Ölkemızdıŋ tarihy pen mädeniet qūndylyqtarynyŋ tabyluyna, saqtaluyna, zertteluıne mol üles qosqan ölketanuşy, aimaǧymyzda muzei jūmysynyŋ negızın saluşy azamat Sütemgen Taqabaiūlynyŋ eŋbegı zor.
Arheolog, etnograf, aimaǧymyzda muzei ısınıŋ negızın qalauşy jäne qazırgı Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzeiınıŋ tūnǧyş direktory – Sütemgen Bükırovtıŋ ömırlık baǧyt-baǧdaryn akademik Qanyş Sätbaev jäne Qazaqstan arheologiia ǧylymynyŋ negızın qalauşysy akademik Älkei Marǧūlan anyqtap berdı deuge bolady. 1969 jyly aimaǧymyzda alǧaşqy muzeilerdıŋ bırı Qanyş Sätpaev atyndaǧy Lenin ordendı Jezqazǧan ken-metallurgiia kombinatynyŋ tarihi-öndırıstık muzeiın ūiymdastyru jönındegı ūsynys kenşı, metallurgter, injener-tehnikter qauymy arasynda qoldauǧa ie boldy. Osy muzeige direktorlyqqa taŋdau Sütemgen Taqabaiūlyna tüstı.
Sütemgen aǧai alǧaşqy künnen bastap qyzu jūmysqa kırıstı. Mäskeu, Leningrad, Rostov-na Donu, Almaty, Qaraǧandy, Şymkent t.b. qalalarynyŋ aituly muzeilerınde bolyp, olardyŋ täjıribesımen tanysty, jaraityndaryn ıske paidalandy. Direktorǧa jūmystyŋ barlyq salasyna aralasuǧa tura keldı. Ǧylymi tūjyrymdama jasau, qor jinau, ekspozisiiany jasaqtau siiaqty jūmystar ıstep, muzei qyzmetınıŋ negızgı baǧyttary – ǧylymi zertteu, jinaqtau, tırkeu-saqtau, ekspozisiialyq jäne nasihattau jūmystaryn jürgızıp, muzeitanu ısınıŋ negızın saldy. Mamandyǧy tarihşy bolmasa da, kendı ölkenıŋ tarihi şejıresın jasap, tarihi tūlǧalardyŋ jarqyn kelbetın muzei ekspozisiialarynda körsetu aimaǧymyzda mūrajaitanu jūmysynyŋ jandanuyna barynşa at salysty. 1970 jyly 22 säuırde Leninnıŋ 100-jyldyq mereitoiy künı körermenderge esıgın aiqara aşty. 1981 jyly 12 säuırde Iýrii Gagarinnıŋ ǧaryşqa ūşqanyna 20-jyldyǧy aiasynda qalamyzda aşyldy. Būl muzei tarihi-öndırıstık muzeidıŋ filialy retınde Sütemgen aǧaidyŋ jäne aviasiia marşaly Aleksandr Efimov pen KSRO ūşqyş-ǧaryşkerı, qalanyŋ Qūrmettı azamaty Aleksei Leonovtyŋ ideiasymen, KSRO ūşqyş-ǧaryşkerı, qalanyŋ Qūrmettı azamaty, KSRO Ǧaryşkerler federasiiasynyŋ töraǧasy Nikolai Rukavişnikovtyŋ qoldauymen İL-18 ūşaǧynyŋ bortynda ūiymdastyryldy. Jezqazǧan qalalyq partiia jäne atqaru komitetınıŋ şeşımınen soŋ Mäskeu qalasynda muzeidıŋ jospary bekıtıldı. Qoryna 1500-nan astam jädıger jinaqtalyp, jylyna 12-14 myŋ adam tamaşalaityn, respublikada tūŋǧyş ret aşylǧan ǧaryşkerler muzeiı qalamyzdyŋ mädeni ömırınde erekşe oryn aldy. 1982 jyly Sütemgen Taqabaiūly ǧaryşkerler otany– Kalugaǧa K.Siolkovskiidıŋ 125 –jyldyq mereitoiyna jäne ǧylymi-konferensiiaǧa şaqyryldy. Siolkovskii atyndaǧy KSRO ǧaryş muzeiı jäne Mäskeu qalasyndaǧy ǧaryş taqyrybyndaǧy muzeilerde bolyp, özınıŋ muzeitanu ısındegı täjıribesın tolyqtyrdy. Söitıp, Sütemgen aǧai muzeitanu jūmysynyŋ negızgı baǧyttarynyŋ bırı ǧylymi-zertteu jūmysyn jolǧa qoidy.
