I. Üştıktıŋ qūpiia keŋesı. 1986 jyl, 17 qazan. Mäskeu. Kreml. KSRO basşysy M.S.Gorbachevtıŋ bölmesı. Töbesındegı alaqandai qyzyl-küreŋ qaly qantalaǧan Gorbachev – törde, odan tömen – oŋy men solyn ala ekı kısı otyr. Bırı – KSRO KGB basşysy, şegır közdı V.A.Kriuchkov, ekınşısı – oirat-qalmaq ūltyna tän torsyq şekelı 45 jastardaǧy jıgıt aǧasy.
– Senı Mäskeuge şaqyrtqan sebebımız,– dedı Gorbachev torsyqşekege, – bırınşıden, älgı, aqpan aiyndaǧy plenumdaryŋda Dimaş Qonaev şaldy şalqasynan tüsırgenıŋe öte riza bolǧanymdy aitpaqpyn. Ai-da, mol-lo-des! Ekınşıden, sol siiaqty «leninşıl» qaqpastar menıŋ demokratiialandyru saiasatyma kedergı jasaima degen qaupım bar...
– Öte dūrys aitasyz, Mihail Sergeevich! Demokratiialandyru saiasatyŋyzdy qos qolymdy kötere qoldaimyn! – dep elp ettı torsyq şekelı. – Mysaly, mynau Qonaev siiaqtylar basşylyq qyzmette 25 jyl otyrsa da ketkısı joq. Jas mamandardyŋ elge qyzmet qyluyna jol bermeitın osyndai kärı kareristerdıŋ qyrsyǧynan ǧoi qoǧamymyz «toqyrauǧa» ūşyraǧany. Sondyqtan bızde de bırınşı basşy AQŞ-taǧydai, ūzaǧanda, 4 jyldan ekı merzımge gana sailanyp, al odan artyq bilıktı iemdenbek bolsa, alaiaqtyq qylmys retınde sottau qajet. Mäselen, eger men basşy bolsam ǧoi, bes jyldan artyq otyrmas edım. Öitkenı odan soŋ basşynyŋ ıskerlıgı, qiial şalymy şabandap, qoǧam toqyrauǧa bet almaq...
Ekı közı oinaqtap ketken «oirat şekenıŋ» sözın Gorbachev bölıp: – İä, iä, senıŋ demokrat basşy bolatynyŋa bittei de kümänım joq, – dedı. – Endı negızgı mäselege köşeiık. «Qaita qūru», «Jariialylyq» saiasatyn paidalanyp, keibır, mysaly, Ukraina, Baltyq boiy, Kavkaz elderı KSRO-dan bölınbek bolsa, «auyzdyqtau» üşın bız mūnda aqyldasyp, bır jospar daiyndadyq. Öitkenı bız sosializmnen bas tartqanymyzben, būrynda jaulap alǧan jerlerımızden äste bas tartpaq emespız. Käne, Kriuchkov, myna joldasty män-jaimen tanystyrşy!
Şegır köz tamaǧyn bır qyrnap:– İä, bız mūnda, alda-jalda köşe jiyn-şerulerı bola qalsa küşpen taratu ädısterın qalai qoldanu kerektıgın oilastyryp jospar jasap, ony «Metel-1986» operasiiasy atadyq...
– O-o, aty tamaşa eken! – dep jymyŋ ettı torsyqşeke közı oinaqşyp.
Kniazev: – Bıraq, sol jospar daiyn bolǧanymen halyq bas köteruı qai respublikada būrq eterı belgısız bolyp tūr. Şırkın, būryndary halyq narazylyǧyn pulemetten oq jaudyryp basa saluşy edık, bıraq demokratiialyqty jariialai tūra endı olai etuge bolmai qinalyp tūrǧan jai bar... Bızdıŋ oiymyzşa halyq narazylyǧy «kapitalistık batystan» aulaqta jatqan Qazaqstanda, naqtyraq aitsaq, Almatyda boluǧa tiıs jäne ony sız ūiymdastyrasyz, – dedı. Oiratşekelınıŋ betı-basy kögerıp kettı. Edenge tors etıp qūlap tüserdei oryndyǧynyŋ astynan qos qoldai ūstap: – O-o ne de-ge-nı-nı-ŋız-ız?! Men sızderge şyn berılgen kommunispın ǧoi. Aiauşylyq etıŋızder! – dedı tılı bailanǧandai kekeştenıp.
Gorbachev mäz: - Būryn kommunist bolsaŋ, endı keşıkpei kapitalist bolasyŋ, – dep küldı de, Kriuchkovke qarap: – Jä, mūny endı qinamaiyq. Tüsındırşı josparymyzdy! – dedı.
Kriuchkov: – Şeşekke, qylşaǧa qarsy bala kezıŋde «egıp» pe edı? - dedı.
– İä, iä, – dep torsyqşeke sasqalaqtap, jamasyn sipalady, köilegınıŋ jeŋın türmek boldy.
– Jä, körsetpei-aq qoi, aitpaǧymyz – bülık qai tūstan şyǧady, kenet bolǧan bülıktıŋ arty ne bolady dep qorqyp otyrǧanşa, bız de şeşektıŋ aldyn alyp «egetındei», mini-bülıktı özımız ūiymdastyrǧandy jön sanadyq. «Metel» operasiiasy josparyn da sol kez synaqtan ötkızıp köremız. Al mūndai «repetisiiamyzdy» ötkızuge Evropadan alys jatqan, jergılıktı tuzemnyi halyq az tūratyn, orystanǧan qala Almatyny laiyq dep taptyq.
