Soŋǧy uaqyttarda qazaq ziialylarynyŋ nazaryna ılıkken taqyryptardyŋ bırı - ataqty aqynymyz ärı qoǧam qairatkerı Mūhtar Şahanovtyŋ qazaq ädebietınıŋ körnektı tūlǧalaryna qatysty aitqan tosyn oi-pıkırlerı. Terıs emosiianyŋ jetegıne telıngen aqyn ūstanymy qazaq ädebietınıŋ körnektı tūlǧalary Mūqaǧali Maqataevty, Jambyl Jabaevty, Qadyr Myrzalievty joqqa şyǧaruǧa baǧyttalypty. Būdan būryn qazaqtar ūly aqynymyz dep jürgen Abaidyŋ ädebiettegı ornyn tömendetuge tyrysqan syŋarjaq tūjyrymy da esımızde. Sonymen bırge Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqarmasynyŋ būrynǧy töraǧasy Nūrlan Orazalindy kemsıtu üşın «Qorazalin» degen ūiqasty qoldanyp, jeke basqa tiıskenı taǧy bar.
Qalamger qauymyn kielı sözdıŋ iesı, ūlttyŋ ūiytqysy dep tanityn qabyrǧaly qalyŋ oqyrmandy bylai qoiǧanda, qazırgı qazaq ädebietınıŋ örkendeuıne hal-qaderınşe üles qosyp jürgen aqyn-jazuşylardyŋ talaiy «Būl Mūhaŋa ne bolǧan?» dep taŋdai qaǧuda. Qazaq körkemsözınıŋ betke ūstar marqasqalaryn joqqa şyǧaryp, aldy-artyna bır uys topyraq şaşqanda, Şahanov ne ūtty, kımdı tūqyrtyp, kımdı ūşpaqqa şyǧardy? Älde basqa myqtylardy syzyp, qazaq ädebietınıŋ tarihynda tek özın ǧana qaldyrudy közdep otyrǧan joq pa eken degen de kümän tuyndaidy.
Aqynnnyŋ osyndai joqqa şyǧaru ūstanymy bügıngı taŋda qoǧamdyq pıkırsaiysqa ūiytqy bolyp, qyzu talqyǧa tüsude. M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ ǧalymdary da, būl mäseleden tys qala almai, arnaiy döŋgelek stol ötkızıp, oilaryn ortaǧa salǧan edı.
Nūrdäulet Aqyş, Täuelsızdık däuırındegı ädebiet jäne körkem publisistika bölımınıŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory:
Būl arada bır närsenıŋ basy aşyq: Mūhtar Şahanov özgelerdı qaralap, aruaqtardyŋ betın tyrnamasa da, qazaq ädebietınıŋ tarihynda sol Mūhtar Şahanov küiınde tasqa basylyp qalar edı. Aŋyzǧa ainalǧan ataq-daŋqyn eşkım tartyp ala almas edı. Öz ataǧyŋdy zoraitu üşın bäsekelesterıŋe küie jaǧyp, ädebiettı süietın, söz tanityn oqyrman qauymdy küizelıske ūşyratu tıptı de şart emes. Qazaq körkem söz tarihynda qalǧan jeke tūlǧalarǧa tiısu qazaq ruhaniiatyna küie jaǧu bolyp tabylatynyn nege eskermeimız.
Juyrda ǧana bolyp ötken Qazaqstan jazuşylarynyŋ kezektı sezınde keibır şeşenderdıŋ özderınıŋ oi-pıkırın jetkızudegı dörekı täsılderdı qoldanuy qalyŋ jūrtşylyqqa jaǧymdy äser qaldyrmaǧany anyq.
Elbasy N:Ä.Nazarbaevtyŋ «Bolşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasyndaǧy «…Ūlttyq salt-dästürlerımız, tılımız ben muzykamyz, ädebietımız, joralǧylarymyz, bır sözben aitqanda, ūlttyq ruhymyz boiymyzda mäŋgı qaluǧa tiıs» degen tūjyrymdy oilar jalaŋ ūranşyldyqtan emes, halqymyzdyŋ ǧasyrlar boiǧy imandylyq täjıribesınen tuyndaityn sözder.
Körkemsözdıŋ kiesıne, qasietı men qadırıne senıp jürgen qalyŋ oqyrman būndai küielı sözderden keiın, «Sengen qoiym sen bolsaŋ, küisegenıŋe bolaiyn» dep, tüŋıluşılıkke boi aldyrǧanyn baiqau qiyn emes. Öz ornynan ketıp bara jatqan lauazym iesınıŋ artynan topyraq şaşudyŋ özı qazaqi ata saltymyzdy äspettep tūrmaǧany anyq. Äsırese ädebietımızdıŋ bügıngı taŋdaǧy avangardy bolyp sanalatyn eresek qalamgerlerdıŋ ūstamdylyq, baisaldylyq, sabyrlylyq körsete almauy qazaq qoǧamyndaǧy aqsaqaldyq dästürıne balta şapqandai boldy. Bazbıreuler «aqsaqalizm» dep, jaqtyrtpai söilese de, keiıngı buynnyŋ aldyŋǧy jaqtaǧy qariialarǧa ızetpen, qūrmetpen qarauy, olardyŋ parasatty paiymyna, baisaldy bailauyna toqtauy – ejelden kele jatqan ūnasymdy dästür. Tek Şahanov qana emes, basqa da qart qalamgerlerdıŋ emosiiaǧa boi aldyryp, tamam halyqtyŋ közınşe dörekılıkke baruy qalyŋ jūrtşylyqtyŋ, äsırese jas buynnyŋ aldynda jaqsy äser qaldyrmaǧany anyq. Osydan keiın «Jūrtşylyq qalamgerlerdı syilamaidy» dep kımge ökpeleisıŋ?