1978 jyly muzeilerdıŋ Halyqaralyq Keŋesınıŋ /İKOM/ XII Bas Assambleiasy 18 mamyrdy Halyqaralyq muzeiler künı dep belgılegen edı. Mıne sol uaqyttan berı osy mereke jylda atap ötılude. Bır qyzyǧy, Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq mūrajaiynyŋ tarihy da osy kezeŋnen, iaǧni, 1978 jyly 10 mamyrda JTMK mūrajaiy negızınde qūrylǧan oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynan bastau alady. Būl oqiǧa jaŋadan aşylǧan Jezqazǧan oblysy ömırınde eleulı oqiǧa boldy. Sütemgen aǧai öz basşylyǧymen tarihi-öndırıstık mūrajaiynda jinaqtalǧan myŋnan astam qūndy jädıgerdı oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynyŋ qoryna ötkızuı öŋırımızde jaŋa tarihi-mädeni oşaqtyŋ qalypty jūmys ısteuıne yqpal ettı.
Muzei qorynyŋ tabiǧat bölımıne Qyzyl kıtapqa engen januarlardyŋ Öskemendegı zookombinatta jasalǧan tūlyptar alynsa, numizmatikalyq jäne etnografiialyq jädıgerlerdıŋ alǧaşqy zattary da qor bölımın tolyqtyrdy. Qazaq KSR Zoologiia institutynyŋ direktory Baldyrǧan Seralyqyzy Qojamqūlova jäne Akademik- arheolog Älkei Marǧūlanmen tyǧyz bailanys ornatu muzei jūmysynyŋ jinaqtau baǧytynyŋ damuyna äser ettı.Muzei qory Sütemgen Bükırovtyŋ direktorlyq qyzmetı kezınen, 1979 jyldan bastap keşendı türde jürgızılgen ǧylymi zertteu jūmystary men kölemdı ekspedisiialar barysynda arheologiialyq, paleontologiialyq jäne geologiialyq kolleksiialarmen, halqymyzdyŋ tūrmys-tırşılıgın, qolönerın aiǧaqtaityn qūndy jädıgerlermen, sonymen qatar kendı ölkemızdıŋ örkendeuıne eleulı üles qosqan eŋbek, soǧys ardagerlerınıŋ, kenşıler men auylşaruaşylyq qyzmetkerlerınıŋ, bılım, densaulyq jäne mädeniet ökılderınıŋ jeke qūjattary men zattarymen tolyqty.
1974 jyly 30 qyrküiekte Älkei Marǧūlannyŋ Sütemgen Taqabaiūlyna jazǧan hatynda ölketanuşydan kışkene müsın tastyŋ negativın salyp jıberuın ötıne kele, hat soŋynda «Ūlytaudyŋ Edıge şyŋynyŋ basynda tūrǧan edıge obasyn qazyp körsek jaqsy bolar edı. Onda Samarqandtaǧy Temırdıŋ jazuy siiaqty köp jazular jatu kerek. Äzırşe küş –quat bar kezınde ıstelse dūrys bolar edı». Mıne būl hatta ǧūlama ǧalym Ūlytaudyŋ är tasy tūnyp tūrǧan tarih ekenın meŋzeidı, ärı būl jerlerdıŋ älı de bolsa zertteudı qajet etetındıgın basa aityp, bolaşaqqa baǧyt-baǧdar beredı. Sütemgen aǧai men Älkei Marǧūlannyŋ öŋırımızdıŋ ejelgı tarihyn zertteude salyp ketken sara jolyn muzeidıŋ qyzmetkerlerı jandandyryp, jūmys aiasyn men öresın keŋeite bastady.
1981 jyldan bastap arheologiialyq zertteulerdı mūrajai qyzmetkerlerı Qazaq SSR Ǧylym Akademiiasynyŋ Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiia qūramynda Aqadyr audanynda qola zamanynyŋ Atasu, Myrjyq qonystarynda jürgızdı. Jyldar öte muzei öz aldyna jeke zertteulerdı Jezqazǧan-Ūlytau öŋırınıŋ ortaǧasyrlyq eskertkışterı- Joşy Ordasy, Şotqara, Aiaqqamyr, Basqamyr, qola zamanynyŋ Üitas-Aidos, Qaraaǧaş qonystarynda jürgızdı. 1997 jyly Jezqazǧan oblysynyŋ tarauyna bailanysty mūrajaidyŋ tarihi-arheologiialyq bolyp özgeruı, ölkemızdıŋ syrǧa toly eskertkışterın jan-jaqty zertteu jūmystarynyŋ jandanuyna sebep boldy. Memlekettık «Mädeni mūra» Baǧdarlamasy aiasynda B.z.d. II myŋjyldyqta meken etken kenşılerdıŋ Taldysai qonysy men Terektı-Äuliedegı tastaǧy taŋbalardy, qola zamanynyŋ Aibas-Darasy, sonymen qatar Qyzylorda oblysyndaǧy saq qorǧany Şırık-Rabatty zertteuge QR Ǧylym Akademiiasynyŋ Ä.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia İnstitutynyŋ ūiymdastyrǧan Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasy qūramynda mūrajai arheologtary da öz ülesterın qosty.
