Reseidıŋ Ukrainaǧa soǧys bastaǧanyna mıne bır jarym aidan astam uaqyt boldy. Älemdık reitingte ekınşı orynda tūrǧan Resei ekı künde Ukraina astanasy Kievtı alamyn dep qanşa küşense de, jospary ıske aspai, bır aidan keiın Kiev oblysynan şegınıp kettı. Jai ketpedı, Bucha men Gostomelde qyrǧyn salyp, İrpen men Borodiankada oiran salyp kettı. Batystyq aqparat qūraldary şu ete qaldy. Sebebı beibıt tūrǧyndy qyryp, qolyn bailap, jelkeden atyp, mürdenı tankpen taptau syndy adam aitqysyz qylmysty HHI ǧasyrda DAİŞ terrorlyq toptary ǧana jasaǧan şyǧar. Mıne, tek sodyrlar jasaityn aiuandyqty Resei äskerı de jasady degen küdık bar. Batys būltartpas aiǧaqtardy alǧa tartamyz deidı. Halyqaralyq ūiymdar öz sarapşylaryn jıberdı, al basylymdar türlı maqalalardy qarşa boratyp jatyr. Kievtı almaǧan soŋ, "psihologiialyq jara salaiyn" dedı me, Mäskeu äskeri qylmysqa ne üşın barǧany belgısız. Mümkın, osy arqyly "özge qalalardyŋ qarsylyǧyn syndyru taktikasy" da bolǧan şyǧar.
Ekı eldıŋ äskerge bölgen biudjetın qarastyraiyq. Öitkenı, soǧysta tek qaru emes, qosalqy qūram da maŋyzdy ǧoi. Mysaly äsker qalai tamaqtanady, äskerdıŋ ūrys dalasyndaǧy tamaqtanu mäzırıne ne kıredı, ūrys dalasynda qaza tapsa, onda onyŋ otbasyna qanşa qarjy bölınedı? Mıne, būl sūraqtar öte maŋyzdy. Sebebı būl jauyngerdıŋ ruhy men moraldyq qūndylyqtaryna da äser etetın maŋyzdy jaittar bolyp sanalady.
2021 jyly SIPRI zertteulerı älemdık äskeri biudjettı eseptep şyqty. Resei qorǧanys salasyna bır jylda 61,7 mlrd dollar qarjy bölse, Ukraina 5.9 mlrd dollar bölgen. Būl 2020 jylmen salystyrǧanda köp. Al 2022 jyldyŋ qarsaŋynda Ukraina äskeri salaǧa köbırek qarjy bölıp, jyl basyna deiın 10 mlrd dollar jūmsaǧan. Būl rekordtyq körsetkış bolyp tabylady. Resei äskerınıŋ biudjetı Ukraina äskerınen alty ese köp bolsa da, būl derjavalar arasyndaǧy bäsekelestıkte az bolyp sanalady. Mysaly AQŞ ötken jyly 778 mlrd dollar qarjy bölgen bolatyn. Eger äskeri qarsylas sanalatyn Mäskeu men Vaşingtonnyŋ qarjysyn esepteitın bolsaq, Reseidıŋ bır jylda böletın qarjysynyŋ teŋ jartysy Vaşington sarbazdaryn tamaqtandyruǧa jūmsaityn qarjymen teŋ bolady.
Tamaq demekşı, Ukrainaǧa basyp kırgen Resei äskerınıŋ soǧystyŋ basynda tym daiyndyqsyz kelgenı aŋǧarylyp qaldy. Kreml Kievtı tez basyp alaryna sonşalyqty senımdı bolsa kerek, bır qap kartobyn köterıp keludıŋ ornyna, şerude jüretın äskeri formany arqalap kelıptı. Ärine, Qyrym ssenariiı Kievte ıske aspady. Bır qūşaq rauşan güldıŋ ornyna, Ukraina halqy qalampyr gülın tabystady desek te bolady. Söitıp, bırneşe baǧytta Resei şabuyly toqtatylyp, Resei äskerı ışerge as, kölıgın jürgızerge janarmai tappady. Resei äskerı "Ukraina qatty qarsylyq bıldırmeidı" degen barlauşylarynyŋ jalǧan aqparatyna sengenı sonşalyq, üş kündık tamaqpen şabuylǧa şyqqany aityluda. Sondyqtan basyp alǧan aimaqtarda jappai tonau ıske asty. Al ūrys dalasynda qaza tapqan Resei sarbazdarynyŋ tamaqtarynyŋ jaramdylyq merzımı 2015 jyly ötıp ketkenı jaily da aqparattar bar.
Resmi Mäskeu 1351 sarbazymyz oqqa ūşty deidı. Būl aqparatty Ukraina da, Batys ta joqqa şyǧarady. NATO Reseidıŋ 12 myŋ sarbazy oqqa ūşqanyn aitady. Aqparatty soǧysta barynşa jasyryp, öz şyǧynyn azaityp, qarsylas şyǧynyn köbeitıp körsetu ejelden bar täsıl ǧoi. Sondyqtan şyndyq "şamamen ortasynda" dep baǧamdaiyq. Ukraina är sarbazdyŋ qūnyn joǧary baǧalaitynyn söz jüzınde ǧana emes, ıs jüzınde de däleldeude.
Ukrainanyŋ premerı Denis Şmygal är äskeri qyzmetkerge ai saiyn 100 myŋ grivna, al qaza tapqandardyŋ otbasyna bır märte 15 mln grivna töleitının mälımdegen bolatyn. Bır grivnanyŋ 15 teŋgege teŋ ekenın eskersek, qaza tapqan är äskeri 225 mln teŋge alady degen söz. Būl öte qomaqty qarjy, ony töleudı kei Batystyq elder öz mındetıne aldy degen de aqparat bar. Al Resei är qaza tapqan sarbazǧa 7.4 mln rubl tölemek, bızdıŋ aqşaǧa şaqqanda būl 40 mln degen söz. Salystyrmaly türde alyp qarasaq, Resei äskerınıŋ qūny Ukraina sarbazynan bes ese arzan.
Äleumettık jelıde türlı aqparattar tarauda. Onyŋ ışınde Qadyrov jasaǧyna qatysty da aqparattar bar. Qadyrov öz sarbazdaryna ai saiyn 900 myŋ teŋge kölemınde qarjy töleitının, al qarsylastyŋ äskeri qolbasşysyn tūtqynǧa alsa ne közın joisa 500 myŋ dollar töleitının mälımdegen bolatyn. Qolbasşy retınde ol "Azov" polkınıŋ basşylaryn, Ukraina üşın soǧysyp jatqan şeşen jasaqtarynyŋ basşylaryn meŋzegen edı. Alaida ol aqparatty naqty tekseru de mümkın emes.
Ekı eldıŋ äskerge bölgen biudjetın qarastyraiyq. Öitkenı, soǧysta tek qaru emes, qosalqy qūram da maŋyzdy ǧoi. Mysaly äsker qalai tamaqtanady, äskerdıŋ ūrys dalasyndaǧy tamaqtanu mäzırıne ne kıredı, ūrys dalasynda qaza tapsa, onda onyŋ otbasyna qanşa qarjy bölınedı? Mıne, būl sūraqtar öte maŋyzdy. Sebebı būl jauyngerdıŋ ruhy men moraldyq qūndylyqtaryna da äser etetın maŋyzdy jaittar bolyp sanalady.
2021 jyly SIPRI zertteulerı älemdık äskeri biudjettı eseptep şyqty. Resei qorǧanys salasyna bır jylda 61,7 mlrd dollar qarjy bölse, Ukraina 5.9 mlrd dollar bölgen. Būl 2020 jylmen salystyrǧanda köp. Al 2022 jyldyŋ qarsaŋynda Ukraina äskeri salaǧa köbırek qarjy bölıp, jyl basyna deiın 10 mlrd dollar jūmsaǧan. Būl rekordtyq körsetkış bolyp tabylady. Resei äskerınıŋ biudjetı Ukraina äskerınen alty ese köp bolsa da, būl derjavalar arasyndaǧy bäsekelestıkte az bolyp sanalady. Mysaly AQŞ ötken jyly 778 mlrd dollar qarjy bölgen bolatyn. Eger äskeri qarsylas sanalatyn Mäskeu men Vaşingtonnyŋ qarjysyn esepteitın bolsaq, Reseidıŋ bır jylda böletın qarjysynyŋ teŋ jartysy Vaşington sarbazdaryn tamaqtandyruǧa jūmsaityn qarjymen teŋ bolady.
