Reseıdiń Ýkraınaǵa soǵys bastaǵanyna mine bir jarym aıdan astam ýaqyt boldy. Álemdik reıtıngte ekinshi orynda turǵan Reseı eki kúnde Ýkraına astanasy Kıevti alamyn dep qansha kúshense de, jospary iske aspaı, bir aıdan keıin Kıev oblysynan sheginip ketti. Jaı ketpedi, Býcha men Gostomelde qyrǵyn salyp, Irpen men Borodıankada oıran salyp ketti. Batystyq aqparat quraldary shý ete qaldy. Sebebi beıbit turǵyndy qyryp, qolyn baılap, jelkeden atyp, múrdeni tankpen taptaý syndy adam aıtqysyz qylmysty HHI ǵasyrda DAISh terrorlyq toptary ǵana jasaǵan shyǵar. Mine, tek sodyrlar jasaıtyn aıýandyqty Reseı áskeri de jasady degen kúdik bar. Batys bultartpas aıǵaqtardy alǵa tartamyz deıdi. Halyqaralyq uıymdar óz sarapshylaryn jiberdi, al basylymdar túrli maqalalardy qarsha boratyp jatyr. Kıevti almaǵan soń, "psıhologııalyq jara salaıyn" dedi me, Máskeý áskerı qylmysqa ne úshin barǵany belgisiz. Múmkin, osy arqyly "ózge qalalardyń qarsylyǵyn syndyrý taktıkasy" da bolǵan shyǵar.
Eki eldiń áskerge bólgen bıýdjetin qarastyraıyq. Óıtkeni, soǵysta tek qarý emes, qosalqy quram da mańyzdy ǵoı. Mysaly ásker qalaı tamaqtanady, áskerdiń urys dalasyndaǵy tamaqtaný mázirine ne kiredi, urys dalasynda qaza tapsa, onda onyń otbasyna qansha qarjy bólinedi? Mine, bul suraqtar óte mańyzdy. Sebebi bul jaýyngerdiń rýhy men moraldyq qundylyqtaryna da áser etetin mańyzdy jaıttar bolyp sanalady.
2021 jyly SIPRI zertteýleri álemdik áskerı bıýdjetti eseptep shyqty. Reseı qorǵanys salasyna bir jylda 61,7 mlrd dollar qarjy bólse, Ýkraına 5.9 mlrd dollar bólgen. Bul 2020 jylmen salystyrǵanda kóp. Al 2022 jyldyń qarsańynda Ýkraına áskerı salaǵa kóbirek qarjy bólip, jyl basyna deıin 10 mlrd dollar jumsaǵan. Bul rekordtyq kórsetkish bolyp tabylady. Reseı áskeriniń bıýdjeti Ýkraına áskerinen alty ese kóp bolsa da, bul derjavalar arasyndaǵy básekelestikte az bolyp sanalady. Mysaly AQSh ótken jyly 778 mlrd dollar qarjy bólgen bolatyn. Eger áskerı qarsylas sanalatyn Máskeý men Vashıngtonnyń qarjysyn esepteıtin bolsaq, Reseıdiń bir jylda bóletin qarjysynyń teń jartysy Vashıngton sarbazdaryn tamaqtandyrýǵa jumsaıtyn qarjymen teń bolady.
Tamaq demekshi, Ýkraınaǵa basyp kirgen Reseı áskeriniń soǵystyń basynda tym daıyndyqsyz kelgeni ańǵarylyp qaldy. Kreml Kıevti tez basyp alaryna sonshalyqty senimdi bolsa kerek, bir qap kartobyn kóterip kelýdiń ornyna, sherýde júretin áskerı formany arqalap kelipti. Árıne, Qyrym senarııi Kıevte iske aspady. Bir qushaq raýshan gúldiń ornyna, Ýkraına halqy qalampyr gúlin tabystady desek te bolady. Sóıtip, birneshe baǵytta Reseı shabýyly toqtatylyp, Reseı áskeri isherge as, kóligin júrgizerge janarmaı tappady. Reseı áskeri "Ýkraına qatty qarsylyq bildirmeıdi" degen barlaýshylarynyń jalǵan aqparatyna sengeni sonshalyq, úsh kúndik tamaqpen shabýylǵa shyqqany aıtylýda. Sondyqtan basyp alǵan aımaqtarda jappaı tonaý iske asty. Al urys dalasynda qaza tapqan Reseı sarbazdarynyń tamaqtarynyń jaramdylyq merzimi 2015 jyly ótip ketkeni jaıly da aqparattar bar.
Resmı Máskeý 1351 sarbazymyz oqqa ushty deıdi. Bul aqparatty Ýkraına da, Batys ta joqqa shyǵarady. NATO Reseıdiń 12 myń sarbazy oqqa ushqanyn aıtady. Aqparatty soǵysta barynsha jasyryp, óz shyǵynyn azaıtyp, qarsylas shyǵynyn kóbeıtip kórsetý ejelden bar tásil ǵoı. Sondyqtan shyndyq "shamamen ortasynda" dep baǵamdaıyq. Ýkraına ár sarbazdyń qunyn joǵary baǵalaıtynyn sóz júzinde ǵana emes, is júzinde de dáleldeýde.
Ýkraınanyń premeri Denıs Shmygal ár áskerı qyzmetkerge aı saıyn 100 myń grıvna, al qaza tapqandardyń otbasyna bir márte 15 mln grıvna tóleıtinin málimdegen bolatyn. Bir grıvnanyń 15 teńgege teń ekenin eskersek, qaza tapqan ár áskerı 225 mln teńge alady degen sóz. Bul óte qomaqty qarjy, ony tóleýdi keı Batystyq elder óz mindetine aldy degen de aqparat bar. Al Reseı ár qaza tapqan sarbazǵa 7.4 mln rýbl tólemek, bizdiń aqshaǵa shaqqanda bul 40 mln degen sóz. Salystyrmaly túrde alyp qarasaq, Reseı áskeriniń quny Ýkraına sarbazynan bes ese arzan.
Áleýmettik jelide túrli aqparattar taraýda. Onyń ishinde Qadyrov jasaǵyna qatysty da aqparattar bar. Qadyrov óz sarbazdaryna aı saıyn 900 myń teńge kóleminde qarjy tóleıtinin, al qarsylastyń áskerı qolbasshysyn tutqynǵa alsa ne kózin joısa 500 myń dollar tóleıtinin málimdegen bolatyn. Qolbasshy retinde ol "Azov" polkiniń basshylaryn, Ýkraına úshin soǵysyp jatqan sheshen jasaqtarynyń basshylaryn meńzegen edi. Alaıda ol aqparatty naqty tekserý de múmkin emes.
Ashat QASENǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