– İä, Qonaevtıŋ «Qazaqstandy halyqtar laboratoriiasyna ainaldyrǧanynyŋ» jemısın köretın boldyq, – dedı Gorbachev jymyŋ etıp.
– 1959 jylǧy Temırtau köterılısı kezınen bergı qyzmetıŋdı eskerıp, senıŋ tek PTU-lyq «bılımıŋe» qaramastan bızdıŋ «mekeme» qoldauymen özıŋdı 1984 jyly Qazaqstanǧa Ministrler Sovetınıŋ töraǧasy – premer-ministr qyldyq. Küllı ministrlıkter: Işkı ıster, Memlekettık qauıpsızdık, t.b. öz qolyŋda. Sondyqtan saǧan Almatynyŋ ortalyq alaŋyna ekı jüzdei adamdy ūiymdastyryp şyǧaru jäne olardy bır-ekı saǧattan soŋ milisiiaǧa tömpeştetıp taratudy tapsyrmaqpyz. Al bız mūny teledidardan jariia qylyp, älgı, täuelsızdık aludan dämesı bar Kavkaz, Ukraina, eston, latyştarǧa: «Kördıŋder me?! Qyŋq etseŋder senderge de däl osylai äŋgır-taiaq oinatamyz!» – deimız. Osylaişa demokratiia jariialai tūra imperiiany saqtap qalmaqşymyz, – dedı Kriuchkov alaqandaryn ysqylap. –Aitpaqşy, «alaŋǧa şyqqan basbūzarlardy» halyq atynan küstanalaityn bır top elge esımı tanymal aqsaqal-köksaqaldardyŋ atynan ündeu ūiymdastyrudy ūmytpa.
– Ol ekı jüz kısını alaŋǧa qandai talappen şyqty deimız? – dedı torsyqşeke. – Ärı Qazaqstanda da kommunistık pariia men komsomoldan özge ūiym joq. KGB qyraǧy. Älgı ekı jüz adamdy ükımet özı ūiymdastyrǧany bılınıp qalmas pa eken?
Gorbachev: – Osy 1986 jyldyŋ jeltoqsan aiynyŋ ortasynda men Qonaevty qyzmetınen bosatpaqşymyn...
– Alaqai, na kones-to! – dep Oirat şekelı qol şapalaqtai qarǧyp tūrdy. – Jettı ǧoi endı, dostal, şal! Jasy, mıne, 75 kelmek. Qaşanǧy...
– Sözdı bölmeseişı sen! - Gorbachev «otyr» degendei qolyn sılkıp: – Söitıp, bız Qonaevty qyzmetten bosatamyz, al sen ony «Kremldıŋ voliuntarizmınen qorǧau üşın» halyqty köşege şyǧaratyn bolasyŋ...
– Men be?! Jo, joq, öle qalsadaǧy Qonaevty qorǧamaimyn! – dedı Oirat şekelı qyp-qyzyl bolyp. – Ony qazaq ta qoldai qoimas. El ışınde «Qonaev Almatyǧa böten ūlttardy qaptatyp, qazaq intelligensiiasyn solardyŋ şoşalasynda tūrǧyzdy», «700 qazaq mektebın japty» degen narazylyqtar da bar.
Gorbachev: – Bız mūny da eskerdık. Söitıp, älgı, alaŋǧa sen şyǧaratyn topqa: «Demokratiialandyru saiasatyna qarsy kertartpa elementter, olardy ūiymdastyrǧan Qonaev pen sybailastary» – dep aidar taǧa salamyz. Endı ūqtyŋ ba?
– Ūqtym, ūqtym! Däl qazır Qazaqstanǧa qaityp, Qonaevtyŋ ornyna otyra bereiın, ä?– dep torsyqşeke ornynan tūra berdı.
– Äi, senıŋ denıŋ sau ma? Elbeŋdemei söz tyŋdasaişy! – dedı oǧan Gorbachev, – Senı qazırden bırınşı basşy qylsaq, älgı «Metel» operasiiasyn synaqtan ötkızgende bas jarylyp, qol syna qalsa, jūrt senı kınälap, qyzmette qaluyŋ neǧaibyl bolady. Sondyqtan Qonaevtyŋ ornyna bırden senı emes, şahmattaǧydai «atpen jürıs» jasap, Kolbin degen «leninşıldı» taǧaiyndamaqpyn. Qonaevty «opuskat» etu arqyly men äsırese Mäskeudegı «kaşeilerge» soqqy bermekşımın. Maǧan jūmys ısteter emes. Menı «Batystyŋ şpiony» degen de söz taratuda, oŋbaǧandar!.. Eger alaŋdaǧy topqa «Qonaevty qorǧauşylar» degen aidar kelıŋkıremese, «ūlty orys Kolbinge qarsy şyqqan ūltşyldar» degen aidar taŋuǧa bolady. Būl älgı Baltyq elderın, Kavkazdy seskendırıp auyzdyqtauǧa jarap tūr.
Oirat şekelı bır sät oilanyp: – Bıraq... qazaq halqynyŋ ūltşyl emes, asa internasionalist ekenın bılesızder ǧoi, täuelsızdık talap etpek bolyp şyqqanyna jūrt sene qoiar ma eken? – dedı.
