Adamzat jauyzdyǧy: 20 ǧasyrdan bergı eŋ qatıgez genosidter

«Jerge ziian keltıretın tırşılık ielerınıŋ ışındegı eŋ jauyzy – adam» degen edı bır danyşpan. Şyndyǧynda, tabiǧatqa da, januarlarǧa da, tıptı, bır-bırıne qastandyq jasaityn da adam. Ozbyrlyq, qatygezdıktıŋ türlı ideialarynyŋ avtory da adam…  HH ǧasyr tehnikalyq progress pen adamzat damuynyŋ uaqyty ǧana emes, būl ǧasyr eŋ qatygez, qandy, joiqyn soǧystar men genosidterdıŋ kezeŋı boldy. HH ǧasyrdan berı qarai adamzat jauyzdyǧynan tuyndaǧan tarihtaǧy eŋ sūmdyq genosidterge şolu jasaiyq. Aita keteiık, genosid – kez kelgen ūlttyq, etnikalyq, näsıldık nemese dıni topty joiu maqsatynda jasalǧan äreket. Armian genosidı HH ǧasyrdyŋ basyn Armian genosidı bastap tūr. Būl Osman imperiiasynyŋ armiandarǧa jasaǧan jauyzdyǧy edı. 1915 jyldan bastap, bırınşı düniejüzılık soǧysqa deiın türıkter armiandarǧa şabuyl jasap keldı7 Olar eŋbekke jaramdy erlerdı tügel öltırdı, al äielder men balalar Siriia şölı arqyly «ölım şerulerı» dep atalatyn jaŋa tūrǧylyqty jerge baruǧa mäjbür boldy.  Onda ölım jazasyna kesıldı. Tūrǧyndarmen bırge auyldar da örtenıp, armiandarǧa toly kemeler Qara teŋızge süiretılıp, suǧa batyryldy. Armiandardy gazben öltıruge arnalǧan kem degende jiyrma konslager salyndy. Türık därıgerlerı jazyqsyz säbilerge ış süzegımen auyrǧandardyŋ qanyn ektı. Foto: American Committee for Relief in the Near East

Foto: opb.org

Älı künge deiın qūrbandar sany turaly naqty derek joq, esepteuler boiynşa şamamen 600 myŋnan 1,8 millionǧa deiın armian qaza tapqan. Armiandardy qyryp-joiudyŋ genosid ūǧymyna tüsuınıŋ üş sebebı bar:

• Bırınşıden, būl ükımettıŋ resmi saiasaty. Ärbır türık gubernatorynyŋ «nätijege jetu» atty maqsaty boldy. Eger şeneunık öltıruden bas tartsa, ol jūmystan şyǧaryldy.
• Ekınşıden, resmi ügıt-nasihat armiandardy «mikrob deŋgeiındegı tırşılık ielerı» dep jariialady. Odan bölek, sauatsyz şarualar men jastardyŋ basyn şauyp otty. Olar: «Armian hristianyn krestke şegelep öltıru qylmys emes, öitkenı olar öz Qūdaiyna erudı armandaidy» degen pıkırde boldy.
• Üşınşıden, ükımet armiandardyŋ mülkın tartyp aldy. Qazynany toltyru degen öte qisynyz saiasat boldy.

Türkiiada armian genosidı älı künge deiın moiyndalǧan joq. Onyŋ üstıne, sol oqiǧadaǧy «qairatkerler» elenıp, tıptı ısterı erlık dep tanylǧan. Mäselen, «armian mikrobtary» degen  ataudyŋ avtory Mehmed Raşid tarih kıtaptarynda  «patriot» bolyp sanalady. Evrei genosidı HH ǧasyrdyŋ ǧana emes, bükıl adamzat tarihyndaǧy eŋ qorqynyşty jäne qandy tragediialardyŋ bırı – Evrei genosidı. Nemıs jäne avstriialyq pangermanister arasyndaǧy näsıldık antisemitizm ideialary 19 ǧasyrdyŋ aiaǧynda-aq damydy. Olardyŋ şeŋberınde barlyq evreiler belgılı bır biologiialyq jetıspeitın belgılerdıŋ tua bıtken tasymaldauşylary bolyp sanaldy. Sondyqtan evrei halqynyŋ ärbır ökılı näsılşılerge ūlttyŋ ömır süruı üşın qauıptı bolyp körındı.