Tamaq demekşı, Ukrainaǧa basyp kırgen Resei äskerınıŋ soǧystyŋ basynda tym daiyndyqsyz kelgenı aŋǧarylyp qaldy. Kreml Kievtı tez basyp alaryna sonşalyqty senımdı bolsa kerek, bır qap kartobyn köterıp keludıŋ ornyna, şerude jüretın äskeri formany arqalap kelıptı. Ärine, Qyrym ssenariiı Kievte ıske aspady. Bır qūşaq rauşan güldıŋ ornyna, Ukraina halqy qalampyr gülın tabystady desek te bolady. Söitıp, bırneşe baǧytta Resei şabuyly toqtatylyp, Resei äskerı ışerge as, kölıgın jürgızerge janarmai tappady. Resei äskerı "Ukraina qatty qarsylyq bıldırmeidı" degen barlauşylarynyŋ jalǧan aqparatyna sengenı sonşalyq, üş kündık tamaqpen şabuylǧa şyqqany aityluda. Sondyqtan basyp alǧan aimaqtarda jappai tonau ıske asty. Al ūrys dalasynda qaza tapqan Resei sarbazdarynyŋ tamaqtarynyŋ jaramdylyq merzımı 2015 jyly ötıp ketkenı jaily da aqparattar bar.
Resmi Mäskeu 1351 sarbazymyz oqqa ūşty deidı. Būl aqparatty Ukraina da, Batys ta joqqa şyǧarady. NATO Reseidıŋ 12 myŋ sarbazy oqqa ūşqanyn aitady. Aqparatty soǧysta barynşa jasyryp, öz şyǧynyn azaityp, qarsylas şyǧynyn köbeitıp körsetu ejelden bar täsıl ǧoi. Sondyqtan şyndyq "şamamen ortasynda" dep baǧamdaiyq. Ukraina är sarbazdyŋ qūnyn joǧary baǧalaitynyn söz jüzınde ǧana emes, ıs jüzınde de däleldeude.
Ukrainanyŋ premerı Denis Şmygal är äskeri qyzmetkerge ai saiyn 100 myŋ grivna, al qaza tapqandardyŋ otbasyna bır märte 15 mln grivna töleitının mälımdegen bolatyn. Bır grivnanyŋ 15 teŋgege teŋ ekenın eskersek, qaza tapqan är äskeri 225 mln teŋge alady degen söz. Būl öte qomaqty qarjy, ony töleudı kei Batystyq elder öz mındetıne aldy degen de aqparat bar. Al Resei är qaza tapqan sarbazǧa 7.4 mln rubl tölemek, bızdıŋ aqşaǧa şaqqanda būl 40 mln degen söz. Salystyrmaly türde alyp qarasaq, Resei äskerınıŋ qūny Ukraina sarbazynan bes ese arzan.
Äleumettık jelıde türlı aqparattar tarauda. Onyŋ ışınde Qadyrov jasaǧyna qatysty da aqparattar bar. Qadyrov öz sarbazdaryna ai saiyn 900 myŋ teŋge kölemınde qarjy töleitının, al qarsylastyŋ äskeri qolbasşysyn tūtqynǧa alsa ne közın joisa 500 myŋ dollar töleitının mälımdegen bolatyn. Qolbasşy retınde ol "Azov" polkınıŋ basşylaryn, Ukraina üşın soǧysyp jatqan şeşen jasaqtarynyŋ basşylaryn meŋzegen edı. Alaida ol aqparatty naqty tekseru de mümkın emes.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