– No, no, aitasyŋ-au sen de, Nurike, – dedı Kriuchkov myrs etıp. – Bükıl Orta Aziia jym-jyrt ūiqyda jatqan 1970 jyldary qazaqtardy KSRO-dan bölınuge şaqyryp: «Oian, qazaq! Oian, elım!» dep ünparaq, «Odaq pa, älde otar ma?!» dep maqalalar jazyp taratyp sottalǧan Hasen Qoja-Ahmet degen dissident senderdıŋ qazaqtaryŋnan şyqpap pa edı!? Sondyqtan abai boludy tapsyramyn, repetisiiamyzdy älgındei dissidentter köterılıske ainaldyryp jıbermesın.
– Jo-joq, qazaq momyn halyq, älgıdei jalǧyz-jarym ūltşyl oŋbaǧanǧa ermeidı, sözıme senıŋızder, qazaq ūltşyl emes, Qūdai saqtasyn!.. – dep şyr-pyr aqtaldy Oiratşeke kommunist, ateist ekenın esınen şyǧaryp.
– No, jaraidy, – dedı Gorbachev, – Al 2-3 jyl öte Kolbindı men qyzmetten bosatqanda, sen ony «halyqty «podopytnyi qoianǧa» ainaldyryp, «Metel» operasiiasyn synaqtan ötkızdıruge jol bergen jendet» dep äbden synap, äşkereleisıŋ. Söitıp özıŋ naǧyz «halyq qaharmany» bolyp şyǧa kelesıŋ. Qalai, kelıstık pe? Bolmasa, būl rölge basqa adamdy paidalanamyz. Mysaly, älgı, aqyndy... Aty kım edı Şapanov pa, älde Şakalov?..
– Şakanov, – dedı Kriuchkov. – Bız onyŋ öleŋderın orysşaǧa audartqyzdyq. Biyl 19 jeltoqsanda Mäskeude aqyndyq keşın dürıldetıp ötkızbekşımız. Baiqaǧanym, būl qu, jūrtqa senımdı estılu üşın, sözderınde synap-mıneitını, öleŋderıne taqyryp etıp alatyny özı jaqsy bıletın – öz basynda bar keselder eken. Qolpaştaǧandy maniakalno tılep tūratyn «nepolnosennost» sindromy da bar. Sen de ony, Nurike, Qazaqstanda piarit ete ber. Auany qorǧau, abortqa qarsy, sudy qorǧau,t.b. degendei, nätijesı bolmaityn, bıraq daŋǧazasy mol taqyryptar tauyp berıp,BAQ-tardan baqyldatyp elge tanyt. Keiın el nazaryn bız aitqan jaqqa būryp esekdäme etıp qoiuǧa älgınıŋ keregı bolady älı.
– Maqūl, qūp! – dedı torsyqşeke. – Bıraq, Kolbinderıŋızdı köp otyrǧyzbai Qazaqstannan alyp ketseŋızder, älgı «qaharmandyq röldı» men özım-aq atqarar edım.
– Ony köre jatarmyz. Vse, prosess poşel, qoş bolyŋdar! – dep Gorbachev ornynan tūrdy.
* * *
II. Törteudıŋ qūpiia keŋesı. Mäskeu. Kreml. 1989 jyldyŋ mausym aiy. KSRO halyq deputattarynyŋ I-siezı ötıp jatqanyna 16 kün. Şaǧyn bölmede KSRO basşysy M.Gorbachev, KGB basşysy V.Kriuchkov, Qazaqstan Ministrler Sovetınıŋ töraǧasy N.Nazarbaev otyr.
– Senderdı siezden şaqyrtqan sebebım – siezden de maŋyzdyraq, şūǧyl retteitın mäsele tuyp tūr! Ol – üş jyl būryn üşeuımız aqyldasyp «Metel» operasiiasyn Almatyda synaqtan ötkızgenımızdıŋ saldaryna qatysty mäsele, – dedı Gorbachev. – Qonaev ta, sen de Nūrsaltan, «Oi-boi, qazaq halqy naǧyz internasionalist, ūltşyl emes, momyn!» dep sendırıp kelgen edıŋder. Öz halqyŋdy özderıŋ bılmeseŋder, Mäskeudegı bız qaidan bıleiık qazaqtyŋ ışınde qanşama narazylyq zapyrany jatqanyn?! Äne, 200 kısını ūiymastyryp synaq jasaimyz dep, qalai 200 000 kısınıŋ alaŋ, köşelerge lap qoiǧanyn aŋdamai da qaldyq. «Oi-hoi, qazaqtyŋ jaǧdaiy jaqsy!» dep Mäskeudegı basşylyqty aldaǧan Qonaev pen senı de sottau kerek edı közderıŋdı bozartyp, anau bülıkşılermen bırge! – Gorbachev aldyndaǧy sudan bır ūrttady da: – Endı sol, üş jyl būryn jıbergen qatelıgımız üşın taiaq jeitın türımız bar. Mıne, oqyŋdar! – dep stolǧa on şaqty paraqşany tastai saldy. – Maǧan būlardy älgınde qazaqstandyq deputattar berdı.
Kriuchkov paraqşalardy oqi bastady: – «Moskva. Siezder saraiy. Qazaqstan deputattaryna. «Gruziia deputattarynyŋ barşasy 1989 jyly bolǧan «Tbilisi oqiǧasy» üşın narazylyq aityp, mandattaryn laqtyryp siezden şyǧyp ketkende, sender neǧyp 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı jaiyn aitpai būǧyp otyrsyŋdar?! Qazaqstandy masqaralamai sieden ketıŋder, elge qaityŋdar!» Almatylyqtar. Ym-mynau Qaraǧandydan, Semeiden, Oraldan, Şymkentten joldanǧan telegrammalar da osy mazmūndas eken.
