Qazaq til biliminiŋ negizin qalauşy ǧalym Ybyrai Altynsarinnen keiingi eŋbegi erekşe aǧartuşy-pedagog, söz qūdiretin tanytqan jaŋaşa aqyn, qazaq baspasöz tiliniŋ ūlttyq ülgisin körsetken talantty publisist, tuǧan halqynyŋ ruhani düniesin körsetuge köp küş jūmsaǧan mädeniet qairatkeri, jas sovet ükimetine adal qyzmet etken iri qoǧam qairatkeri Ahmet Baitūrsynūly 1873 jyly qazırgı Qostanai oblysynyŋ Jangeldı audanynda düniege kelgen.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ naqty tuǧan künı köp uaqyt boiy belgısız bolǧan. 2017 jyly qaraşa aiynda qazaq aǧartuşysy, ǧalym Ahmet Baitūrsynūlynyŋ tuǧan künı Qazaqstan Respublikasynyŋ elderınıŋ tılderı künı bolyp jariialandy. Oǧan tüsındırme bergen qazaq älıppesın latinisaǧa äzırleuşı Erbol Tıleşev: «Ahmet Baitūrsynūly 1873 jyly 29 qyrküiekte düniege kelgen degen mälımet bolǧan, alaida keiın men Tılderdı damytu basqarmasynda qyzmet ıstegenımde Ahmettıŋ qoljazbasy bar üş qūjat tabylǧan. Olardyŋ ışınde «5 qyrküiekte düniege keldım» degen sözı bar eken. Sondyqtan osyndai şeşım qabyldandy» deidı.Onyŋ äkesı Baitūrsyn, namysşyl jäne erjürek adam bolǧan. Patşa ükımetınıŋ ozbyrlyǧyna qarsy şyǧyp, 1885 jyly uezd bastyǧynyŋ basyn būzǧany üşın 15 jylǧa sottaldy. Nätijesınde, Ahmettıŋ tuystary men auyldastary quǧyn-sürgınge ūşyrap, būl jaǧdai bolaşaq saiasatkerdıŋ ömırlık közqarasyna qatty äser ettı.
Ahmet öz basy auyldyq, bolystyq, keiın ekı klasty mektepterde ūstaz bola jürıp, 1901 jyldan bastap qoly bos kezderde özı ızdenıp, san aluan kıtaptar oqidy, ädebietpen ainalysady, oqu qūraldaryn jazady, audarma jasap, öleŋ — jyr şyǧarady, auyz ädebietı (folklor) nūsqalaryn jinaidy.Oqyǧan, erkın mınezdılıgımen, batyl da oişyldyǧymen el ışınde bedel ataǧy öse bastaidy.Polisiia tyŋşylarynyŋ jalasymen küie jaǧylyp, gubernator Troiniskiidıŋ jarlyǧy boiynşa Qarqaraly ekı klasty uchilişesınıŋ meŋgeruşısı Ahmet 1909 jyly şıldenıŋ 1- ı künı Semei abaqtysyna alynyp, sotsyz, ükımsız, naqaqtan-naqaq 8 ai boiy azap- qorlyq körıp toryǧady, qinala jürıp şiraidy, aqary küreske beldı bekem buady. Bostandyqty aŋsaǧan, küreske şaqyrǧan öleŋder jazady. Aqyry, Qazaqstanda tūru qūqynan aiyrylǧandyqtan, 1910 jyly 21- aqpanda türmeden şyǧyp, nauryz aiynda Orynbor qalasyna keledı. Būdan keiın Ahmet Baitūrsynūly ömırındegı eŋ kürdelı, qyzyqty, qajyrly kezender bastalyp ketedı.
Ahmet Baitūrsynūly – qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken jaryq jūldyz. Ol «Masa» bolyp halyqty oiatyp, qaraŋǧylyqtyŋ qūrsauynan qūtqaruǧa tyrysty. Aǧartuşy-ǧalym, ūstaz ärı aqyn Ahmettıŋ HH ǧasyr basynda elımız üşın, Täuelsızdık üşın jasaǧan äreketterı keleşek ūrpaqtyŋ esınde saqtaldy.Tūtas buynnyŋ töl basy bolǧan Ahmet Baitūrsynūly özınıŋ «Qyryq mysal» kıtabyn 1909 jyly jariialady. Ol öleŋderınde, mysaldarynda Resei otarşylarynyŋ zorlyq-zombylyq äreketterın, aqylsyz basşy men ezgıge tap bolǧan qazaq jaiyn tūspaldai sipattady. Aqyn erekşe «mysal» janryn taŋdai otyryp, ūǧymdy ideiasy, uytty tılımen äleumettık sananyŋ oianuyna äserın tigızdı. Azamattyq ūstanymy, armany men maqsatyn kestelep, «Masa» degen ataumen jeke kıtap şyǧardy.
Aityp ötkenımızdei, ūiyqtap jatqan halyqty masa bolyp oiatyp, öner-bılımge, ǧylym-ılımge şaqyrdy. Qazaq halqynyŋ sol uaqyttaǧy enjarlyq, jalqaulyq, qaraŋǧylyq sekıldı kemşılıkterın tüp tamyrymen joiǧysy keldı. Şeteldıŋ türlı aqyn-jazuşylaryn audaryp, ädebietke ülken üles qosty. Onyŋ «Qazaqtyŋ bas aqyny» atty Abaiǧa arnalǧan maqalasy älı künge deiın maŋyzyn joǧaltpaǧan şyǧarma bolyp tabylady. Abaidyŋ azamattyq pozisiiasyn aiqyndap, aqyndyq şeberlıgın joǧary baǧalady.1913-1918 jyldar arasynda (qazaq) gazetınde redaktor bolyp, orasan zor äleumettık tarihi qyzmet atqarady, halyq ömırınıŋ san aluan kökeikestı mäselelerın kötered, eldı progreske, öner bılımge ündeidı .