Foto: blogforlife.org

Adolf Gitler bastaǧan nemıs ūltşyl-sosialisterı näsıldık antisemitizmdı ideologiiasynyŋ negızıne ainaldyrdy. «Evreilerden qalai qūtylamyz?» degen sūraq Gitlerdıŋ bilıkke kelgennen keiın öz ideialaryn jüzege asyruyna sebep boldy.. Quǧyn-sürgın 1933 jyly 1 säuırde evreilerge boikot jariialaudan jäne keiınnen memlekettık mekemelerde nemese belgılı bır käsıpterde jūmys ısteitın evreilerge baǧyttalǧan näsıldık zaŋdardyŋ tolqynymen bastaldy. 1935 jylǧy 15 qyrküiektegı «Niurnberg zaŋy» Germaniiadaǧy evreilerdıŋ teŋdıgın toqtatyp, olardy näsıldık tūrǧydan anyqtady. Evreilerge qatysty  kemsıtuşılık saiasatqa qaramastan, genosid nasister bilıkke kelgennen keiın bırden bastalǧan joq. Nasister evreilerdı elden yǧystyruǧa tyrysty. Bıraq olardyŋ barar jerı bolmady. Gettolar, konslagerler men ölım lagerlerı evreilerdı oqşaulaudyŋ negızgı infraqūrylymyna ainaldy. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ bastaluymen faşister evrei halqy tyǧyz ornalasqan elder men aimaqtardy – Polşany, Baltyq jaǧalauy elderın, Ukrainany, Belorussiiany basyp aldy. Irı qalalarda evrei gettolary qūryldy. Onda qalanyŋ jäne onyŋ töŋıregındegı bükıl evrei halqy aidaldy. Eŋ ülken getto Varşavada qūryldy, onyŋ qūramynda 480 myŋǧa deiın adam boldy. 1942 jyly qaŋtarda «evrei mäselesın tüpkılıktı şeşu» baǧdarlamasy bekıtıldı. Germaniiadan, Fransiiadan, Gollandiiadan jäne Belgiiadan kelgen evreiler şyǧysqa, Polşa men Belorussiianyŋ lagerlerı men gettolaryna jıberılıp, olarǧa mūndai qonystandyrudyŋ uaqytşa ekenın aitty. Al  Polşada ölım lagerlerı qūryldy.Olar adamdardy ornalastyrmai, bırden joiu üşın arnalǧan. 1942 jyldan keiın barlyq derlık konslagerler ūqsas shema boiynşa jūmys ıstei bastady. Keŋes armiiasynyŋ 1943 jyly bırqatar maidandardaǧy sättı şabuyly jäne Stalingrad şaiqasynan keiıngı jaǧdaidyŋ özgeruı men El-Alamein maŋynda Rommel armiiasynyŋ jeŋılısı evreilerdı faşisterdıŋ qyrǧynǧa ūşyratuynyŋ jedeldeuıne äkeldı. Jappai ölım jazasyna kesılgen jerde mäiıtterdı örteumen arnaiy bölımşe (Sonderkommando-1005) ainalysty. Soŋǧy mälımetter boiynşa, qūl eŋbegın paidalanu, evreilerdı jäne halyqtyŋ «tömen» dep sanalatyn basqa toptaryn oqşaulau, jazalau jäne joiu üşın faşister 42500-ge juyq lagerler men gettolar qūrdy. Qazırgı uaqytta 4 million  qūrbannyŋ aty-jönı anyqtalyp, rastaldy. Sonymen qatar, evrei qauymdary tolyǧymen joiyldy jäne qaitys bolǧandardyŋ esımderın aita alatyn tuystary, dostary nemese tuystary qalmady. Niurnberg tribunalynyŋ ükımderınde evreilerdıŋ genosidınıŋ qūrbandarynyŋ resmi sany 6 million adamdy qūraidy. «Aştyq saiasat»: näsılşıldık genosidı Älem tarihynda 1-aq jyldyŋ ışınde bır ūlt özınıŋ 70 paiyz halqynan aiyryldy. Ol qazaq halqynyŋ basynan ötkergen genosidı. Tıgerge tūiaq, ışerge as qalmai, bükıl mülkınen aiyrylǧan auyldar aşarşylyqqa ūşyrady.