– Eger siezden Qazaqstan deputattary da ketıp qalsa, mülde masqara bolamyz! – dedı Gorbachev basyndaǧy qarǧa saŋyǧandai qyzyl qalyn qasyp.
Kriuchkov kelesı paraqşaǧa üŋıldı: – Al mynau qazaq deputtatarǧa 1986 jylǧy Jeltoqsandaǧy oqiǧa turaly habarlama aitsyn dep daiyndaǧan mätın eken. Mūny qai deputat oqyp qoiar eken, ä?!
– Öi, būǧan nesıne qinalasyzdar?! Mınberge şyqqandardyŋ bırı mūny oqi bastaǧanda «tyrs» etkızıp mikrofondy öşıre salu kerek, – dedı Nazarbaev.
– Taptym jolyn, – dedı Gorbachev, – Däl 1986 jylǧydai, taǧy da inisiativany öz qolymyzǧa aluymyz kerek. Myna mätındı özge bıreu oqyp halyqty bilıkke qarsy qoimauy üşın, mūny aitqanymyzdan şyqpaityn öz agentterımızge oqytalyq. Sonda Qazaqstan deputattary siezden ketıp qalmaidy...
– Nu, jaraidy, oqysam – oqiyn, – dedı Nazarbaev.
– Jo-joq! Saǧan bolmaidy!– dedı Gorbachev.
– Nege bolmaidy?! Sız özıŋız 1986 jyly küzde uäde berıp edıŋız ǧoi maǧan, «Jeltoqsan köterılısıne Kolbindı kınälap, halyqtyŋ süiıktı qaharmanyna ainalasyŋ» dep?! Men soǧan daiyndalyp kıtap ta jazyp qoiǧan edım, mıne, üzındısın tyŋdaŋyzdarşy: «1986 jyly jeltoqsanda alaŋǧa şyqqan halyqtyŋ ısı ädıl edı. Men kolonnanyŋ aldynda halyqty bastap şeruletıp kete bardym». Qalai, senerlıktei me?
– Bolmaidy! – dedı Gorbachev qaldy basyn şaiqap, – Saǧan men, to-est partiia, ırırek ıs jüktemekpın. Osy siezde Kolbindı qyzmetten bosatyp, Qazaqstanǧa senı basşy qylamyn. Sonda keudeŋe qanşa orden taqsaŋ da öz qolyŋda bolady. Anau Elsin degen oŋbaǧan bilıkke jetu üşın KSRO-ny taratudan da taiynbaityn syŋaily. Söitıp menı qyzmetsız qaldyrmaq, al özı Resei Federasiiasyna prezident bolmaq. Eger Elsinnıŋ ügıtımen respublikalar KSRO-dan bölınbek bolsa, sen «Qazaqstanǧa täuelsızdık kerek emes!» dep jer bauyrlap jatyp al. Söitıp menı qorǧasaŋ, KSRO-ny taratpai saqtap qalamyz. Kelıstık pe?!
– Ärine, kelısemın! Senımıŋızge myŋ rahmet! – dedı Nazarbaev Gorbachevtıŋ qolyna jarmasyp.
– Olai bolsa, Jeltoqsan köterılısınıŋ şyndyǧyn şyŋǧyrtyp aityp «batyr» bolu rölın Kriuchkovtıŋ «üş ärıp» mekemesı «qamqorlyǧyna» alyp baulyp jürgen aqynǧa jüktelık. Käne, şaqyrtşy siezden älgı Şapanovyŋdy! – dedı Gorbachev.
– Ol manadan berı dälızde kütıp tūr.– Kriuchkov telefonmen: - Älgı kırsın! – dedı.
– Ol qai aqyn eken, ä?! Älgı Kolbinge jabysyp-süikenıp toi-tomalaqtarǧa ertıp jürgen, oda arnaǧan aqyn ba? – dedı Nazarbaev, özıne «Jeltoqsannyŋ bırınşı batyry» ataǧyn būiyrtpai alyp ketken käzzäptıŋ kım ekenın bılgısı kelıp tyqyrşyp.
– Köresıŋ qazır, – dedı Kriuchkov oǧan, – Äi, özı senen de ötken su jūqpas sūrqyltai eken, alysqa barady, alysqa-a!
Bölme esıgın tyşqan tyqyrlatqandai bolyp jartylai aşyldy da, asqabaqqa kartop japsyrylǧandai bas körındı. Tabaldyryqtan attap bosaǧada tūryp qalǧan jasy qyryqtan asqan kısı ekı iyǧy garmon mehyndai bır jiyrylyp quşiyp, bır jazylyp: – Rūqsat pa eken? – degen dybys şyǧardy.
– A-a, Şakanov Muhtar! Ko mne, kel, otyr! – dedı oǧan KGB basşysy, – Qazaqstannan mynadai telegramma jäne osynda bıreu taratqan – 1986 jyly Jeltoqsandaǧy bolǧan jaǧdai jaiynda mynadai mätındı aldyŋ ba?
– A-a-aldym, bıraq qorqyp kettım de därethanada tastai saldym, –dedı Şahanov tūtyǧyp.
– Beker qylǧansyŋ! – dedı Kriuchkov oǧan, – Sen «halyq qalaulysy» – deputatsyŋ ǧoi, endeşe, halyq talabyn oryndauǧa tiıssıŋ. Qazır bärımız siez zalyna baramyz. Saǧan söz bergenımızde, myna, 1986 jyly Almatyda ne bolǧany turaly mätındı oqisyŋ. Tüsındıŋ be?!
