Qadırlı Asan Tūrabaev, sızdıŋ maǧan renış bıldırgen jazbaŋyzǧa orai. Komentariige syimaityndyqtan osy jerge jazdym.
Aseke, sızdı ökpeletu oiymda joq edı. Degenmen, qazaqtyŋ bas sardary Bögenbai batyr turaly myna äŋgıme köŋılıme mülde qonbady. Soŋǧy otyz jylda Bögenbai bahadür turaly ne aitylmai, ne jazylmai jatyr. Onyŋ halyq jadyndaǧy biık tūlǧasy qasaqana päseitılıp, el taǧdyryn şeşken ūly joryqtary men eren erlıkterı bırtındep joqqa şyǧaryluda. Özın qoiyp, endı äkesıne, şeşesıne auyz sala bastadyq. Oqimyz, qynjylamyz, qaiter deisıŋ, qoiady ǧoi dep ündemeimız, ündemegen saiyn Bögenbaidyŋ batyr bolmysyn qorlau bel alyp, ie bermei üdep barady.
Osy küngı qazaqqa Bögenbai sonda ne jazdy?! Jazyǧy ūzaq ǧūmyrynda at üstınde kün körıp, aşarşylyq şöl körıp jürıp, ata jaumen at şaşasynan qan keşe jürıp şaiqasyp, qazaqty qalmaq pen qytaidan qorǧap, eldı aman alyp qalǧany ma?
Anyǧynda, Şoqan Uälihanov "Vek rysarstvo" dep ataǧan tūtas, jappai jaugerşılık zaman – XVIII ǧasyrdyŋ ūzyna boiynda Bögenbaidan asqan batyr kemde kem. Mūnyŋ barlyǧy Būqar, Ümbetei, Tättıqara t.b jyraulardyŋ jyry men halyq aŋyzdarynda häm arhiv derekterınde tızılıp tūr.
Myna Qalmyqiiadaǧy qalmaqtar Bögenbai dese älı künge deiın dır ete qalady. Qazaqtyŋ basqa batyryn olar bılmeidı, tek qanjyǧaly Bögenbai batyr ǧana qalmaqtyŋ sanasynda asqan jauyz, janalǧyş beinesınde dara qalyp qoiǧan. Osynyŋ özı Bögenbaidyŋ batyrlyq bolmysyn aŋǧartyp tūr emes pe?
Qalmaq zamanynan keiın Bögenbaiǧa qarsy joiqyn şabuyl elımız täuelsızdık alǧannan keiın ekı jyldan soŋ – 1993 jyly bastaldy. Sol jyly Qazybek bek Tauasarūly deitın bek jazdy degen "Tüp-tūqiiannan özıme şeiın" deitın bır düdämal kıtap jaryq kördı. Äuelı BAQ-yndaǧy jarnamasy ailar boiy älei jürdı. Daqpyrtynyŋ küştılıgı sonşalyq – naǧyz tarihty endı oqimyz dep kädımgıdei quanyp ärı taǧatsyz kütumen boldyq. Söitıp ol künge de jetıp, kıtap dükenderıne tüsken bette-aq satyp ala sala, qūnyǧa bas qoidyq. Bıraq köŋılımız bırden su sepkendei basyldy. Öitkenı şylǧi ötırık, öŋşeŋ fantastika! Äsırese ötırıktıŋ qau ködedei ūiysqan qalyŋ tūsyna Bögenbai batyrǧa kelgende kilıgemız. Qazybek bek Tauasarūlynyŋ suretteuınşe, Bögenbai qol toqpaqtai-aq iaǧni bäkene boily, qortyq bıreu bolyp şyǧady. Tek asqan ailaker adam eken (Qu degenı ǧoi jūqalap)
Osynyŋ aldynda ekı jyl būryn iaǧni 1991 jyly Ereimentauda Bögenbai batyrdyŋ respublikalyq deŋgeide merekelengen 300 jyldyq toiy bolyp, sol toida saiyn dalada ülken sahnalyq qoiylym äzırlenıp (rejisserı Jaqyp Omarov), sahnaǧa Säken Seifullin atyndaǧy Qaraǧandy oblystyq drama teatrynyŋ akterı Qairat Kemalovtyŋ ("Qazaq Handyǧy" filmınde Kerei hannyŋ beinesın somdaǧan) astyna esık pen tördei aqboz at mınıp, Bögenbai beinesınde şyqqany älı este. Sol joly Bögenbai batyrdyŋ ūrpaqtary sandyq tübınde aq mataǧa orauly jatqan Bögenbai batyrdyŋ dulyǧasyn ūzaq zamandardan keiın alǧaş alyp şyǧyp, babamyzdyŋ beinesın somdap jatsyŋ, yrym bolsyn dep Qairat Kemalovqa kigızgenıne qalyŋ el kuä. "Sonda bır qysylǧanym-ai, – deidı Qairat aǧamyz: – Bögenbai babamyzdyŋ basy mūnşa ülken bolar ma, tura qazan kiıp alǧandai boldym, dulyǧa közıme tüsıp, betımdı jauyp kettı, –deidı. Al Qairat Kemalovtyŋ ol kezde 1 metr 90 sm juyq boiy, 120 kelıdei salmaǧy bar, 62 razmerlı bas kiım kietın eŋsegei boily, jampoz şaǧy.