Foto: e-history.kz

1928-1931 jyldary Qazaqstandaǧy auyldar kolhozdastyrylyp boldy. Sovet ükımetı sol kolhozdyŋ 40 million qoi-eşkı, jylqysyn tegın aluǧa ūmtyldy. Ol üşın äuelı et ötkızıŋder dep tapsyrma berdı, bastapqyda 30 paiyzyn tartyp aldy. Keiın ol 50 paiyzǧa deiın köterıldı. 1932-1933 jyldary Sovet ükımetı şetelge 3,41 million astyq, 47 myŋ tonna et önımın öte tömen baǧada eksporttady. Alaida halqynyŋ jep otyrǧan asyn auyzynan jyryp alyp, şetelge satqany saldarynan Sovet ükımetınde 30 million adam aşarşylyqqa duşar boldy.  Sol kezde 8-9 millionnan asatyn qazaqtardan 1932-şı jyldan keiıngı aşarşylyqtan soŋ,  2 millionnan säl asatyn adam qaldy. Kambodjadaǧy genosid  1975 jyly säuırde qyzyl khmerler qaruly köterılısı nätijesınde Kambodja astanasyn basyp alyp, ıs jüzınde jaŋa memleket – Demokratiialyq Kampuchiiany qūrdy. 1976 jyly säuırde Hieu Samfan resmi türde eldıŋ prezidentı bolyp jariialandy. Al Pol Pot premer-ministr boldy. Qyzyl khmerler saiasi diktatura ornatty. Olar Kambodjada «100%  kommunistık qoǧamdy» qūru üşın «revoliusiialyq eksperiment» bastalǧanyn jariialady. Kambodja jaǧdaiynda Pol Pottyŋ ideialary negızınde «kazarmalyq kommunizm» jäne «agrarlyq sosializmnıŋ» erekşe formasy qūryldy.

foto: cablook.ru 

Pol Pottyŋ ideiasy boiynşa, elge «jarqyn bolaşaqty» qūru üşın «bır million adal adam» kerek edı. Qalǧan alty  million tūrǧyn qaita tärbieleuge «qabıletsız» bolǧandyqtan,  fizikalyq joiyluǧa ūşyrady. Būrynǧy ükımetpen nemese şeteldık ükımettermen bailanysy bar degen küdıkke ılıngenderdıŋ barlyǧy derlık, taptyq negızde joiylǧan käsıpqoilar men ziialylar tūtqyndalyp, keiınnen ölım jazasyna kesıldı. Etnikalyq belgılerı boiynşa vetnamdyqtar, chammalar, dıni belgılerı boiynşa – hristiandar, mūsylmandar jäne budda monahtary joiyldy. Genosid qūrbandary Kambodja ziialylarynyŋ köpşılıgı sondai-aq, ūlttyq azşylyqtar, dın ökılderı boldy. Adamdar tıptı közıldırık kigenı jäne şet tılderın bılgenı üşın qamauǧa alynǧan. Halyqtyŋ jalpy sanyna deiın joiylǧan adamdardyŋ sany boiynşa qyzyl khmerler rejimı adamzat tarihyndaǧy eŋ qatygez rejimderdıŋ bırı bolyp tabylady. 1975-1979 jyldar aralyǧynda barlyǧy 1,7 millionnan 3 millionǧa deiın adam qaitys boldy, būl el halqynyŋ üşten bır bölıgınen astam7 Qojaly genosidı 1992 jyly 25-nen 26-şy aqpanǧa qaraǧan tünı Qojaly tūrǧyndary üşın eŋ azapty, eŋ qaiǧyly ūzaq tün boldy. Būl Armeniianyŋ Äzırbaijandarǧa jasaǧan genosidı edı. Būnyŋ saldarynan qalanyŋ 5379 tūrǧyny bosyp ketuge mäjbür boldy, 1275 adam tūtqynǧa alyndy. Olardyŋ 150-ınıŋ, onyŋ ışınde 68 äiel men 26 balanyŋ taǧdyry älı belgısız. 487 adam jaraqat aldy, 8 otbasy tolyǧymen qyrylyp, 25 bala tolyqtai jetım qaldy, 130 bala ata-anasynyŋ bırınen aiyryldy. 613 beibıt tūrǧyn, olardyŋ qatarynda 63 bala, 106 äiel men 70 qariia aiausyz öltırıldı. Būl turaly tolyq aqparatty saitymyzdan oqi alasyz. Ruanda genosidı  1994 jyly 6 säuırde Ruanda prezidentı Juvenal Habiarimana men Burundi prezidentı Kipren Ntariamira mıngen ūşaq Ruanda astanasy Kigali qalasyna jaqyndaǧanda atyp tüsırıldı. Ūşaqtaǧy barlyq jolauşylar qaitys boldy. Däl osy künı elde genosid bastaldy. Sarbazdar, poliseiler jäne jasaqşylar tutsi halqynyŋ ökılderı men hutular arasynda negızgı äskeri jäne saiasi qairatkerlerdı tez arada basyp-janşyp, baqylau-ötkızu punktterın saldy.

Foto: Corinne Dufka / AP

Genosidtı ūiymdastyruşylar hutulardy tutsi körşılerın zorlau, ūryp-soǧu jäne öltıru, mülıkterın joiu jäne iemdenu üşın qarulanuǧa şaqyrdy jäne mäjbürledı.

Genosidtıŋ alǧaşqy 6 aptasynda 800 000-ǧa deiın adam qaitys boldy. Gvardiia, jandarmeriia jäne jastar otriadtary Holokost kezındegıden bes ese köp adamdy qyrdy. Zardap şekkenderdıŋ köpşılıgı özderı tūratyn eldı mekenderde, köbınese körşıler men jergılıktı tūrǧyndardyŋ qolynan qaza tapty.  Polisiialar ūlttyq panga machetelerın qoldandy, keibır armiia bölımderı myltyqtardy paidalandy. Hutu baskeserlerı tutsilerdı özderı jasyrynǧan mektepter men şırkeulerden ızdep, joiyp jıberdı. Jergılıktı bilık pen radiostansiialar azamattardy körşılerın öltıruge şaqyrdy. Bas tartqandarǧa sol jerde şara qoldanyldy. Qandy qyrǧyn 1994 jyldyŋ 6 säuırınen 18 şıldesıne deiın jalǧasty. Osy uaqyt ışınde kem degende 1 million adam genosidtıŋ qūrbany boldy. Buchadaǧy qyrǧyn genosid pe? Aita keteiık, Ukraina men Resei arasyndaǧy soǧys 24 aqpan bastalǧan bolatyn. Sonyŋ saldarynan beibıt tūrǧyndar zardap şegude. Künı keşe ǧana 4 säuır künı Ukrainanyŋ Resei äskerınen bosatylǧan Bucha qalasynda öltırılgen tūrǧyndar sany 300-ge jettı. Qaladan qoldary artyna bailanǧan mäiıtter tabylǧan. Kei adamdardyŋ basyna oq tigen. Qaza tapqandardyŋ arasynda äielder, balalar men qarttar da bar.

Foto: Reuters

foto: ru.kyrmr.com

Būny Ukraina prezidentı Zelenskii «genosid» dep atady. Al Resei mūny «ssenarii» deidı. Şyndyǧynda, būl oqiǧa genosid pe, älde joq pa? Uaqyt körsetedı...

«Jaman ūlt bolmaidy, jaman adam bolady». Şyndyǧynda, ras-aq...Tarihtaǧy oqiǧalardyŋ bır ūltty joiu üşın jasaǧan ozbyrlyq äreketterınıŋ artynda jaman adamdar tūrǧany ras. Qazırgı kezde bolyp jatqan, Ukraina men Resei arasyndaǧy soǧystyŋ artynda da bır jaman adam tūr...

Dana Nūrmūhanbet

«Adyrna» ūlttyq portaly