Mūhtar Şahanov oryndyqtan susyp edenge tızerlei kettı: – Aiai körıŋızder! Ne jazyǧym bar! Bala-şaǧam...– dedı dırıldep.
– Öi, tūr, tūr! Bükıl älem estıp-bılgen mäselenı üş jyl ötken soŋ aituǧa nesıne qorqasyŋ?! Keşe gruzin deputattar Tbilisi oqiǧasyn aitty ǧoi qoryqpai-aq. Eşkım olardyŋ bırdemesın kesıp tastaǧan joq, al sen nemene?!. – dedı Kriuchkov.
– Däl osyǧan ūqsas mätındı 1986 jyly 19 jeltoqsanda Mäskeude aqyndyq keşım ötıp jatqanda oqymaq bolǧan Erbol degen studentten tartyp alyp sızderge tapsyrǧan edım. Ol oŋbaǧan menıŋ şyǧarmaşylyq keşımdı būza jazdady ǧoi sonda! Al, endı, üş jyldan soŋ Jeltoqsan oqiǧasy mäselesın özım köŋırsıtkenım qalai bolmaq? – Mūhtar bölmedegı basşylar özın synap tūr ma dep jaltaq-jaltaq qarap.
– O, iä, ol kezde qyraǧylyq tanytyp jaradyŋ! – dedı Kriuchkov. Özı ıştei:– Nu i svoloch! Halqyn qan-josa qylyp jatqan kezde būl özınıŋ «keşınıŋ būzylmauyn» oilapty ǧoi, podles! – dedı.
– Sondai-aq, – dedı Şahanov kümıljıp, – 1987 jyly nauryzda men Qazaqstan komsomolynyŋ plenumynda jeltoqsandyqtardy ǧaibattap: «Olarǧa alaŋda qazaq halqynyŋ atynan söileuge eşkım qūqyq bergen joq!» dep söilegen edım. Endı, üş jyldan soŋ, jeltoqsandyqtarǧa qamqorşy bola qalǧanyma jūrt sene qoiar ma eken?
– Ou, qyryq bes jasqa kelgen senıŋ komsomoldar plenumınde neŋ bar edı?! – dedı Gorbachev, – Kırmeitın tesıgıŋ joq eken, ä!?
– Gennadi Kolbin joldas qoi: «Jazuşylar odaǧynda aqyn Jūban Moldaǧalievtıŋ sözınen soŋ qalamgerlerdıŋ jeltoqsanşylarǧa ış tartatynyn sezgen qazaq sottardyŋ keibırı bülıkşılerdı qatal jazalamai, bırneşe Qylmystyq ısterdı «qaita tergeuge» jıberıp jatyr eken. Sen Komsomol plenumınde söilep, alaŋǧa şyqqandardy aiyptaityn da qalamgerler bar ekenın körsetşı elge» degen soŋ, onyŋ bergen mätının plenumda oqyǧan edım, – dedı Şahanov.
– Vot mudak, qaqpas şal! Ssenariidı bıraz būzǧan eken! – dedı Gorbachev kübırlep.
– Sol jäne basqa eŋbekterım üşın ǧoi ol kısınıŋ menı KSRO depututy qylǧany. Özge 700 aqyn-jazuşylardai öleŋ jazyp jüre bersem mūndaiǧa qolym qalai jetpek?! Endı bügın jeltoqsanşylardy jaqtaǧandai mätın oqysam, Kolbinnıŋ betıne qalai qaraimyn? Ony madaqtap poema, bırneşe öleŋ de jazǧan edım,..– dep kümıljıdı Mūhtar. – Osy, qūryǧyr, «jeltoqsan» mäselesıne jolamai-aq, anau Aral teŋızı turaly aita bersem qaitedı, a?
– Äi, Aral-Maraldy qoia tūr! Jeltoqsandaǧy bülık Qazaqstanda saiasi qozǧalystar qūruǧa ūlasyp ketpeu üşın halyqtyŋ «buyn şyǧaru» maqsatynda ekologiialyq ūiymdar qūrudy Kolbinge tapsyrǧan men bolatynmyn. Öitkenı, «KSRO-da qarjy joq» degenşe: «iadrolyq poligondy jergılıktı halyqtyŋ talap etuımen japtyq» deu abyroiymyzdy saqtap qalady emes pe!? Al Aral teŋızınıŋ suy soŋǧy ekı myŋ jylda üşınşı ret tartylyp otyrǧanyn bılmeuşı me edıŋ? Ekologiiany jyrlatyp özıŋdı jarnamalattyq, talai aqşa jinadyŋ. Endı, däl qazır bızge myna mätındı siezde oqyǧanyŋ kerek bolyp tūr, – dedı Gorbachev. – Al Gennadiıŋdı erteŋ qyzmetten bosatamyn, qoryqpa odan!
– Qazaqstanda senı on oraityn Hamit Erǧaliev, Qadyr Myrzaliev degen aqyndar tūrǧanda ne üşın Mäskeude keşıŋdı ūiymdastyryp senı jarnamalaǧanymyzdy endı tüsıngen bolarsyŋ? – dedı Kriuchkov Şahanovqa,
– Olai bolsa, jaraidy, oqiyn mätındı, – dedı Şahanovqa endı öŋ kırıp.