Sütemgen Taqabaiūly ömırınıŋ soŋǧy kezındegı şoqtyǧy biık eŋbegınıŋ bırı Ūly Otan soǧysynan oralmai, maidan dalasynda qaza bolǧandar men habarsyz ketkenderdıŋ esımın mäŋgı este qaldyru maqsatynda jaryq körgen oblystyq «Bozdaqtar» kıtaby.
Köp jylǧy tabysty eŋbegı üşın «Qūrmet Belgısı» ordenımen, «Eren eŋbegı üşın», «Eŋbek ardagerı» medaldarymen, respubliqalyq jäne Jezqazǧan oblystyq memlekettık basqaru oryndary jäne qoǧamdyq ūiymdardyn köptegen gramotalarymen marapattalǧan. 1993 jyly mamyrda ǧylymdy, bılımdı jäne mädeniettı damytu jönındegı Jezqazǧan oblystyq «Paryz» qorynyŋ Ä. Bökeihanov atyndaǧy syilyq iegerı, al 1990 jyly Jezqazǧan qalasynyŋ Qūrmettı azamaty ataǧyna ie boldy. 1996 jyly dünieden ötken. 1997 jyly Rybachii poselkesındegı Prudnaia köşesıne S.Bükırovtıŋ esımı berıldı.
Sütemgen Taqabaiūlynyŋ alǧaşqy basşylyǧymen düniege kelgen oblystyq tarihi-ölketanu muzeiı qazır tarihi-arheologiialyq bolyp atalyp, qazırgı uaqytta qalyptasqan dästürlı jūmystarmen qatar, jaŋa ülgıdegı qyzmetterdı de engızude. Alaşahan, Joşyhan, Dombauyl, Terektı-äulie eskertkışterıne ekskursiialar tūraqty jürgızıledı. «Ekskursovod mektebı» jäne qazaqtyŋ salt-dästürlerın nasihattaityn «Altyn arna» jobasy düniege keldı.
Sütemgen aǧai alǧaşqy künnen bastap qyzu jūmysqa kırıstı. Mäskeu, Leningrad, Rostov-na Donu, Almaty, Qaraǧandy, Şymkent t.b. qalalarynyŋ aituly muzeilerınde bolyp, olardyŋ täjıribesımen tanysty, jaraityndaryn ıske paidalandy. Direktorǧa jūmystyŋ barlyq salasyna aralasuǧa tura keldı. Ǧylymi tūjyrymdama jasau, qor jinau, ekspozisiiany jasaqtau siiaqty jūmystar ıstep, muzei qyzmetınıŋ negızgı baǧyttary – ǧylymi zertteu, jinaqtau, tırkeu-saqtau, ekspozisiialyq jäne nasihattau jūmystaryn jürgızıp, muzeitanu ısınıŋ negızın saldy. Mamandyǧy tarihşy bolmasa da, kendı ölkenıŋ tarihi şejıresın jasap, tarihi tūlǧalardyŋ jarqyn kelbetın muzei ekspozisiialarynda körsetu aimaǧymyzda mūrajaitanu jūmysynyŋ jandanuyna barynşa at salysty. 1970 jyly 22 säuırde Leninnıŋ 100-jyldyq mereitoiy künı körermenderge esıgın aiqara aşty. 1981 jyly 12 säuırde Iýrii Gagarinnıŋ ǧaryşqa ūşqanyna 20-jyldyǧy aiasynda qalamyzda aşyldy. Būl muzei tarihi-öndırıstık muzeidıŋ filialy retınde Sütemgen aǧaidyŋ jäne aviasiia marşaly Aleksandr Efimov pen KSRO ūşqyş-ǧaryşkerı, qalanyŋ Qūrmettı azamaty Aleksei Leonovtyŋ ideiasymen, KSRO ūşqyş-ǧaryşkerı, qalanyŋ Qūrmettı azamaty, KSRO Ǧaryşkerler federasiiasynyŋ töraǧasy Nikolai Rukavişnikovtyŋ qoldauymen İL-18 ūşaǧynyŋ bortynda ūiymdastyryldy. Jezqazǧan qalalyq partiia jäne atqaru komitetınıŋ şeşımınen soŋ Mäskeu qalasynda muzeidıŋ jospary bekıtıldı. Qoryna 1500-nan astam jädıger jinaqtalyp, jylyna 12-14 myŋ adam tamaşalaityn, respublikada tūŋǧyş ret aşylǧan ǧaryşkerler muzeiı qalamyzdyŋ mädeni ömırınde erekşe oryn aldy. 1982 jyly Sütemgen Taqabaiūly ǧaryşkerler otany– Kalugaǧa K.Siolkovskiidıŋ 125 –jyldyq mereitoiyna jäne ǧylymi-konferensiiaǧa şaqyryldy. Siolkovskii atyndaǧy KSRO ǧaryş muzeiı jäne Mäskeu qalasyndaǧy ǧaryş taqyrybyndaǧy muzeilerde bolyp, özınıŋ muzeitanu ısındegı täjıribesın tolyqtyrdy. Söitıp, Sütemgen aǧai muzeitanu jūmysynyŋ negızgı baǧyttarynyŋ bırı ǧylymi-zertteu jūmysyn jolǧa qoidy.
