Qazaq elı azattyqqa qol jetkızgenşe ekı bırdei töŋkerıs pen ekı bırdei alapat aştyqty bastan keştı. Talai jaumen tırestı, talai jaumen kürestı. Alaş qaimaqtaryn qynadai qyrǧan Stalindık aiausyz quǧyn-sürgınnıŋ de qūryǧyna ılıktı. Qazaq ziialylarymen qosa qazaq ruhaniiaty repressiiaǧa ūşyrady. Sol tūsta qazaq halqy sandyq jäne sapalyq tūrǧydan da zor şyǧyn kördı. Tıptı bügıngı künge deiın eŋsemızdı tıktei almaityndai därejege tüstık. Zūlmat jyldardyŋ jazyqsyz jazasyn tartqandar qatary köp bolyp, halyq şekara asuǧa mäjbür boldy. Bız osyndai qiyn kezeŋderdı artqa tastap, el boldyq! El bolyp alpauyt qazaq örkenietın qalyptastyrdyq. Endı, mıne, aqtaŋdaq jyldardyŋ aqiqatyn aşar kez keldı. Alaş ardaqtylaryn aqtaityn sät tudy.
El Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bastamasymen sūrapyl jyldarda qazaǧym dep qaza bolǧan ūlylardyŋ esımın aqtauǧa mümkındık aldyq. Memleket Basşynyŋ «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» Jarlyǧyna säikes elımızde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı 11 öŋırlık komissiia qūrylyp, jūmysyn bastaǧaly da ekı jyldai uaqyt öttı.
Memkomissiia – jazyqsyz jazalanǧandardy, küştep elden alastatylǧandardy, dıni, ūlttyq jäne saiasi qūqyǧy būzylǧandardy aqtauǧa jūmys ısteidı. Zerdelep, zertteidı. Repressiiaǧa ūşyraǧandardyŋ tızımın jasap, sanattarǧa böledı.
Qysqasy, komissiianyŋ qūzyrettılıgı joǧary. Tarqatyp aitar bolsam, bırınşıden, komissiia müşelerı asa qūpiia sanalatyn arhiv qorlaryn qarap, zertteu jūmystaryn jürgızedı. Mälım bolǧan aqparattar rūqsatsyz eş jerde jariialanbaidy.
Ekınşıden, komissiia Prezident janyndaǧy konsultativtık-keŋesşı organnyŋ qyzmetın atqarady.
Üşınşıden, komissiia müşelerı Prokuratura organdarynyŋ, Işkı ıster ministırlıgınıŋ, Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ, tıptı Prezidenttıŋ arhivterındegı jabyq / qūpiia qorlardy qarauǧa qūqyly körınedı.
Törtınşıden, komissiianyŋ märtebesı aitarlyqtai joǧary. Būrynda memkomissiianyŋ tızgını Qyrymbek Köşerbaevtyŋ qolynda bolǧan bolsa, qazırde Erlan Qarinnıŋ qūzyretınde.
Besınşıden, komissiia qūramy auqymdy. Olardyŋ qataryna, türlı qoǧamdyq ūiymdar men memorgan basşylary, ǧalymdar t.b. kıredı.
Altynşydan, komissiia halyqaralyq deŋgeide qyzmet atqarady.
Jetınşıden, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau qyzmetın üilestıredı.
Segızınşıden, elım dep opat bolǧandardy därıpteu jönındegı memlekettık baǧdarlamanyŋ qabyldanuyn qadaǧalaidy.
Toǧyzynşydan, jūmys toptaryn qūrady.
Onynşydan, qūpiia qorlarǧa qatysty şeşımderdı de osy komissiia qaraitynǧa ūqsaidy.
Bügıngı taŋda komissiianyŋ jūmysyn Bılım jäne ǧylym ministrlıgı üilestıredı. Komissiia qūramy jylyna kemınde bır ret jinalyp, jūmys nätijelerın talqylaidy. Köpşılıktıŋ dauys beruımen şeşım qabyldanady. Sondai-aq komissiianyŋ jūmysy üş jylǧa sozylady eken. Demek kelesı jyly aiaqtalyp qalady degen söz.
Memkomissiianyŋ alǧaşqy nätijelerımen tanysu maqsatynda onyŋ müşelerı jäne bırqatar sarapşylarmen sūhbattasyp körgen bolatynmyn, sony nazarlaryŋyzǧa ūsynamyn:
– Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı komissiianyŋ müşesı ekensız. Komissiianyŋ bügıngı nätijelerı qandai jäne oǧan köŋılıŋız tolady ma?
Erlan Saiyrov, QR Parlament Mäjılısınıŋ deputaty:
– Bügıngı taŋda komissiia özınıŋ jūmysyn jalǧastyruda. Aştyq mäselesı, repressiia adamdardyŋ tızımı anyqtalyp, katalogqa engızılıp jatyr. Būl jūmys ärı qarai jalǧasyn tabady. Azamattardy tolyq aqtauǧa eşqandai kedergı joq. Qazırgı taŋda ǧalymdar Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ basqa da memlekettık arhivterınde jūmys ıstep jatyr. Kerısınşe, memlekettıŋ bükıl resurstarynyŋ barlyǧy osy Qazaqstandaǧy arhivterdı aşyp, sol arhivterdegı materialdardy tolyq jan-jaqty zertteuge baǧyttalǧan. Ärbır baǧyt boiynşa jeke-jeke ǧylymi-tanymdyq jäne basqa da materialdar şyǧatyn bolady.
Berık Äbdıǧaliūly, QR Parlament Mäjılısınıŋ deputaty:
– Komissiia qyzmetınıŋ bırınşı kezeŋı 1920-1950 jyldar aralyǧyn qamtidy. Alda qosymşa zertteulerdı jalǧastyru qajet. Sondyqtan memkomissiianyŋ jūmysy 3 jylǧa sozylady.
– Naqaqtan naqaq qūrban bolǧandardy tolyqtai aqtauǧa ne kedergı? Būrmalanǧan şyǧarmalar men oidan qūrastyrylǧan jalalar ma? Älde basqa…
Dihan Qamzabekūly, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ prorektory, akademik:
– Būl qylmystar quǧyn-sürgın kezınde basqaşa baǧalandy. Bügıngı taŋda aştyqtyŋ saldarynan jasalynǧan (amalsyzdan) qylmys retınde qaraluda. Al endı sūraq, osy mäselelerdı bügıngı künnıŋ qylmystyq zaŋdarymen qarastyru kerek pe, älde qoǧamnyŋ yqtimal zardaby retınde me? Mıne, osylardy qarastyruymyz qajet. Aqtaudy qajet etetın dünieler öte köp. Ol üşın 1930 jyldardan bergı şaŋ basqan arhivterdı tolyqtai aqtaruymyz kerek.
Erlan Sailaubai, Alaştanuşy:
– Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna qatysty qūjattar tolyqtai jariia emes. Olar älı de bolsyn qūpiia saqtalady. Bıraq būl baǧytta jūmystar atqaryluda. Qazırge naqtylanǧan jariia mälımet şyqpady. Būnyŋ özı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauǧa kedergı bolyp tabylady. Prezident pärmenımen repressiia qūrbandaryn aqtauǧa tapsyrma berıldı. Bügıngı taŋda öŋırlık 11 jūmys toby qūrylyp, öz jūmysyn jalǧastyruda. Tıptı, qazırdıŋ özıne bırşama şyǧu tegı beimälım derekterdıŋ aqiqaty aşyldy.
– Erkın Nūratdinūly, dosent, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty:
– Jalpy komissiia byltyrdan bastap jarty jyldai jūmys ıstedı. Jyldyŋ bel ortasynan bastaldy. Negızınde Respublikalyq komissiia odan da būryn qūryldy. 2020 jyldyŋ aiaǧynda Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bastamasymen qūrylǧan närse ǧoi. Ülken igılıktı ıs boldy. Biyl da Alla amandyq berse, qaita jandanyp jatyr. Jarty jyldyŋ ışınde respublikalyq maŋyzy bar qalalarda, ärbır oblys ortalyqtarynda respublikalyq komissiialar qūryldy. Odan keiın ärbır oblys ortalyqtarynda aimaqtyq komissiialar qūryldy. Mysaly, Almaty qalasynyŋ özınde komissiianyŋ qūramynda 50 şaqty adam bar. Jalpy sany 9 top jūmys ıstep jatyr. Komissiianyŋ jūmysyna köŋılım tolady. Öitkenı osy jarty jyldyŋ ışınde şyny kerek ūlken şaralar atqaryldy. Bızdıŋ komissiianyŋ özı ülken jinaq daiyndady. Aqtalmaǧandardyŋ esımderın ūsyndy. Bızdegı bır ǧana toptyŋ özı (qūramynda 5 adam) 150-dei belgısız adamdardyŋ atyn ūsyndy. Būl tek Almaty qalasy boiynşa. Endı elestetıp körıŋız respublika boiynşa daiyndalatyn bolsa, ülken qūjattar jinaǧy äzır deuımızge bolady. Ekınşı mäsele, ärbır toptyŋ özınıŋ taqyryptary bar. Toptar sol taqyryptar boiynşa jūmys jasauda. Jekelegen personaldar boiynşa emes. Mysaly, bızdıŋ toptyŋ jūmysy Qazaqstannan basqa elge köşuge mäjbür bolǧandardyŋ taǧdyry jaiynda bolyp otyr. Al Alaştyqtarǧa keler bolsaq, olarǧa arnaiy top qūryldy. Bügıngı taŋda onyŋ qūramynda belgılı alaştanuşy, akademik Mämbet Qoigeldiev te bar. Sondyqtan da būl top Alaş baǧytyndaǧy ızdenısterdı odan ärı tereŋdetedı ǧoi dep oilaimyn. Alaştyqtardy tergeuge, jalpy solarǧa qatysty qūjattardyŋ barlyǧyn zerdelep, zerttep alsaq ony nasihattau mäselesı qiyn emes. Olardy aqtau mäselesı, belgısız esımderdı jaryqqa şyǧaru mäselesı şeşılgen soŋ olardy nasihattau mäselesı bırtındep jolǧa qoiylady dep esepteimın.
– Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn bügıngı ūrpaqqa därıpteudıŋ qandai tiımdı täsılın ūsynar edıŋız?
Dos Köşım, «Ūlt taǧdyry» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy:
– Bügıngı taŋda komissiianyŋ jūmysy bırqalypty jürgızılıp jatyr. Komissiianyŋ jūmysyn aqparattyq deŋgeige taratu az dep oilaimyn. Tıptı, köŋılımnen şyqpaidy. Mysaly, men Maŋǧystaudaǧy jiynǧa qatysyp, söz söiledım. Onda 1930-1950 jyldar aralyǧyndaǧy mäselelerdı ǧana qaradyq. Aitqym kelgenı, jeltoqsan oqiǧasynyŋ qūrbandaryn da osy komissiianyŋ qarauyna ūsynu kerek. Ol da osy mäselelerdıŋ qataryna kıredı. Jeltoqsanda da köp adamdar jazalandy, qaza boldy. Olardy kım jazalady, qandai aiyp taqty solardy da anyqtau qajet. Qazırge komissiianyŋ jūmysy memlekettık deŋgeide jürgızılıp jatyr, ol qoǧamdyq deŋgeide jüruı kerek. Men bır-ekı ūsynys berıp edım, sonyŋ bırı mynadai: oblystyq gazetterge osy komissiia boiynşa kımnıŋ aitar pıkırı bar, kımnıŋ qai jerde qalai jazalanǧany turaly aqparat beru kerek sekıldı. Sebebı 1930-1940 jylǧy aqsaqaldarymyzdyŋ közı tırı. Sebebı sol uaqyttaǧylardyŋ bärın aityp ketuı kerek qoi. Osy tūrǧydan äleumettık jelını paidalanu, BAQ-ty paidalanu jetımsız bolyp otyr. Menıŋ oiymşa, qazır adamdar bar, derekter joǧalmaǧan jeltoqsan oqiǧasynan bastau kerek. Öitkenı, älı de tolyq aqtalmaǧan adamdar bar. Jalpy komissiianyŋ qūryluyn dūrys şeşım dep sanaimyn. Bıraq jūmysyn odar ärı jandandyrǧanymyz jön!
Būl rette, jurnalist Serık Äbıkenūly mynadai pıkırde:
– Menıŋşe, 1993 jylǧy 14 säuırdegı zaŋǧa tüzetu engızu kerek. Onyŋ 6-baby kezındegı otarşy Keŋes ükımetın qorǧaidy. Aştyqtyŋ saldarynan, qolyna qaru alǧan aqtaŋdaqtar nege bandy boluy kerek. Komissiia osyny eskerse deimın.