– Is mūnymen aiaqtalmaidy, – dedı Gorbachev, – «Metel» operasiiasyn synaqtan ötkıbek bolyp özımız büldırgendıkten, ekı jyl öte jeltoqsandyqtardy türlı joldarmen türmeden bosata bastadyq. Qazır qamauda tek segızı qaldy. Bostandyqqa şyqqandary Almatyda «Jeltoqsan» atty ūiym qūryp, «oqiǧanyŋ şyndyǧyn aşpaq» körınedı. Mūnyŋ aldyn alu üşın 1986 jylǧy oqiǧany tekseretın komissiiany özımız qūramyz da, senı basşy qylamyz. Komissiiaǧa elden tüsetın derek-aiǧaq, aryzdardy myna Kriuchkovtıŋ Almatydaǧy mekemesıne, jaŋa basşyŋ Nursaltanǧa körsetıp baryp jariia etesıŋ. Ūqtyŋ ba?
– Oiba-ai! Būl şarua qolymnan kele qoiar ma eken? Köterılıstı zertteitındei men zaŋger emespın, aqynmyn ǧoi, – dedı Şahanov şorşyp.
– Ottama! Ekolog bolmai-aq «Aral qoryn» aşyp talai aqşa jinadyŋ ǧoi! Būl ıs teŋızdı sumen toltyrudan äldeqaida jeŋıl. Mıne, Nursaltan, mamandyǧy peştıŋ külın köseuşı bolsadaǧy memleket basqaramyn dep otyr ǧoi qoryqpastan, – dedı Gorbachev. – Saǧan bız Jeltoqsan oqiǧasynyŋ şyndyǧyn aş dep tūrǧan joqpyz, tek sottalyp kelgender kerek emestı qazbalamauy, köterılıs taqyrybymen eldı oiatpauy üşın bır-ekı jyl halyqty aldarqata tūrsaŋ jetıp jatyr. Älgılerge «Au, oqiǧany tekserudı myna süiıktı aqyndaryŋa tapsyrdyq qoi, endı şulamai nätijesın küteiık te!» desek tynyştalady. Söitıp Jeltoqsan mäselesın zertteudı siyr qūiymşaqtandyryp baryp, «su aiaǧy – qūrdym» qylamyz. Ūqtyŋ ba? Al osy qyzmetıŋ üşın bız, köterılıske qatyspaq tügıl ol kez Qazaqstanda da bolmaǧan, alaŋǧa şyqqandardy ǧaibattap plenumda söilegen senı «№1 jeltoqsanşyl batyr» etıp jarnamalap, el qūrmetıne böleimız, BAQ-tardan tüspeitın, köşedegı är it tanityn «tūlǧaǧa» ainalasyŋ, talai şapan kiesıŋ, toqol alasyŋ, esep-şotyŋa ömır boiy qomaqty aqşa tüsıp tūrady. «Aqşa bolsa qaltaŋda, taltaŋda!..» deuşı me edı?! Arqaŋda bız tūrsaq, esep-şotyŋda mol aqşa jatsa ünıŋ de özge qaitarkersymaqtardan batyl, el senerdei şyǧady. Sonda jūrt gipnozdalǧandai, sen ne ottasaŋ da qol şapalaqtaityn bolady. Qalai, ä! Bıraq sen dandaisyp ketpei: «emdeluge, päteraqy töleuge şamam joq kedeimın» dep, ışıŋ ötse de, boǧyŋ qatsa da «būl ükımettıŋ, «üş ärıptıŋ» ıstegen qastandyǧy!» dep baibalamdai ber. Jūrt qudalanǧan aqyndardy müsırkegış keledı. Myna Nursaltan saǧan BAQ-tardyŋ esıgın aiqara aşyp bar jaǧdaidy jasaidy, al qylyqtaryŋnan halyq sekemdene bastasa, qalaǧan memleketıŋe elşı etıp jıbere salady.
Mūhtar Şahanov şybyndaǧan atşa basyn şūlǧyp, tek «maqūl, maqūl, maqūl» dep kübırledı. Nazarbaev ıştei: – Qap! Myna jöitter menı myna Şakalovqa qyzmeşı qolbala etıp qoidy-au! Memleket basqaru oŋai emes, bıreu maqtar, bıreu boqtar. Al myna alaiaq tek halyqty aldausyratqany üşın daŋqa bölenbekşı! Qap, Jeltoqsan mäselesın özım-aq aitqanym jön edı», dep ışı qazandai qainaǧanymen, būl da Gorbachevtıŋ tapsyrmasyna basyn ünsız şūlǧi berdı.
Būl azdai endı Kriuchkov: – Nurike, myna dosymyzǧa būryn KGB, MVD -da ıstegen öz adamdarymyzdan komissiia qūrastyryp ber. Nu, el senu üşın bır az bötenderdı de tartsa bolady. Al eger jeltoqsanda sottalǧandardyŋ ışınen lider şyqpaq bolsa, ony «KGB agentı» dep jala jauyp, el jolamastai qylyŋdar. Sottalǧandardyŋ ūiymymen attas taǧy bırneşe ūiym qūryŋdar, el kımge senerın bılmei dal bolsyn. Köterılıske eş qatysy joq bıreulerdı ataqqa ūsynyŋdar, sonda öz ara daulasyp şıldıŋ boǧynşa pyşyrap ketedı özderı-aq. Sonda jūrt: «E-e, «batyr» degen jeltoqsandyqtarymyz mynu şuyldaq pa? Nurekemızden qūdai jarylqasyn!» deitın bolady, ha-ha-ha! Voobşym, ekeuıŋ öz ara, bızdıŋ «mekememen» aqyldasyp ısteisıŋder ǧoi, – dedı ekı qazaqty arqadan qaǧyp.
– Sonda men saiasatşy boluym kerek qoi, ä? – dedı Şahanov qomdanyp, galstugın ekı-üş qozǧap. – Joǧa, täiırı, – dedı Kriuchkov, – Saiasatşy degen – özı oiyna alǧan ideiany ıske asyru üşın äreketter jasaidy. Al sen tek saiasatşynyŋ rölın oinaityn ärtıs, şoumen bolasyŋ, to-est, bırudıŋ ideiasyn qaǧyp alyp attandap, halyq nazaryn özıŋe audaryp, ideia avtoryn dalada qaldyrasyŋ. Söitıp halyqqa kerek är ıs-ideiany it-mysyq tūmsyǧyn tyǧyp aramdaǧan astai qylyp qūnyn ketıresıŋ. Bız komanda bergende ony laqtyryp tastap, özgesın aityp bajyldaisyŋ. Opşym, türlı närseler aityp halyqty «Ah, oh!» degızıp taŋ qaldyrar «şoumen» bolasyŋ, bıraq jūrtty eşbır ıske bastamaisyŋ. Ūqtyŋ ba?
– E-e, iä, iä, endı ūqtym, – dep yrjalaŋdady Mühtar Şahanov
– Aitpaqşy, älgı komissiiany qūrǧanda da «atpen jürıs» jasauymyz kerek, to-est, sezık tumau üşın komissiia töraǧasy etıp äzırge özge bır deputatty taǧaiyndai tūralyq. Köp ötpei bır syltaumen ony bosatyp, özıŋ töraǧa bolasyŋ ǧoi, – dedı Gorbachev Şahanovqa. – Al küdıktengenderge: «Aral jaiyn aitamyn» dep Gorbachevtı aldap söz aldym» dei sal.
Osy sät Nazarbaevqa Şahanovtan öş aludyŋ retı keldı-au degen oi sap etıp: – İä, iä, küdık tumau üşın men jūrttyŋ közınşe «KSRO basşysyn aldap» Jeltoqsan turaly söilegen myna Aldarköse-Şahanovty şapalaqpen jaqtan bır osyp ötsem qaitedı, ä? – dedı.
– E, söitseŋ – söit! – dep küldı ekı mäskeulık.
– Sonymen, bärı kelısıldı. Endeşe kettık siez zalyna! – dep Gorbachev orynan tūrdy.
Jazǧan – Jeltoqsan köterılısınıŋ şyndyǧyn «O düniede» körıp jatqan aqyndaryŋ Mūqaǧali Maqataev.
Osy jazylǧannyŋ şyndyǧyn myna derekter rastaidy:
- 1986 j. Mäskeudegı student Erbol Baijarqynovtyŋ sūqbatynan: «Petisiiamyzdy daiarlap, men şyǧyp oqyp beretın boldym. Qaǧazymdy alyp mikrofonǧa jettım. Evtuşenko qolymdaǧy qaǧazdy körgen soŋ şoşyp kettı. Mūhtar aǧamyzda ün joq. Sosyn älgı qaǧazdyŋ közın qūrtyp, basqaşa qimyldauǧa köştık. Gül äpergen bolyp, Mūhaŋa barudy şeştım. Sodan, Mūhtar aǧaiǧa güldı berıp tūryp: «Aǧa, bır-aq sūraq qoiaiyn!» – dedım. Ol qolymdy qysyp alyp: «Bauyrym, bauyrym! Bärın bılem. Aitpai-aq, sūramai-aq qoi! Keştı būzbaşy, jarqynym!» - dep sahnadan tüsırıp jıberdı» («Qazaq ädebietı», 27.01.2006);
- M.Şahanov, «Jeltoqsan epopeiasy» kıtaby: «1986 jyly Mäskeude menıŋ poeziia keşımdı ötkızu jaily äŋgıme jüre bastady. Ol kezde A.Fadeev atyndaǧy Ädebietşıler üiınıŋ ülken zaly ıleude bıreu bolmasa, ūlt respublikalary ökılderıne tie bermeitın» (51 b.).
- D.Äşımbaev, «Kto est kto v Kazahstane» ensiklopediiasynyŋ bas redaktory, M.Şahanov jaiynda: «İli vot est u nas odin poet. Nedavno ego dovolno spravedlivo nazvali “professionalnym patriotom”. Vrode by kak s pelenok boretsia za sohrannost iazyka, kultury, tradisii. Kosmopolitov ne jaluet, mankurtov razoblachaet - ne chelovek, a pesnia. No pri etom eto tot samyi tovariş, kotoryi s tribuny XVI sezda komsomola Kazahstana v marte 1987 goda vozmuşenno rasskazyval sleduiuşee: “Obrazovalsia novyi tip molodyh liudei, kotoryh ia nazyvaiu uslovno liudmi bez kornei. Mne prişlos besedovat s uchastnikami dekabrskih sobytii. İ te, s kem ia govoril, obnarujili primitivnoe znanie rodnogo iazyka, rodnoi literatury, obychaev, istorii i kultury. İ vot oni-to, podstrekaemye kareristami i vlastoliubsami, vziali na sebia smelost govorit ot imeni naroda!” («Vremia» gazetı, 11.02. 2010. Kto k nam s dobrom pridet - ot dobra i pogibnet; 16.12.2010, «Krah operasii «pereemnik»).
- M.Şahanov öleŋı, 1990 j.: «Jeltoqsanda şyndyq jyryn şyrqaimyn dep şarq ūrdyŋ...Saǧan japqan sol jalany estıp ünsız tūrǧanşa, Kereŋ bolyp qalmady eken nege menıŋ qūlaǧym!»