Sonda qazaǧymyzdyŋ «Aldyŋa kelse, ataŋnyŋ qūnyn keş» deitın maqalynyŋ qūny kök tiyn bolǧany ma?
Ainalyp kelgende, el aǧasy sanalatyn Şahanovtyŋ qaşanda ūşqary söileudıŋ ūnamsyz qūbylystarǧa aparyp ūryndyratynyn ūmytyp ketkenı, qarapaiym qalyŋ oqyrmandy bylai qoiǧanda, közıqaraqty ziialy qauym ökılderın de jaqsy men jamandy ajyrata almaityn aqymaqqa balaǧany ökınıştı.
Toqtar Älbekov, Qoljazba jäne mätıntanu bölımınıŋ meŋgeruşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty:
Keiıngı uaqyttarda aqparat közderınde, äleumettık jelılerde jiı-jiı elımızge tanymal adamdarǧa qatysty dau-damai tuyndap otyratyny eşkımge de jasyryn emes. Būl sözjarystarǧa oŋ-solyn älı tani qoimaǧan jasöspırımnen eŋkeigen kärıge deiın aralasyp, jüz körıspei-aq (virtualdy) qyzylkeŋırdek bolyp jatatyny taŋdandyrady. Äşeiınde selqos, erınşek, tomaǧa-tūiyq jastarymyz osyndaida janyp ketedı. Olardyŋ köbı özderınıŋ bılım deŋgeiıne de, atalǧan taqyryptyŋ qajet, qajet emestıgıne de qaramai, älgı söz-kökpardyŋ bel ortasynda jüredı. Ekınşılerı solardyŋ atyn jetektep, artynan qamşylap, ūrandap özderınıŋ dıttegen maqsattaryna paidalanbaq bolsa, endı bıreulerı jalǧan janaşyrlyq, rulyq müdde üşın jantalasuda. Äleumettık jelılerdegı osyndai ırı maidandardyŋ bırı bügınde aqyn Mūhtar Şahanovtyŋ maŋaiynda jürıp jatyr.
Sol söztartystyŋ bır nysanasy – halyq aqyny Jambyl Jabaev turaly. Naqtylap aitqanda, «Stalinnyŋ tufliın mahabbatpen jalaǧan...», «Şynymdy aitsam, jyrlarynan qos jol öleŋ tappadym...» dep qart aqynnyŋ jaǧympazdyǧyn synap, şyǧarmaşylyǧyna şübä keltırgen – M.Şahanovtyŋ «Jambyldyŋ «dara erekşelıgı» jäne onyŋ tuǧan auylyndaǧy kezdesu» atty öleŋı. Menıŋ öz basym Ūly Otan soǧysynan keiın ömırge kelgen Mūhaŋ Jambyldyŋ qaşan, qai jerde Stalinnyŋ tufliın mahabbatpen jalaǧanyn bılmeimın, al onyŋ şyǧarmalaryn, tıptı bolmaǧanda Qazan töŋkerısıne deiıngı öleŋ-tolǧaulary men aitystaryn tolyq oqymaǧanyna senımdımın. Tanys bolǧannyŋ özınde HIH ǧasyrdyŋ ortasynda tuǧan şala sauatty halyq ädebietı ökılınıŋ boiynan HHI ǧasyrdyŋ käsıbi aqynynyŋ deŋgeiın ızdeu de qisynsyz. Halqymyzdyŋ tılın, dılın, dının nasihattap jürgen, sol jolda şyŋdalyp, ülken qoǧam qairatkerı bolyp qalyptasyp, ūltymyzdyŋ ırı tūlǧalarynyŋ bırıne ainalǧan, körnektı aqyn Mūhtar Şahanovtyŋ kökeiınen mūndai dälelsız, süreŋsız oilar şyqqanyna taŋdanbasa, bolmaidy. Künnen-künge ūşyǧyp bara jatqan būl pıkırtalastardan köp oqyrmandardyŋ Mūqaŋa degen narazylyǧyn aŋǧaruǧa bolady. Sondyqtan onyŋ özı halyqtyŋ aldyna şyǧyp, ūltynan keşırım sūrauy kerek.
Güljahan Orda, Täuelsızdık däuırındegı ädebiet jäne körkem publisistika bölımınıŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory:
Täuelsızdık bızge söz bostandyǧyn alyp keldı. Qazaq qalamgerlerı keŋestık däuırde aita almaǧan, jaza almaǧan taqyryptaryn erkın qauzap, ötken tarihymyzdy san qyrynan beineleude. Tarih qoinauynan syr tartqan körkem tuyndylar qazaqtyŋ tarihy tereŋde jatqan Ūly dala elı ekenın, olardyŋ örkeniettı mädeniettı bolǧanyn däleldeude. Sonyŋ arqasynda tarihymyz bırneşe ǧasyrǧa tereŋdep, bügınde qazaq ädebietı ūlttyq qaharmandarmen tolyǧuda. Osyndai jetıstıkterge jetıp otyrǧan qalamgerlerdıŋ pendeşılıgın körgende janyŋ qūlazidy.
Qazaq ädebietınıŋ tarihynda ūlttyq ädebiettıŋ qalyptasuyna qomaqty üles qosqan qalamgerlerdıŋ jankeştı erlıgın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Qazaq – söz qadırın tüsıngen, sözdı kie tūtqan halyq. «Bas kespek bolsa da, tıl kespek joq» degen qaǧida söz qūdıretın joǧary baǧalaudan tuǧany anyq. HH ǧasyrdaǧy qoǧam ömırındegı alasapyran qazaq qalamgerlerınıŋ jeke ömırıne de tıkelei äser etkenı belgılı. Är däuırdıŋ öz qiynşylyǧy, öz zaŋdylyǧy bolady. Ol üşın sol däuırde ömır süru kerek. Ötkennıŋ bärıne topyraq şaşyp, tyrnaq astynan kır ızdeudı qoiǧanymyz abzal. «Bolar eldıŋ balasy – bırın-bırı batyrym deidı» degendei, bügıngı täuelsızdıgımız üşın janyn pida etken arystarymyzdyŋ ruhyn asqaqtatuǧa den qoiǧanymyz jön.
R.Otarbaevtyŋ «Mūstafa Şoqai», «Narkom Jürgenov», E.Töleubaidyŋ «Mırjaqyp», «Äli-Han», «Jüsıpbek Aimauytov», «Maǧjan», «Märiiam – Iliias», «Taşenov», «Ybyrai», D.İsabekūlynyŋ «Äldile ömır, äldile», Ş.Mūrtazanyŋ «Ai men Aişa», J.Bödeşūlynyŋ «Şerata jäne şynbala» (Ş.Mūrtazanyŋ «Ai men Aişa» şyǧarmasy boiynşa jazylǧan), D.Nūrmūhamedovtyŋ «Sen erteŋ atylasyŋ!», İ.Orazbaevtyŋ «Kielı künä», Ö.Ahmettıŋ «Azappen ötken ömır-ai!», L.Fefelova men Q.Seidahmettıŋ «Aq kelın», A.Tasymbekovtıŋ şyǧarmasynyŋ negızınde jazylǧan B.Atabaevtyŋ «Kebenek kigen arular», M.İbraevtyŋ «Şäkärım» («Qastandyq»), Ä.Rahimovtyŋ «Şäkärım», M.Qojahmetovanyŋ «Azat alaş – daŋqty alaş», M.Omarovanyŋ «Aqtastaǧy Ahiko» syndy dramalyq tuyndylaryn oqyǧanda, sahnadan körgende kädımgıdei ūlttyq namysymyz oianyp, ötkenge qūrmetpen qarai bastaǧanymyz anyq.
Al, endı qalamgerlerdıŋ jeke basyna tiıskende ūtatynymyz ne? S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mailin, M.Äuezov, S.Mūqanov, Ǧ.Müsırepov, Ǧ.Mūstafinderdıŋ alyptar tobynan oryn alǧany däleldengen aqiqat. İ.Orazbaevtyŋ «Kielı künä» pesasyn oqyǧan jannyŋ M.Şahanovtyŋ M.Äuezov turaly äŋgımesın estıgende jany küizeletını anyq. Qazaq halqyn älemge tanytqan klassikterımızdıŋ äruaǧyna tynyştyq bergenımız abzal. Sebebı, olardyŋ ärqaisysy – ūlt ädebietınde özındık orny bar tau tūlǧalar.
Būqara halyq qolyna qalam ūstaǧan aqyn-jazuşylarynyŋ auzyna qarap, solar ne aitady eken dep otyratyny jasyryn emes. Ötkendegı Qūryltaida bastalǧan daudyŋ bäseŋdemei, kerısınşe ruşyldyqpen örşi tüsuı ökınıştı. Būl jerde pendeşılıkten görı elşıldık aldyŋǧy kezekke şyǧuy kerek edı.
Serıkqazy Qorabai, Abaitanu jäne jaŋa däuır ädebietı bölımınıŋ meŋgeruşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty:
Mūhtar Şahanov – ūlttyq poeziiada özındık orny bar aqyn. Alaida soŋǧy kezde onyŋ ūly Abai turaly aityp jürgen kereǧar pıkırlerı köŋılge müldem qonbaidy. «Mahambetten joǧary qoiam Abaidy» dep oi tüiedı aqyn. Sonda ol būl tūjyrymymen nenı megzep otyr? Osyǧan deiın bükıl qazaq poeziiasynyŋ alyby bolǧan Abaidyŋ talant deŋgeiın tömendetu tūrǧysynan qarastyrylǧan äreket pe, älde bır toptyŋ yqpalynan tuyndaǧan jeke maqsat pa? Bız alaş jūrty qūrmettegen aqynnyŋ būl äreketın eş tüsınbei dal boldyq. Tıptı özınıŋ osy oiyn tereŋ aşyp körsetıp, jan-jaqty taldap bersın. Mūhtar aǧamyzdyŋ Abai turaly būl pıkırı qalyŋ jūrtşylyqqa keŋınen tarasa, qandai küi keşer edık? Jas ūrpaqqa ne dep jauap berer edık? Qalai da Abai qazaqtyŋ bas aqyny, ūltynyŋ ūly perzentı bolyp qalady.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Nūrdäulet Aqyş, Täuelsızdık däuırındegı ädebiet jäne körkem publisistika bölımınıŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory:
Būl arada bır närsenıŋ basy aşyq: Mūhtar Şahanov özgelerdı qaralap, aruaqtardyŋ betın tyrnamasa da, qazaq ädebietınıŋ tarihynda sol Mūhtar Şahanov küiınde tasqa basylyp qalar edı. Aŋyzǧa ainalǧan ataq-daŋqyn eşkım tartyp ala almas edı. Öz ataǧyŋdy zoraitu üşın bäsekelesterıŋe küie jaǧyp, ädebiettı süietın, söz tanityn oqyrman qauymdy küizelıske ūşyratu tıptı de şart emes. Qazaq körkem söz tarihynda qalǧan jeke tūlǧalarǧa tiısu qazaq ruhaniiatyna küie jaǧu bolyp tabylatynyn nege eskermeimız.
Juyrda ǧana bolyp ötken Qazaqstan jazuşylarynyŋ kezektı sezınde keibır şeşenderdıŋ özderınıŋ oi-pıkırın jetkızudegı dörekı täsılderdı qoldanuy qalyŋ jūrtşylyqqa jaǧymdy äser qaldyrmaǧany anyq.
Elbasy N:Ä.Nazarbaevtyŋ «Bolşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasyndaǧy «…Ūlttyq salt-dästürlerımız, tılımız ben muzykamyz, ädebietımız, joralǧylarymyz, bır sözben aitqanda, ūlttyq ruhymyz boiymyzda mäŋgı qaluǧa tiıs» degen tūjyrymdy oilar jalaŋ ūranşyldyqtan emes, halqymyzdyŋ ǧasyrlar boiǧy imandylyq täjıribesınen tuyndaityn sözder.
Körkemsözdıŋ kiesıne, qasietı men qadırıne senıp jürgen qalyŋ oqyrman būndai küielı sözderden keiın, «Sengen qoiym sen bolsaŋ, küisegenıŋe bolaiyn» dep, tüŋıluşılıkke boi aldyrǧanyn baiqau qiyn emes. Öz ornynan ketıp bara jatqan lauazym iesınıŋ artynan topyraq şaşudyŋ özı qazaqi ata saltymyzdy äspettep tūrmaǧany anyq. Äsırese ädebietımızdıŋ bügıngı taŋdaǧy avangardy bolyp sanalatyn eresek qalamgerlerdıŋ ūstamdylyq, baisaldylyq, sabyrlylyq körsete almauy qazaq qoǧamyndaǧy aqsaqaldyq dästürıne balta şapqandai boldy. Bazbıreuler «aqsaqalizm» dep, jaqtyrtpai söilese de, keiıngı buynnyŋ aldyŋǧy jaqtaǧy qariialarǧa ızetpen, qūrmetpen qarauy, olardyŋ parasatty paiymyna, baisaldy bailauyna toqtauy – ejelden kele jatqan ūnasymdy dästür. Tek Şahanov qana emes, basqa da qart qalamgerlerdıŋ emosiiaǧa boi aldyryp, tamam halyqtyŋ közınşe dörekılıkke baruy qalyŋ jūrtşylyqtyŋ, äsırese jas buynnyŋ aldynda jaqsy äser qaldyrmaǧany anyq. Osydan keiın «Jūrtşylyq qalamgerlerdı syilamaidy» dep kımge ökpeleisıŋ?
Sonda qazaǧymyzdyŋ «Aldyŋa kelse, ataŋnyŋ qūnyn keş» deitın maqalynyŋ qūny kök tiyn bolǧany ma?
Ainalyp kelgende, el aǧasy sanalatyn Şahanovtyŋ qaşanda ūşqary söileudıŋ ūnamsyz qūbylystarǧa aparyp ūryndyratynyn ūmytyp ketkenı, qarapaiym qalyŋ oqyrmandy bylai qoiǧanda, közıqaraqty ziialy qauym ökılderın de jaqsy men jamandy ajyrata almaityn aqymaqqa balaǧany ökınıştı.
Toqtar Älbekov, Qoljazba jäne mätıntanu bölımınıŋ meŋgeruşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty:
Keiıngı uaqyttarda aqparat közderınde, äleumettık jelılerde jiı-jiı elımızge tanymal adamdarǧa qatysty dau-damai tuyndap otyratyny eşkımge de jasyryn emes. Būl sözjarystarǧa oŋ-solyn älı tani qoimaǧan jasöspırımnen eŋkeigen kärıge deiın aralasyp, jüz körıspei-aq (virtualdy) qyzylkeŋırdek bolyp jatatyny taŋdandyrady. Äşeiınde selqos, erınşek, tomaǧa-tūiyq jastarymyz osyndaida janyp ketedı. Olardyŋ köbı özderınıŋ bılım deŋgeiıne de, atalǧan taqyryptyŋ qajet, qajet emestıgıne de qaramai, älgı söz-kökpardyŋ bel ortasynda jüredı. Ekınşılerı solardyŋ atyn jetektep, artynan qamşylap, ūrandap özderınıŋ dıttegen maqsattaryna paidalanbaq bolsa, endı bıreulerı jalǧan janaşyrlyq, rulyq müdde üşın jantalasuda. Äleumettık jelılerdegı osyndai ırı maidandardyŋ bırı bügınde aqyn Mūhtar Şahanovtyŋ maŋaiynda jürıp jatyr.
Sol söztartystyŋ bır nysanasy – halyq aqyny Jambyl Jabaev turaly. Naqtylap aitqanda, «Stalinnyŋ tufliın mahabbatpen jalaǧan...», «Şynymdy aitsam, jyrlarynan qos jol öleŋ tappadym...» dep qart aqynnyŋ jaǧympazdyǧyn synap, şyǧarmaşylyǧyna şübä keltırgen – M.Şahanovtyŋ «Jambyldyŋ «dara erekşelıgı» jäne onyŋ tuǧan auylyndaǧy kezdesu» atty öleŋı. Menıŋ öz basym Ūly Otan soǧysynan keiın ömırge kelgen Mūhaŋ Jambyldyŋ qaşan, qai jerde Stalinnyŋ tufliın mahabbatpen jalaǧanyn bılmeimın, al onyŋ şyǧarmalaryn, tıptı bolmaǧanda Qazan töŋkerısıne deiıngı öleŋ-tolǧaulary men aitystaryn tolyq oqymaǧanyna senımdımın. Tanys bolǧannyŋ özınde HIH ǧasyrdyŋ ortasynda tuǧan şala sauatty halyq ädebietı ökılınıŋ boiynan HHI ǧasyrdyŋ käsıbi aqynynyŋ deŋgeiın ızdeu de qisynsyz. Halqymyzdyŋ tılın, dılın, dının nasihattap jürgen, sol jolda şyŋdalyp, ülken qoǧam qairatkerı bolyp qalyptasyp, ūltymyzdyŋ ırı tūlǧalarynyŋ bırıne ainalǧan, körnektı aqyn Mūhtar Şahanovtyŋ kökeiınen mūndai dälelsız, süreŋsız oilar şyqqanyna taŋdanbasa, bolmaidy. Künnen-künge ūşyǧyp bara jatqan būl pıkırtalastardan köp oqyrmandardyŋ Mūqaŋa degen narazylyǧyn aŋǧaruǧa bolady. Sondyqtan onyŋ özı halyqtyŋ aldyna şyǧyp, ūltynan keşırım sūrauy kerek.
Güljahan Orda, Täuelsızdık däuırındegı ädebiet jäne körkem publisistika bölımınıŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory:
Täuelsızdık bızge söz bostandyǧyn alyp keldı. Qazaq qalamgerlerı keŋestık däuırde aita almaǧan, jaza almaǧan taqyryptaryn erkın qauzap, ötken tarihymyzdy san qyrynan beineleude. Tarih qoinauynan syr tartqan körkem tuyndylar qazaqtyŋ tarihy tereŋde jatqan Ūly dala elı ekenın, olardyŋ örkeniettı mädeniettı bolǧanyn däleldeude. Sonyŋ arqasynda tarihymyz bırneşe ǧasyrǧa tereŋdep, bügınde qazaq ädebietı ūlttyq qaharmandarmen tolyǧuda. Osyndai jetıstıkterge jetıp otyrǧan qalamgerlerdıŋ pendeşılıgın körgende janyŋ qūlazidy.
Qazaq ädebietınıŋ tarihynda ūlttyq ädebiettıŋ qalyptasuyna qomaqty üles qosqan qalamgerlerdıŋ jankeştı erlıgın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Qazaq – söz qadırın tüsıngen, sözdı kie tūtqan halyq. «Bas kespek bolsa da, tıl kespek joq» degen qaǧida söz qūdıretın joǧary baǧalaudan tuǧany anyq. HH ǧasyrdaǧy qoǧam ömırındegı alasapyran qazaq qalamgerlerınıŋ jeke ömırıne de tıkelei äser etkenı belgılı. Är däuırdıŋ öz qiynşylyǧy, öz zaŋdylyǧy bolady. Ol üşın sol däuırde ömır süru kerek. Ötkennıŋ bärıne topyraq şaşyp, tyrnaq astynan kır ızdeudı qoiǧanymyz abzal. «Bolar eldıŋ balasy – bırın-bırı batyrym deidı» degendei, bügıngı täuelsızdıgımız üşın janyn pida etken arystarymyzdyŋ ruhyn asqaqtatuǧa den qoiǧanymyz jön.
R.Otarbaevtyŋ «Mūstafa Şoqai», «Narkom Jürgenov», E.Töleubaidyŋ «Mırjaqyp», «Äli-Han», «Jüsıpbek Aimauytov», «Maǧjan», «Märiiam – Iliias», «Taşenov», «Ybyrai», D.İsabekūlynyŋ «Äldile ömır, äldile», Ş.Mūrtazanyŋ «Ai men Aişa», J.Bödeşūlynyŋ «Şerata jäne şynbala» (Ş.Mūrtazanyŋ «Ai men Aişa» şyǧarmasy boiynşa jazylǧan), D.Nūrmūhamedovtyŋ «Sen erteŋ atylasyŋ!», İ.Orazbaevtyŋ «Kielı künä», Ö.Ahmettıŋ «Azappen ötken ömır-ai!», L.Fefelova men Q.Seidahmettıŋ «Aq kelın», A.Tasymbekovtıŋ şyǧarmasynyŋ negızınde jazylǧan B.Atabaevtyŋ «Kebenek kigen arular», M.İbraevtyŋ «Şäkärım» («Qastandyq»), Ä.Rahimovtyŋ «Şäkärım», M.Qojahmetovanyŋ «Azat alaş – daŋqty alaş», M.Omarovanyŋ «Aqtastaǧy Ahiko» syndy dramalyq tuyndylaryn oqyǧanda, sahnadan körgende kädımgıdei ūlttyq namysymyz oianyp, ötkenge qūrmetpen qarai bastaǧanymyz anyq.
Al, endı qalamgerlerdıŋ jeke basyna tiıskende ūtatynymyz ne? S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mailin, M.Äuezov, S.Mūqanov, Ǧ.Müsırepov, Ǧ.Mūstafinderdıŋ alyptar tobynan oryn alǧany däleldengen aqiqat. İ.Orazbaevtyŋ «Kielı künä» pesasyn oqyǧan jannyŋ M.Şahanovtyŋ M.Äuezov turaly äŋgımesın estıgende jany küizeletını anyq. Qazaq halqyn älemge tanytqan klassikterımızdıŋ äruaǧyna tynyştyq bergenımız abzal. Sebebı, olardyŋ ärqaisysy – ūlt ädebietınde özındık orny bar tau tūlǧalar.
Būqara halyq qolyna qalam ūstaǧan aqyn-jazuşylarynyŋ auzyna qarap, solar ne aitady eken dep otyratyny jasyryn emes. Ötkendegı Qūryltaida bastalǧan daudyŋ bäseŋdemei, kerısınşe ruşyldyqpen örşi tüsuı ökınıştı. Būl jerde pendeşılıkten görı elşıldık aldyŋǧy kezekke şyǧuy kerek edı.
Serıkqazy Qorabai, Abaitanu jäne jaŋa däuır ädebietı bölımınıŋ meŋgeruşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty:
Mūhtar Şahanov – ūlttyq poeziiada özındık orny bar aqyn. Alaida soŋǧy kezde onyŋ ūly Abai turaly aityp jürgen kereǧar pıkırlerı köŋılge müldem qonbaidy. «Mahambetten joǧary qoiam Abaidy» dep oi tüiedı aqyn. Sonda ol būl tūjyrymymen nenı megzep otyr? Osyǧan deiın bükıl qazaq poeziiasynyŋ alyby bolǧan Abaidyŋ talant deŋgeiın tömendetu tūrǧysynan qarastyrylǧan äreket pe, älde bır toptyŋ yqpalynan tuyndaǧan jeke maqsat pa? Bız alaş jūrty qūrmettegen aqynnyŋ būl äreketın eş tüsınbei dal boldyq. Tıptı özınıŋ osy oiyn tereŋ aşyp körsetıp, jan-jaqty taldap bersın. Mūhtar aǧamyzdyŋ Abai turaly būl pıkırı qalyŋ jūrtşylyqqa keŋınen tarasa, qandai küi keşer edık? Jas ūrpaqqa ne dep jauap berer edık? Qalai da Abai qazaqtyŋ bas aqyny, ūltynyŋ ūly perzentı bolyp qalady.