Bögenbaidyŋ basynyŋ ülken ekenı Ümbetei jyraudyŋ Abylaiǧa estırtuınde de da aitylady:
..."Ai, Abylai, Abylai,
Sözımdı tyŋda taǧy da-ai,
Özıŋnen bıraz jasy ülken,
Dömpeş taudai basy ülken,
Jasyŋda bolǧan syrlasyŋ,
Ülken de bolsa qūrdasyŋ,
Seksennen asa bergende,
Qairylmas qaza kelgende,
Batyryŋ öldı – Bögenbai", – dep tolǧaidy Ümbetei jyrau.
Osyndai alyp tūlǧaly er Bögenbaidy "Qoltoqpaqtai-aq adam eken" dep mensınbeidı Qazybek bek Tauasarūly degen tarihşy batyr. Külesız be, jylaisyz ba?
Endı sızdıŋ jariia qylǧandaryŋyzǧa keleiık. Sızdıŋ jazbaŋyzda Bögenbaidyŋ äkesı momyn, juas, 49-ǧa kelgenşe qatyn ala almaǧan, Jalaŋsoiyl degen baidyŋ jylqyşysy bolǧan, aqyry kerei men uaqtyŋ jaqsylary 25 jasqa deiın küieuge ötpei otyryp qalǧan kärı qyz – Boraldaiǧa qosyp, ekeuınen Bögenbai tuady delınedı. Bögenbaidyŋ tuuy da qyzyq – şeşesı Bögenbaiǧa ekıqabat kezınde aiu soǧyp, ol aiudy bögep soqqan edı dep, osynau oqiǧadan keiın düniege kelgen balaǧa Bögenbai dep at qoiady. Komentariiımde jazǧandai eŋ şylǧi ötırık osy jerde..
Sebebı Bögenbai batyr neşeme zaman Qazaq Ordasynyŋ qorǧany bolǧan ūly äskeri äuletten. Onyŋ atasy – Äldekün bahadür Esım hannyŋ bas sardary bolǧan öz zamanynyŋ aituly erı. Al öz äkesı Aqşa batyr bolsa '– Täuke han zamanynda qazaq qolynyŋ bas sardary bolyp, soŋynan 80 myŋ jasaq ertken qas bahadürdıŋ naq özı. Al endı aityŋyzşy qūdaişylyǧyn, soŋynan 80 myŋ qol ertken bas sardar qalaişa 49 jasyna deiın qatyn ala almai jüredı. Jalpy qatyn ala almaǧan erkek jau ala, ala ma, qyzdyŋ qoinyna kıre almaǧan bosbelbeu jıgıt batyly jetıp jaudyŋ ışıne kıre ala ma? Tıptı bızdıŋ uaqytymyzda, keşegı 70-80 jyldary äskerge barmaǧan jıgıtke qyz timeuşı edı ǧoi qorsynyp. Būl tamaşa "dästür" de joiyldy qazır.
Ekınşı bır qisynsyz dünie – Bögenbaidyŋ şeşesınıŋ Boraldai ataluy jäne onyŋ aiu soqqan alyptyǧy. Bırınşıden, Boraldai taza qalmaq sözı. Qazaq balasy qyzy tügılı ūlyna mūndai esım qoimaǧan. Onyŋ aiqyn aiǧaǧy, qazaq şejıresınde Boraldai degen kısı esımı joq. Al Bögenbaidyŋ şeşesı sız jazǧandai alyp adam bolmaǧan. Halyq aŋyzdarynda Bögenbaidyŋ şeşesı kerısınşe, kışkene adam bolǧan. Tıptı mūny:
Ua, Alataudai Aqşadan,
Asyp tudyŋ Bögenbai!
Bolmaşydai anadan,
Bolat tudyŋ Bögenbai! –
dep zamandasy Ümbetei jyrau da aitady.
Sız jazǧandai momyn, 49-ǧa deiın üilene almaǧan bos belbeu emes, Bögenbaidyŋ äkesı – Aqşa batyr Alataudai er de, al anasy bolmaşydai ǧana iaǧni şüikedei kışkene kısı eken. Sonau jyldary bır tarihşynyŋ Bolmaşy – Bögenbaidyŋ şeşesınıŋ aty dep jazǧanyn oqyp qalyp edım. Qazaqtyŋ osy küngı ǧalymdary ǧylymi derektı topşylau tügılı mätındı sezınuden qalyp barady. Ümbetei jyraudyŋ būl jerde şeşesınıŋ tūrymtaidai şaǧyndyǧyn aityp tūrǧandyǧynda şaruasy joq, batyrdyŋ şeşesınıŋ aty – Bolmaşy degen äiel edı dep qoiyp qalady.
Endı Bögenbaidyŋ esımı jönınde. Barlyq aŋyz äŋgımelerde Bögenbai batyrdyŋ Syrdariiaǧa jaqyn Bögen özenın boiynda düniege kelgendıgı, sol sebeptı Bögenbai atalǧany aitylady. Al būl öŋır Betpaqtyŋ şölıne jaqyn, mūndai jerde qaidaǧy aiu.
Menı qynjyltatyny, osyndai qisynsyz äŋgımeler. Äitpese, sızde bes beresı, alty alasym joq, Aseke!
Erlan Töleutai ,
Facebook paraqşasynan
