyrtyp jıbermeiık aǧaiyn. Özım tuylǧannan 20 jasqa kelgenşe jaz jailauda Kiızüidıŋ ışınde ösıp-öngen Qazaqtyŋ balasy bolǧan soŋ soŋǧy kezde Kiızüidıŋ ätuerın ketırıp, basqalarǧa, äsırese şeteldıkterge Qazaqtyŋ Kiızüiın ūsqynsyz etıp körsetıp jürgenderge qarnym aşyp, bügıngı sız körıp jürgen Kiızüidıŋ kemşılıkterın jazyp, ony tüzetuge sebepker boludy paryz dep bıldım.
Kiızüi - Qazaq ūltynyŋ tarihynyŋ, salt-dästürınıŋ, mūrasynyŋ bır bölşegı, al onyŋ ärbır bölşegınıŋ özındık maŋyzy men Qazaq arhitekturasynyŋ körnektı ǧylmilyǧy bar, sondyqtan da kiızüidı öskeleŋ ūrpaqqa qaz-qalpynda nasiqattau, keler ūrpaqqa büldırmei tabystau bızge syn.
Soŋǧy kezde, äsırese Nauryz kezınde Qazaqtyŋ dästürın jaŋǧyrtamyz dep kiızüidıŋ ışı-syrtyna oiymyzǧa ne kelse sony ılıp, sänın asyram dep dämın ketırıp jürgenımızdı bırımız aŋǧarsaq, berımız aŋǧarmai jürmız.
Kiızüi nesımen Kiızüi?
Kiızüidıŋ eŋ bastysy onyŋ qaŋqasy men ışkı-syrtqy jabyndysy jäne osylardy ūstap tūratyn bau-şuy. Iаǧni Şaŋyraq, Uyq, Kerege - būlar qaŋqasy bolsa, Tüŋılık, Üzık, Tuyrlyq onyŋ syrtqy jabyndysy, al Toqylǧan şi, Basqūr, Jelbau, Üzıkbau, Tuyrlyqbau, Şalmabau, Belbaular Kiızüidıŋ ışkı jabyndylary men bır-bırın ūstap tūratyn negızı bailanstyrǧyş jıpten toqylǧan zattar.
Kiızüidıŋ qaŋqasy aǧaştan(qaiyŋ, yrǧai t.b.) jasaluy şart, jabyndylary taza Qazaqi aq qoidyŋ küzem jünınınen basylǧan kiız boluy, Toqylǧan şi türlı-tüstı jıp nemese jünnen täbiǧi şidı toqyp jasaluy, Bau-şular bolsa türlı-tüstı jıpten toqyluy kerek. Mıne osylai jasalǧan kiızüidı QAZAQTYŊ KİIZÜII dep aituǧa bolady, al qalǧanyn Kiızüi dep aituǧa kelmeidı, olardy Kiızüige ūqsaityn üiler desek bolar.
Tömende Kiızüidı ärleimın dep büldırıp jürgen bırneşe jäiıtterdı jazaiyn:
1). Keibıreuler "oibai Kiızüidıŋ ışınde tamaq ışkendn kiızdıŋ qyly tamaqqa tüsedı, Tüŋılık, Üzık, Tuyrlyqtardyŋ ışın aq torǧynmen qaptap tastaiyq" - dep ışın qaptap tastaidy, äi ainalaiyn jaqsy qylşyq eme qoidyŋ jünnen jaqsy basylǧan kiızden eşqaşan, tyrnasaŋda, tarasaŋda qyl şyqpaidy, kerısınşe kiız auany ötkızıp, ystyqty tosyp üidıŋ temperaturasyn salqyn saqtaidy.
2). Endı bıreuler ışın ädemıleimın dep qalyŋ oiulanǧan Qytaidyŋ sintetikalyq materialdarymen keregenı ainaldyryp jauyp tastaidy, sonda ol üidıŋ Keregesı joqpa barma bılmeisıŋ, Keregesı körınbegen üidıŋ ne sänı bar? Keide Tuyrlyqtyŋ etegın türıp, Keregınıŋ arasynan üidıŋ auasyn almastyrady, salqyndatady, mynadan qalai aua auysady, tūmşalap tastasaŋdar?
3). Endı bıreuler toqylǧan Baudyŋ ornyna ädemıleimız dep soǧan ūqsaǧan Qytaidyŋ oiuly mäterialdarymen Kiızüidıŋ ışınen alai bır, bylai bır tartyp aiqastyryp salaqtatyp qoiatyn bolypty, Bau degen Uyqtyŋ syrtynda Üzık pen Tuyrlyqtyŋ ışınen körınıp tūratyn, Üzık pen Tuyrlyqty ūstap tūratyn, bır-bırımen aiqasyp tüsetın ädemı, taza jıpten toqylǧan bolady, ol eşqaşan uyqtyŋ ışınde bolmaidy, jäne salaqtamaidy.
4). Endı bıreuı syrttan jaŋbyr ötpesın dep qatty prezentpen Kiızüidıŋ ainalasyn ainaldyryp qaptap tastaityn bolypty, Atamzamannan berı kiuKiızüiden ötpegen jaŋbyr endı ötıp ketetın bolǧan ba? Kerısınşe prezent üidı ysytyp, aua ötkızbei tastaidy.
5). Endı bıreuler, äsırese saiahat, turizmmen ainalysatyn, demalys oryndarynda Qytaidyŋ Temırden jasaǧan qaŋqasyn tıgıp oǧan taza kiız emes Qytaidyŋ sintetikalyq kiızın jauyp, kelgen qonaqtarǧarǧa, Şeteldıkterge "būl Qazaqtyŋ Kiızüiı"-dep tanystyryp, kökıp jür, ony körgen Şeteldık solai ūǧady, solai Qazaqtyŋ kiızüiı turaly estelık, şyǧarma jazady, būl bır ūltqa jasaǧan satqyndyq der edım.
Sondyqtan qūrmettı Qazaǧym! Ata-babamyzdyŋ bızge qaz-qalpynda amanat etken asyl mūrasyn, bızde büldırmei, ūrpaqtan ūrpaqqa qalpyn būzbai saqtap, amanattaiyq aǧaiyn!
Qydyrälı ORAZALY