1978 jyly muzeilerdıŋ Halyqaralyq Keŋesınıŋ /İKOM/ XII Bas Assambleiasy 18 mamyrdy Halyqaralyq muzeiler künı dep belgılegen edı. Mıne sol uaqyttan berı osy mereke jylda atap ötılude. Bır qyzyǧy, Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq mūrajaiynyŋ tarihy da osy kezeŋnen, iaǧni, 1978 jyly 10 mamyrda JTMK mūrajaiy negızınde qūrylǧan oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynan bastau alady. Būl oqiǧa jaŋadan aşylǧan Jezqazǧan oblysy ömırınde eleulı oqiǧa boldy. Sütemgen aǧai öz basşylyǧymen tarihi-öndırıstık mūrajaiynda jinaqtalǧan myŋnan astam qūndy jädıgerdı oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynyŋ qoryna ötkızuı öŋırımızde jaŋa tarihi-mädeni oşaqtyŋ qalypty jūmys ısteuıne yqpal ettı.
Muzei qorynyŋ tabiǧat bölımıne Qyzyl kıtapqa engen januarlardyŋ Öskemendegı zookombinatta jasalǧan tūlyptar alynsa, numizmatikalyq jäne etnografiialyq jädıgerlerdıŋ alǧaşqy zattary da qor bölımın tolyqtyrdy. Qazaq KSR Zoologiia institutynyŋ direktory Baldyrǧan Seralyqyzy Qojamqūlova jäne Akademik- arheolog Älkei Marǧūlanmen tyǧyz bailanys ornatu muzei jūmysynyŋ jinaqtau baǧytynyŋ damuyna äser ettı.Muzei qory Sütemgen Bükırovtyŋ direktorlyq qyzmetı kezınen, 1979 jyldan bastap keşendı türde jürgızılgen ǧylymi zertteu jūmystary men kölemdı ekspedisiialar barysynda arheologiialyq, paleontologiialyq jäne geologiialyq kolleksiialarmen, halqymyzdyŋ tūrmys-tırşılıgın, qolönerın aiǧaqtaityn qūndy jädıgerlermen, sonymen qatar kendı ölkemızdıŋ örkendeuıne eleulı üles qosqan eŋbek, soǧys ardagerlerınıŋ, kenşıler men auylşaruaşylyq qyzmetkerlerınıŋ, bılım, densaulyq jäne mädeniet ökılderınıŋ jeke qūjattary men zattarymen tolyqty.
1974 jyly 30 qyrküiekte Älkei Marǧūlannyŋ Sütemgen Taqabaiūlyna jazǧan hatynda ölketanuşydan kışkene müsın tastyŋ negativın salyp jıberuın ötıne kele, hat soŋynda «Ūlytaudyŋ Edıge şyŋynyŋ basynda tūrǧan edıge obasyn qazyp körsek jaqsy bolar edı. Onda Samarqandtaǧy Temırdıŋ jazuy siiaqty köp jazular jatu kerek. Äzırşe küş –quat bar kezınde ıstelse dūrys bolar edı». Mıne būl hatta ǧūlama ǧalym Ūlytaudyŋ är tasy tūnyp tūrǧan tarih ekenın meŋzeidı, ärı būl jerlerdıŋ älı de bolsa zertteudı qajet etetındıgın basa aityp, bolaşaqqa baǧyt-baǧdar beredı. Sütemgen aǧai men Älkei Marǧūlannyŋ öŋırımızdıŋ ejelgı tarihyn zertteude salyp ketken sara jolyn muzeidıŋ qyzmetkerlerı jandandyryp, jūmys aiasyn men öresın keŋeite bastady.
1981 jyldan bastap arheologiialyq zertteulerdı mūrajai qyzmetkerlerı Qazaq SSR Ǧylym Akademiiasynyŋ Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiia qūramynda Aqadyr audanynda qola zamanynyŋ Atasu, Myrjyq qonystarynda jürgızdı. Jyldar öte muzei öz aldyna jeke zertteulerdı Jezqazǧan-Ūlytau öