Qazaq halqy kemeldengen ūlt bolyp qalyptasuda nebır zobalaŋdy bastan keşırdı. Eŋsenı köterıp, alǧa ūmtyla bastaǧanda ärdaiym qiyndyq pen ötkel tūratyn: soǧys, aşarşylyq, köterılıs. Būlardyŋ barlyǧy- qazaqtyŋ dalasy men halqyn myŋdaǧan jyldar boiy aiamai synaǧan näubetter. Bıraq, qandai jaǧdai, qandai kedergı bolmasyn "elım", "jerım" dep eŋıregen eldıŋ eleulı azamattary tabylyp otyrdy.Qaisar qazaq halqy Ūly Dala tösınde täuelsızdıktıŋ tuy tıgılgenşe küresumen,tar jol taiǧaq keşumen boldy.
Azattyq jolyndaǧy küres, onyŋ ışınde ūlt-azattyq köterılıster halyq arasynda 19,20 ǧasyrlarda keŋ etek jaiǧan edı. Kenesary Qasymūlynyŋ patşa ükımetıne qarsy küresın osynyŋ bastauy etıp aluǧa bolady. Keiın jalǧasa kele, zamannyŋ talabymen ılese kele azamattyq köterılıster ūlt ziialylarynyŋ qozǧalysyna ūlasty. Solardyŋ bırı- Alaş qozǧalysy.
Alaş qozǧalysy- patşa ükımetınıŋ otarşyl saiasatyna, qazaqty qanauyna, ädıletsız bilıgıne qarsy baǧyttalǧan küres. Qozǧalystyŋ bastaluyna bırneşe ırı ärı kürdelı sebepter boldy:
Kök börınıŋ ūrpaǧymyz deitın, bostandyq pen batyldyqty ūlttyq simvol dep qarastyratyn qazaq halqynyŋ bır künde orys ükımetıne baǧynyşty bolyp, derbes şeşım qabyldau qūqyǧynan aiyryluy elın süigen, közı aşyq azamattar üşın auyr jäne namysqa tietın jaŋalyq boldy. Sondyqtan da, qazaq jerınde asyldyŋ synyqtary bolyp esepteletın jandardyŋ basy qosyldy. Qazaq jerıne köşken özge ūlt şarualarynyŋ kürt ösken lebın azaityp, mümkın bolsa müldem toqtatu.Būl- Alaş qozǧalysy müşelerınıŋ basty mındetterınıŋ bırı edı. Sebebı,bilık basyndaǧylardyŋ olardy köşırudegı basty maqsaty- airandai ūiyp otyrǧan qazaq halqynyŋ bırlıgın būzyp, tılınen,dınınen,ūlttyq qūndylyqtarynan aiyru bolatyn. Ejelden mal baǧyp, egın salyp, jailauy men qystauyna emın-erken köşıp,ūşqan qūstyŋ qanaty men şapqan tūlpardyŋ tūiaǧy talatyn keŋ baitaq jerde mamyrajai ömır sürgen qazaq halqy üşın atadan-balaǧa miras bolǧan jerdıŋ maŋyzy zor boldy.Al, patşa üımetınıŋ qazaqqa tiesılı şūraily jerlerdı,jaiylymdardy tartyp alyp, menşıktenıp aluy ūlttyŋ qairaty men jıgerıne nūqsan keltırdı. Sol sebeptı, saf altyndai taza, baǧaly mūrany saqtap qalu üşın keudesın otqa tösep, janyn pida etuden ūlt janaşyrlary aianbady. Iаǧni, qazaq üşın el men jer-egız ūǧym. Mıne, jüregınde jalyndaǧan oty men aq şūǧa ümıtı bar ūltşyl ziialylardyŋ bas qosuynyŋ sebepterı. Olar soŋyna deiın, maqsat pen müdde şeşımın tapqanǧa deiın kürestı. Būl-qanǧa sıŋgen asyl qasiet.Qai eldıŋ tarihynda elımen qatar tılı,dını üşın küresken maidangerlerdı kezdestıruge bolady? Osy sūraqqa jauap ızdei otyryp, bız, täuelsız eldıŋ ūlandary düniege qazaq degen ūly esımmen kelgenımızdı maqtan tūtuymyz kerek!
Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatov,Älihan Bökeihanov- Alaş qozǧalysynyŋ beldı, bedeldı,belsendı tūlǧalary. Olardyŋ jaŋaşyl pozisiialary,alǧa qoiǧan qadamdary ülgı aluǧa tūrarlyq. Bıraq, erekşe daryn ielerıne qamşynyŋ sabyndai ǧana ömırdı süru būiyrǧan eken. Sebebı, elıne jau bolyp tanylǧan barlyq qazaqtyŋ ziialylary atu jazasyna Stalinnyŋ būiryǧymen kesılgen bolatyn. Stalin-öte qatygez,qatal ärı jauyz bileuşı bolǧan. Al, ūltyna paidasyn tigıze bıletın jandardyŋ közın joiuda onyŋ myqty strategik ta bolǧanyn aŋǧaruǧa bolady.Stalindık terror, quǧyn- sürgın 1937-1939 jyldary jappai sipat aldy. Bar sanaly ǧūmyryn ūlt müddesıne jūmsaǧan azamattar otbasysymen qosa jazyqsyz aiyptalyp, qūqyǧy taptalyp, jan türşıgerlık qiyndyqtardy bastan ötkergen. Olardyŋ bar «kınäsı» qazaqty qazaq bilep, azattyq tuy berılsın degenderınde. Stalinnyŋ būl jospary öte qasırettı,ädıletsız. Talai jannyŋ ömırın jalmap, bolaşaǧyn būzyp, balany ata-anadan,ata-anany baladan aiyrǧan būl solaqai saiasat tarihta ülken apattardyŋ bırı bolyp tanylady.
Elı üşın dünieden ötken tūlǧalardy eske alǧanda, tebırenbeitın jürek, tolǧanbaityn adam joq şyǧar,sırä...
Bügınde, älem arenasynda täuelsız Qazaqstan Respublikasy degen esım bar. Azattyq jolynda satylap küresken batyr ūlt janaşyrlarynyŋ arqasynda beibıt aspan astynda, qoi üstınde boztorǧai jūmyrtqalaǧan zamanda ömır sürıp kelemız. Al,qazırgı Ūly Dala elınıŋ patriottary elımen, jerımen, ūly tūlǧalarymen ärqaşan maqtanyp, ülgı tūtady. Qiyndyqpen kelgen täuelsızdıktı ardaqtap, aialap, därıptep, kemel keleşekke tapsyruda jūmys atqaru-bızdıŋ mındet. Elımızdıŋ tūǧyry qaşanda biıkte bolyp, märtebesı öse bergei! Mäŋgılık el bolyp, ǧasyrlar köşınde jasai bergei!
Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatov,Älihan Bökeihanov- Alaş qozǧalysynyŋ beldı, bedeldı,belsendı tūlǧalary. Olardyŋ jaŋaşyl pozisiialary,alǧa qoiǧan qadamdary ülgı aluǧa tūrarlyq. Bıraq, erekşe daryn ielerıne qamşynyŋ sabyndai ǧana ömırdı süru būiyrǧan eken. Sebebı, elıne jau bolyp tanylǧan barlyq qazaqtyŋ ziialylary atu jazasyna Stalinnyŋ būiryǧymen kesılgen bolatyn. Stalin-öte qatygez,qatal ärı jauyz bileuşı bolǧan. Al, ūltyna paidasyn tigıze bıletın jandardyŋ közın joiuda onyŋ myqty strategik ta bolǧanyn aŋǧaruǧa bolady.Stalindık terror, quǧyn- sürgın 1937-1939 jyldary jappai sipat aldy. Bar sanaly ǧūmyryn ūlt müddesıne jūmsaǧan azamattar otbasysymen qosa jazyqsyz aiyptalyp, qūqyǧy taptalyp, jan türşıgerlık qiyndyqtardy bastan ötkergen. Olardyŋ bar «kınäsı» qazaqty qazaq bilep, azattyq tuy berılsın degenderınde. Stalinnyŋ būl jospary öte qasırettı,ädıletsız. Talai jannyŋ ömırın jalmap, bolaşaǧyn būzyp, balany ata-anadan,ata-anany baladan aiyrǧan būl solaqai saiasat tarihta ülken apattardyŋ bırı bolyp tanylady.
Elı üşın dünieden ötken tūlǧalardy eske alǧanda, tebırenbeitın jürek, tolǧanbaityn adam joq şyǧar,sırä...
Bügınde, älem arenasynda täuelsız Qazaqstan Respublikasy degen esım bar. Azattyq jolynda satylap küresken batyr ūlt janaşyrlarynyŋ arqasynda beibıt aspan astynda, qoi üstınde boztorǧai jūmyrtqalaǧan zamanda ömır sürıp kelemız. Al,qazırgı Ūly Dala elınıŋ patriottary elımen, jerımen, ūly tūlǧalarymen ärqaşan maqtanyp, ülgı tūtady. Qiyndyqpen kelgen täuelsızdıktı ardaqtap, aialap, därıptep, kemel keleşekke tapsyruda jūmys atqaru-bızdıŋ mındet. Elımızdıŋ tūǧyry qaşanda biıkte bolyp, märtebesı öse bergei! Mäŋgılık el bolyp, ǧasyrlar köşınde jasai bergei!
Arujan ERKEBŪLANQYZY,
massaget.kz