Ekı ūly tūlǧa – Mahambet pen Abai ädebiettegı erekşe ekı kezeŋnıŋ bıtımı bölek aqyndary. Tolǧau, jyr, terme ülgısınde jazylǧan Mahambet jyrlary däuır şyndyǧyn aiqyn beinelep, halyq ömırınıŋ ruhani-poetikalyq şejıresı, ūlt-azattyq köterılıstıŋ ainasy boluymen este qaldy, jauyngerlık ruhtaǧy azamattyq poeziianyŋ ırı ökılı boldy. Al Abai özınıŋ aldyndaǧy Būqar jyrau, Dulat, Mahambet jyrlarynan sabaq alu arqyly qazaq poeziiasyn, bükıl qazaq ädebietın müldem jaŋa satyǧa köterıp, tür, mazmūn jaǧynan baiyǧan jaŋa jazba ädebiettıŋ negızın qalaǧanyn aityp jatudyŋ qajetı şamaly. Mūny qazır bükıl älem bıledı. Endı kelıp sol danyşpan Abaidy tömendetkımız keledı. Būl – keşırılmes ūiat qylyq. Bızdıŋ ädebietımız öte bai, ataqty aqyndarymyz da köp. Ärqaisysynyŋ ūlt ädebietınde öz orny bar. Bıraq Abaidyŋ aty – Abai. Orys halqy Puşkindı «orys poeziiasynyŋ künı» dep erekşe därıpteidı ǧoi. Sol siiaqty Abai – belgılı bır rudyŋ nemese oblystyŋ Abaiy emes, bükıl qazaqtyŋ Abaiy, tıptı bükıl türkı jūrtynyŋ Abaiy, ūlt poeziiasynyŋ jarqyraǧan biık jūldyzy. Keşe ǧana, 13 nauryzda bauyrlas el – Özbekstan Respublikasynyŋ Prezidentı Şavkat Mirziioevtıŋ «Qazaqtyŋ ūly aqyny jäne oişyly Abai Qūnanbaevtyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn keŋınen zerttep nasihattau turaly» atty arnaiy qauly qabyldauy ūly aqynǧa ǧana emes, Abai arqyly bükıl halqymyzǧa körsetılgen ülken qūrmet belgısı dep bılu kerek. «Bırıŋdı qazaq, bırıŋ dos, körmeseŋ – ıstıŋ bärı bos» dep Abaidyŋ özı aitqandai, aqiqatqa jügınıp, dos niette bolaiyq! Ädıldıkke jügıneiık! Abaidyŋ ūlttyŋ ūly ūstazy, qazaqtyŋ bas aqyny ekenın ästen esten şyǧarmaiyq!
Kelıs Rahymjan, «M.O.Äuezov üiı» ǧylymi-mädeni ortalyǧynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty: Öz boiyndaǧy osaldyqpen kürespegen adam erte me, keş pe sol kemşılıgınen opyq jeidı. Bız osyny oilap jürmız be?!! Özın-özı baqpai ainalasyn aŋdityn, tabysyna, ataǧyna süiengen jazǧyştar endı ädebietke tūlǧa bolǧan adamdarǧa auyz sala bastapty. Būǧan ne aitamyz. Türlı basylymdarda M.Şahanovqa qarsy aitylyp jatqan sözder osyny eske salady. Myna Şahanov östıp jatyr degen sözder köbeigen soŋ Mūqaŋnyŋ jazǧandaryn «Qazaq ünı» gazetınen oqyp şyqtyq. Är jyldary aitqan oilary, saiasatpen ainalysyp jürgende emosiialyq sezımderge berıle jürıp aitqan pıkırlerı eken. Sonyŋ ışınde Jambyl Jabaev, Mūqaǧali Maqataev, Qadyr Myrzaliev turaly är kezderı aitylǧan özındık oilary berılgen. Älgını oqyǧan qarapaiym oqyrmandar janaşyrlyq tanytyp, aitsa är kezde türlı köŋıl küidıŋ jetegınde öz zamandastary turaly aitqan şyǧar dep būdan öreskel eşteŋe körıp tūrmaǧandyqtaryn da bıldırgen. Ras adam mūndaida oiǧa qalady. Osynyŋ bärı kımge kerek. Ne üşın, kım osylai ıstep otyr. Mūnyŋ arǧy jaǧynda kımder tūr degen oilar oqyǧan adamnyŋ basyna kelmei qalmaidy. Al, Mūqaŋ Jäkeŋdı Stalindı köp maqtady dep synapty, Mūqaǧali aǧamyzdyŋ äldebır osaldyǧyn körgende qynjylyp öleŋ jazypty, Qadyr aqynnyŋ jeltoqsan kezındegı özıne ūnai qoimaǧan qylyǧyn aitypty. Sonda dürlıgetındei ne boldy?!! Adamdy öz aitqan pıkırımen özın qaldyruǧa bolmai ma eken. Būl Stalinnıŋ zamany emes qoi! Kım jaily qai jerde ne aitu kerek ekenın Şahanov bıreuden sūrap aluy kerek pe edı. Özıne solai ūnady. Aitty. Sız ony qabyldaŋyz, ūnamasa qabyldamaŋyz. Halyqtyŋ kiesı ūryp jürmei me? Osynşa dürlıgıp köterıletındei ne boldy. Bızdıŋ bır oiymyz osylai deidı. Mūnyŋ ekınşı jaǧy bar. Är närsenıŋ sūrauy bar bolatyny siiaqty aitylǧan sözdıŋ de jaŋǧyryǧy bar. Pıkır aitylǧan adamnyŋ köpşılıgı qazır aramyzda joq. Tıptı, oqu-toquy joq qarapaiym mūsylman balasy ömırden ötken adamdar turaly tek jaqsy närse aitudy maqūl köredı. Sebebı būl mūsylmandyq ädep. Osy ädepten attamasaq qaitedı. Osy pıkırlerdıŋ arasynda ūly jazuşymyz Mūhtar Äuezovtıŋ de esımı atalypty. Ataqty aqyn Maǧjannyŋ ıstı boluyna qatysy bar degen pıkırdı öz basym eş jerden kezıktırgen emespın. Jazuşynyŋ ömırı men qyzmetın bır kısıdei bıletın kez-kelgen zertteuşıden sūrasaŋyz, būl pıkırdı däleldı dep aitpas edı. M.Äuezovtıŋ, alaş qairatkerlerınıŋ ıstı bolu, tergelu tarihynda da mūndai derek kezdesken emes. Endeşe Şahanov aǧamyz mūny qai derekke süienıp aityp otyr. Eger derek şynaiy bolsa ortaǧa şyǧaryp, ǧylymi tūrǧydan tekseru köru kerek. «Mende osy kıtap bar» degende aǧamyz qandai oidy aitqysy keldı?!! Men auyl balasy retınde ädebiettegı jolymdy Almatyda Mūhtar Şahanov basqaratyn «Jalyn» jurnalynda bastaǧan edım. Mūhtar aǧany aqyn retınde joǧary baǧalaimyn. Sol 1991 jyldan bergı kezeŋdegı Mūhtar aǧamyzdyŋ barlyq qoǧamdyq qyzmetıne zer salyp otyramyn. Adam bolǧan soŋ artyq-auys ketıp jatatyn söz, türlı jaǧdai ömırde bolyp tūrady. Bıraq Mūhtar aǧamyz aldaǧy uaqytta öz pıkırlerınde keide abai bolsa eken dep oilaimyn. Sebebı aitylǧan söz atylǧan oq tärızdı ony eşkım kerı qaitara almaidy ǧoi. Al, osy pıkırlerge qatysty oiyn bıldırıp jatqan adamdarǧa sabyrlyq tanytyp, aǧat jerlerge keşırımmen qarauǧa, er mūratyn alǧa ūstaǧan aǧamyzdyŋ köŋılıne tietın sözderge barmauyn sūrar edım. Mūnyŋ bärı ötedı de ketedı. Qai kezde bolmasyn qyryq kün talas bır kündık tatulyqqa jetpeidı. Mūhtar aǧamyzdyŋ aitqan sözderın dūrys tüsınıp qabyldaiyq degım keledı. PhD doktorant Nūrbol Qūdaibergenov: Mūhtar Şahanovtyŋ qazaq lirikasyndaǧy orny erek. Oǧan dau joq. Bıraq Alaştyŋ ary Abaidan bastap, jyr jampozy Jambyl men poeziia serkesı Mūqaǧaliǧa tıl tigızuı soŋǧy jyldary azamattyq lirikany tu qyp jürgen aqynnyŋ öz ar-ataǧyna da tigen dauyldai bolǧanyn bärımız körıp otyrmyz. Zadynda, özgege küie jaqqan adamnyŋ özı de sol küieden aman qalmaidy degen ejelden jetken taǧylym bar... Qoǧamdyq pıkırge qozǧau sala alatyn tūlǧalarymyzdyŋ är sözıne abai bolǧany jaqsy edı. Öitkenı, elita qūndylyqtar jüiesın qalyptastyrady, özgerte de alady. Ūltty tärbieleidı... M.Şahanovtyŋ būl ısı tek öz basyna ǧana ziian tigızse, bır särı. Eŋ qauıptısı sol, mūndai äreketter halyqtyŋ öz ziialylaryna degen senımı deitın eş närsemen aiyrbastauǧa kelmeitın asyl qūndylyǧynyŋ odan saiyn älsıreuıne türtkı bolady. Taǧy da osyndai ıske kuä bop otyrmyz. Ökınıştı! PhD doktorant Erqanat Quatbekūly: Qazaq ädebietınde özındık örnegı bar, köpşılık oqyrmannyŋ süiıktı aqynyna ainalǧan Mūhtar Şahanovtyŋ soŋǧy uaqyttarda tarih taqtasyna atyn öşpestei jazǧan ūlt ardaqtylaryna qyrǧidai tiıp, onysyn ädılet jolyndaǧy küreske balauy ziialy adamnyŋ auzynan şyqqan söz emes, ūrynarǧa qara tappaǧan kısınıŋ pendeşılıgıne saiady. Artynan ergen jastar ülgı tūtatyn el aǧasynyŋ būl äreketı özınıŋ ataq-abyroiyna ǧana daq tüsırıp qoimai, köpşılık arasyna ırıtkı tüsırmese igı edı. PhD doktorant Ainūr Ahmetova: Aqiqat, absoliut şyndyq Qūdai ǧana tän ekendıgın ūdaiy söz etsek te, ara-tūra “esten şyǧaryp” alatyn kezderımız bolady. Qazırgı künı Mūqaǧalidyŋ da, basqa da halyq moiyndaǧan şyǧarmaşyl ökılderdıŋ kemşılıgın atap, mının teru abyroi äkelmesı anyq. Mūqaǧalidyŋ mynadai öleŋı bar: Jazylar estelıkter men turaly, Bıreuler jan edı der ör tūlǧaly. Bıreuler tūlpar edı der de mümkın, Bütındelmei ketken bır er-tūrmany. Aŋyz ǧyp aitar mümkın qylyǧymdy, Qylyǧymdy ūnatqan jūlynudy. Jaqsy körgen der mümkın «jylynudy» Äiteuır qazbas bylyq-şylyǧymdy. Joq jandy qiǧan emes jamandauǧa, (Sol üşın raqmet adamdarǧa!!!) Bılemın, äiteuır bır zamandarda, Jüredı jüz jyl jasap jaman qarǧa... Jazylar estelıkter neşelegen, Körermız onyn, bärın peşeneden. Äiteuır, bıletınım bır-aq närse ‒ Köşedı öleŋ nemese öşedı öleŋ! Qulary, taudyŋ qyzyl tülkısı der, Momyndar, bızdıŋ üidıŋ kırpışı der. Mäŋgılıkke özımmen ala ketken, Menıŋ näzık janymdy kım tüsıner!? Būdan artyq oi aitudyŋ özı artyq dep oilaimyn. Al Jambyl aqynnyŋ bır-ekı auyz pıkırmen şyǧarmaşylyǧyn joqqa sanau önerdıŋ qadırın, mänın ūǧa almau nemese ūǧynǧysy kelmeu dep tüsınemın. Stalin, Lenin tūlǧasyn, saiasi bastamalaryn, jiyndaryn poeziiada nasihattaǧan jalǧyz Jambyl aqyn emes. Qos bilık basşysyn ädebiette nasihattaǧan qazaqtyŋ da, özge halyqtyŋ da halyq, jazba aqyndary jetıp-artylady. Qala kıtaphanalarynda arnaiy jinaq retınde şyǧarylǧan kıtaptar da barşylyq. Osy mäselenı türkiialyq ǧylymi keŋesşım qarastyrǧanda tıkelei özımnıŋ de kömekteskenım bar. Al, Jambyl poeziiasynda Lenin men Stalin aty atalatyn joldardyŋ özınen sol kezeŋnıŋ ruhyn sezıp, körkem kartinasyn köz aldymyzǧa elestete alamyz. Jambyldyŋ aitys öleŋderınde de, poeziiasynda ädebi ajarlaular men aişyqtaular körkem keste bolyp örılgen. Ärbır jolynan aqyndyq mınezın, ör tūlǧasyn tanimyz. Būl turaly Jambyl şyǧarmaşylyǧyn nysan etken ǧylymi zertteulerden mol maǧlūmat aluǧa bolady. Ärbır aqyn, jazuşy şyǧarmaşylyǧynan būlai “mın” ızdei bersek, bırazyn ədebiet tarihynan syzyp tastauǧa tura keledı ǧoi. Aldymen sol däuırde ömır sürıp körıp, sodan keiın söz aitsaq pıkırımız basqaşa şyǧar ma edı... M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ direktory, akademik Uälihan Qalijanov auruhanada emdelıp jatuyna bailanysty, döŋgelek stol jūmysyna qatysa almaǧanymen, telefon arqyly ǧalymdar pıkırımen sanasatynyn, jeke basqa tise bergennen eşteŋe şyqpaitynyn, aldaǧy uaqyttarda ūltymyzdyŋ asyl qazynasy ädebietımızdı saqtai bılu kerektıgın atap aitty. Şahanov betkeūstar tūlǧalarymyzdyŋ jeke basynan aiqailap mın ızdegenımen, eşkımnıŋ jariialy türde sol Şahanovtyŋ özınıŋ jeke basyna syn aituǧa qūqyǧy joq. Sondyqtan qazaqtyŋ ziialy qauymy basalqy söz aityp, baiypqa şaqyra alatyn qariialylyqty joǧaltyp almasa eken. Ūltymyzdyŋ ruhani jaŋǧyruy, mıne, osyndaida da kerek eken, - deidı. Uälihan Qalijanov kezınde Şahanovşyl bolǧanyn da jasyrmady. Sol üşın qudalanǧan da. Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ bır jiynynda «Mahambettı Abaidan joǧary qoiam» degen M.Şahanovtyŋ sözıne orai, mınberden öz oiyn da aitqan kezınde. Bırge deputat ta bolǧan. Esenin, Maiakovskii, N.Rubsov araq ışkenı üşın orys ädebietınen syzylyp tastalǧan joq. Kezınde äuesqoi kompozitor Qaldybek Qūrmanälı men aqyn Maraltaiǧa Qazaqstan Jastar Odaǧy syilyǧyn äperıp edım. Olarǧa da sondai aiyp taǧylǧan. Qazır ekeuı de qazaq önerınde ırı tūlǧa bolyp jür. ...Prezidentpen Kievte Golodomor eskertkışınde bolǧanymyzda Elbasy N.Ä.Nazarbaev myrza: – Äi, Uälihan, eger bız barlyq aqyn-jazuşylarǧa qatysty arhivterdı aşatyn bolsaq, onda bügıngı jazuşylardyŋ ūrpaqtary bır-bırımen jaulasyp keter edı, – dep edı. İä, mynadai jai ǧana ört qoǧamdy şarpyp jatqanda, eger aşylǧan arhivter qolǧa tise, onda ol bızdıŋ ruhani dıŋgegımızdı küiretıp ketedı. Däl qazırgı Qazaqstan üşın sol kerek pe? Ūlttyŋ ösetın, tolysatyn kezeŋı bolady. Sondai tūstar keler. Mümkın sol kezeŋderde ol arhivter jariialanar. Reseidıŋ özı mūndai arhivterdı ūzaq ǧasyrlyq kömbege qoiyp otyr. Şahanov, menıŋşe, qazır jalǧyz qalǧan tūlǧa. Ol ūlttyŋ kösemı bola almaidy. Ol – aqyn. Sol aqyndyǧymen tarihta qalady. Şyǧarmaşylyǧy, azamattyq tūlǧasy zerttelıp, tarihtan öz ornyn alady. Aqyly bar jıgıttıŋ, ūiaty da jetkılıktı bolar. Halqynan artyq-kem sözı üşın keşırım sūrar."Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