Ersaiyn Moldasanov, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty, dosent:
– Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı komissiianyŋ jūmysynan habardarmyn. Qazırge, komissiia jūmysy baiau jürude. Sebepterı belgılı. Bırınşıden, öte oryndy sūraq dep oilaimyn. Naqtyraq, Alaş ziialylarynyŋ esımın därıpteudıŋ eŋ tiımdı joly. Olar turaly egjei-tegjeilı mälımetterdı mektep pen joǧarǧy oqu oryndarynyŋ ädebiet, tarih pänderınıŋ oqytu josparyna engızu kerek. Älı de bolsa zertteuler aiasyn keŋeitıp, ıs-şaralar köp ötkızıle beruı kerek dep oilaimyn. Arnaiy Alaş tanu nemese Tūlǧa tanu pänı eŋgızılse. Ärine, tolyqqandy zerttelıp, zerdelenıp bolǧan soŋ. Olardyŋ bızge jetken eŋbekterın keŋınen nasihattaǧanymyz jön. Sonda ǧana jas ūrpaq Alaş ziialylarynyŋ ūlt üşın küreskendıgın tanyp, bıle bastaidy. Bügıngı taŋda Alaş ziialylary ūsynǧan ūlttyq ideia aqparattyq keŋıstıkte dūrys körınıs tappai otyr. Sebebı Alaş ziialylary sol tūstaǧy Resei yqpalynan şyǧyp, el boludy közdedı. Olar sol üşın de kürestı. Dälırek aitqanda, jeke el bolu müddesın qozǧady. Qazırgı taŋda būl ideia köpşılıkke, äsırese, elımızde tūryp jatqan orystıldı azamattarǧa ūnamaidy. Bız būl ideianyŋ, sondai-aq ony jasauşylardyŋ qoǧamǧa eşqandai qauıptılıgı joq ekendıgın däleldep, körsetuımız qajet. Olardyŋ halyq aldynda jaǧymdy immidjın qalyptastyruymyz kerek. Jasyqsyz jazalanǧandardy aqtap, tūlǧasyn bügıngı ūrpaqqa därıptegenımız dūrys. Olardyŋ ūltşyl emes, ūltjandy bolǧandyǧyn däleldegenımız dūrys qoi deimın.
Nauris Qazantaev, saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany bolǧan Qiiaş Qūlataevtyŋ nemeresı:
– Sol kündı küŋırene eske alamyn. Jendetter kelıp ony alyp kettı. Äjem men ainalasyndaǧy äielderdıŋ barlyǧy jylaǧany esımde. Atam soŋǧy demıne deiın kınälı emestıgın aitty.
Mıne, osy oqiǧadan keiın Qiiaş Qūlataev tar qapasqa qamalǧan. Jazyqsyz jazalanyp, zyndanda azaptalǧan. Däl osy ssenarii ärbır aiyptaluşynyŋ basynan ötken. Qysqasyn aitqanda, jazalauşylar jerde qoldan tozaq ornatqan. Olar äielderdı de dep aiap otyrmaǧan. Bärın jappai qara jūmysqa jekken. Balalardy 3 jasqa jetkennen soŋ anasynan aiyryp, bölek ūstaǧan. Tıptı, balasyn sodan keiın körmegen desedı. Türmeler maŋynan qūdyqtar qazylyp, aiyptaluşylardy solardyŋ ışıne qamap azaptaityn bolǧan. Būl da jüregı joq jazalauşylardyŋ oilap tapqan sūmdyǧy. Ärine, mūndai jazanyŋ soŋynda ölım tūrdy. Derekterge süiensek, 1940-1950 jyldar aralyǧynda atalǧan jazalau oryndarynan 40 myŋdai mäiıt tabylǧan. Ǧalymdardyŋ mälımdeuınşe, elımız boiynşa jalpy sany 100 myŋdai adam repressiianyŋ qūrbany bolǧan. Būl sandar komissiia zertteuınen soŋ älı de ösuı yqtimal.
Şyntuaitynda kelgende aqtaityn dünieler köp-aq. Ol üşın qoǧam bolyp qūlyq tanytuymyz kerek. Öitkenı älı künge deiın qoǧamda Stalindık kezeŋge bailanysty közqaras qalyptasyp ülgergen joq. Bırı olai deidı, bırı bylai deidı. Täŋırge täube, qazaq halqy nebır näubet kezeŋderdı bastan ötkerse de qaitadan tamyr alyp, eldık mūratqa jetıp otyrǧan eken. Qazaqtyŋ kez kelgen äuletıne barsaŋyz ata-babalarynyŋ körgen qiyndyqtaryn jıpke tızıp, baiandap bere alady. Sebebı är qazaqtyŋ otbasy būl zūlmat jyldardyŋ tauqymetın tartyp, ziianyn şekken. Mıne, sondyqtan da eldıŋ erteŋın, aumaq tūtastyǧyn oilaǧan ūlylardyŋ erlıgın ūmytpauymyz tiıs. Olar mäŋgı ūrpaq jadynda saqtaluy kerek. Bız sonda ǧana mäŋgılık el bolyp, sonda ǧana kemel keleşekke jol aşamyz. Jazyqsyz jazalanǧandardyŋ laiyqty, ädıl baǧasyn bergende ǧana azattyǧymyz bekem, bırlıgımız myǧym bolady.
Saiasi quǧyn-sürgın saldarynan qūrban bolǧan mūŋlyqtardyŋ ruhy şat bolǧai!
Oralbai Mergenbaiūly,
«Adyrna» ūlttyq portaly