- J.Kuanyşalin: «M.Şahanov v 1990 godu samolichno nakleil na bumagu iz vyrezannyh gazetnyh bukv ustraşaiuşii tekst: «M.Şahanov! Kak tolko podnimeş trupy – umreş sovsem ot drugogo povoda!» i podnial s ego pomoşiu vselenskii hai-vai v SMİ ob «ugroze» so storony «neizvestnyh lis». V gazete «Jeltoksan» ot 1993 goda on byl polnostiu razoblachen v etoi postydnoi mahinasii» (İnternet 29.12.2009.).
- M.Şahanovtyŋ osy baibalamyna H. Qoja-Ahmettıŋ: «M.Şahanov! Esli ne podnimeş trupy – umreş sovsem ot drugogo povoda!» dep parodiia jazǧanyn oqyp jazuşy M.Qūlkenov: «Ai,Haseke, mūny da bılıp qoiypsyz-au! Şynymenen de, sol hatty Mūhtar Şahanov, men jäne marqūm Mūrathan Tüiebaev üşeuımız kabinet esıgın ışten jauyp alyp qūrastyrǧan edık», – deptı.
- İz «Otkrytogo pisma» M.Şahanova Predsedateliu KGB SSSR V.A Kriuchkovu: «Ob ugrozah v moi adres po telefonu ia stavil v svoe vremia v izvestnost KGB, MVD, prokuraturu respubliki... No poiavilis novye fakty, kotorye daiut mne povod trevojitsia za buduşee. Neskolko dnei tomu nazad ia poluchil ugrojaiuşee anonimnoe pismo, smontirovannoe iz gazetnyh bukv» (10.05.1990).
- N.Nazarbaev 1986 j. Jeltoqsan köterılısı turaly: «Srazu je posle sobytii dekabria 1986 goda v Alma-Ate, sprovosirovannyh nasionalisticheski nastroennymi elementami, rukovodstvo respubliki, mestnye organy vlasti sumeli vziat inisiativu v svoi ruki» (Kazahstanskaia pravda», 21.10.1989).
- N.Nazarbaev: «Kakie tragicheskie sobytiia? Po-moemu, nelzia schitat, chto eto bylo mirnaia demonstrasiia. Samoe nastoiaşee huliganstvo bylo 18 chisla» («Ekspress-hronika» gazetı, 15.12.1990);
- N.Nazarbaev, «Ädılettıŋ aq joly» kıtabynan: «Alaŋǧa jinalǧan halyq qalaǧa qarai bet alǧan kezde men tap osyndai taŋdaudyŋ aldynda tūrǧanymdy tüsındım: ne batyl qylyq körsetuge bel buuym kerek, ne Ortalyq Komitettıŋ üiıne jaibaraqat qaityp baruym kerek. Mūnyŋ ekınşısı maǧan halyqqa keşırılmes satqyndyq jasau bolyp körındı – öitkenı olardyŋ ısı ädıl edı! Men kolonnanyŋ aldynda halyqpen bırge kete bardym!»;
- Hasen Qoja-Ahmet («Golos Respubliki» gazetı,16.12.2011): «V to vremia ia rabotal muzykalnym redaktorom na Kazahskom televidenii. Kogda ia zaşel v redaksiiu kollegi skazali, chto liudi u tribun vystupaiut protiv naznacheniia Kolbina. Togda ia predlojil proverit, deistvitelno li eto tak. My vyşli vtroem – muzykalnyi redaktor Jarkyn Şakerim, rejisser Ersain i ia. Oboşli etih liudei i vyşli na tribunu. Na chasah bylo 9.30 Vot seichas govoriat, chto vosstanie nachala molodej.Mne togda 38 let bylo. Tak znaete, osnovnaia massa stoiaşih u tribun liudei byla v vozraste 45-50. Prichem stoiali oni uje s transparantami. Za odnu noch v to sovetskoe vremia taina ot KGB nevozmojno bylo organizovat takuiu gruppu liudei, napisat stolko transparantov. Nujna byla kak minimum pomoş gosudarstvennyh struktur»;
- M.Şahanov, «Jeltoqsan epopeiasy» kıtaby: «KSRO halyq deputattarynyŋ I-siezıne kelgenımızge 16-şy täulıkke aiaq basty. Belgılı Gruzin rejisserı E.Şengeliianyŋ 1989 j. 9-säuırde Tbiliside bolǧan qandy oqiǧany, armian suretşısı G.İgitiannyŋ Sumǧait şielınısın, Pribaltika respublikalary ökılderınıŋ «Molotov-Ribbentrop» paktısıne bailanysty problemany köteruı deputattar arasynda dau-damaiǧa toly kereǧar pıkır talasyn tudyrdy. Bıraq älı bırde-bır deputat 1986 jylǧy Almatydaǧy Jeltoqsan oqiǧasyn auzyna alǧan joq» (392 b.).
- 10. 21.06.2012 j. Almaty qalasy Bostandyq aud. Sotyna aryzdan: «Būzyq piǧyldy keibır jandar özderın «jeltoqsandyqpyz» dep jariialap, materialdyq paida tabu jolyna tüskenı anyqtalynyp.otyr.Olar: 1). Jünıs Gülbahram Esmūratqyzy – 4 türlı jalǧan qūjat jasap, «Quǧyn-sürgın qūrbany» retınde «QR täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧy» medalın, Almaty q. äkımdıgınen 2 bölmelı päter,t..b. zattai syilyqtar alǧan, «Jeltoqsan» degen ūiym qūryp otyr...
Hasen Qoja-Ahmet,
"Adyrna" ūlttyq portaly