Ūly ǧūlamanyŋ ǧalymdyq, aqyndyq, qairatkerlık ısterı öz zamanynda asa joǧary baǧalanǧan.Qazaq ortasy türkı älemı ǧana emes orys ǧalymdary bergen tarihi tūjyrymdardyŋ orny erekşe. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ tarihtaǧy ornyn, onyŋ äleumettık qoǧamdyq ısterın baǧalap, öz kezınde dūrys körsetken adamdardyŋ bırı Säken Seifullin. «Ahmet Baitūrsynūly eluge toldy» degen maqala jazǧan.Ahmettıŋ jastarǧa ūsynǧan adamgerşılık joly adaldyq jäne ǧylymdy igeru. Ol üşın jastardy adal eŋbek etuge, öz mının özı körıp tüzete bıluge şaqyrady, bar bılmnıŋ tüp törkını aqyl dep qorytyndylaidy.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ qazaqşa älıppe jasauy, arab jazuyna kırgızgen reformasy, qazaq tıl bılımınıŋ negızgı terminderın jūrtymyzdyŋ obrazdy oilau mümkındıgımen sabaqtastyryp öz topyraǧymyzdan tauyp, olarǧa tūŋǧyş anyqtama bergenı, dybys jüiesın «fonetika», qalyptastyryp şyǧarǧan ūly eŋbegı pedogogikaǧa qosqan ülesı ekenın köruımızge bolady.A.Baitūrsynūlynyŋ «Tıl qūral» atty eŋbegı bügıngı türkı tūqymdas halyqtardyŋ söileu, jazu, tıl ūstartu bılımınıŋ bastau būlaǧy sanalady. Osy zamanda qoldanylyp jürgen zat esım, syn esım, etıstık, esımdık, odaǧai, şylau, üsteu, ılık, jatys, bastauyş, baiandauyş, septeu, jai söilem, qūrmalas söilem, qaratpa söz, qystyrma söz degen ataulardy oilap tauyp, ǧylymi bır ızge salǧan Baitūrsynūly boldy.
A. Baitūrsynūly — qazaq muzykasy men än-küi önerıne de tereŋ oi jıbergen ǧalym. A.V. Zataevichtıŋ aituynşa ol şeber dombyraşy, ärı änşı bolǧan. «Qazaq halqynyŋ jüz änı» atty eŋbegınde A.V.Zataevich bylai dep jazdy: «A.Baitūrsynūly öz halqynyŋ änderın jaqsy bıledı jäne olardy tamaşa oryndaidy, ol — jaqsy dombyraşy»-degen.Ahmet Baitūrsynūlynyŋ aty da, eŋbekterı de ūmytylmady. Onyŋ halqy üşın jasaǧan ereŋ erlıgı, ädebiet salasynyŋ damuyna qosqan ülesı eşkımnıŋ esınen şyqpady. Būl jaily türlı maqalalar, kölemdı kıtaptar men taǧylymdy monografiialar da jazyldy. Ö.Äbdimanūlynyŋ «Ahmettanu:oqu qūraly», R.İmahanbettıŋ «Ūlaǧatty ūlt ūstazy», A.Oisylbaidyŋ «A.Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşyndaǧy» söz önerı men poetika mäselelerın», Tatiana Tugaidyŋ «Ahmet Baitūrsynūlynyŋ Orynbordaǧy jolyn» atap ötuge bolady.
Mūndai monografiialardyŋ bırı - 2010 jyly jariialanǧan «Ǧasyr saŋlaǧy:Ahmet Baitūrsynūlynyŋ şyǧarmaşylyq ǧūmyrbaiany». Raihan İmahanbettıŋ atalmyş monografiiasy mūraǧattardan alynǧan derekter men faktıler negızınde jazylǧan. Mūnda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ būl künge deiın jūmbaq bolyp kelgen tūstary keŋınen sipattalǧan. Monografiia bırneşe taraulardan tūrady. Är tarau aǧartuşynyŋ ömırıne, şyǧarmaşylyǧyna, eŋbekterıne arnalǧan.Keŋes däuırınde Ahmet Baitūrsynūlynyŋ esımın ataudyŋ özı qylmys sanalsa, elımız täuelsızdık tuyn tıkkennen keiın halqymyz özınıŋ ūly perzentımen qaita tabysyp otyr. Tau sılemındei mol mūra oqyrman qolyna tie bastady.Qazaqstan Respublikasynyŋ arnauly qaulysy boiynşa respublikamyzdyŋ är jerınde şaruaşylyqtarǧa, mektepterge, köşelerge jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ Ǧylym akademiiasynyŋ Tıl bılımı institutyna Ahmet Baitūrsynūly esımı berıldı. Söitıp, tarihi ädılet, şyndyq saltanat qūrdy; halqynyŋ bostandyǧy, täuelsızdıgı, erkındıgı üşın tar zamanda jan aiamai küresken ūly azamat Ahmet Baitūrsynūly ūlt küreskerlerınıŋ sapyna kelıp qosyldy.
Toǧjan MÄZENOVA,
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ 4-kurs studentı
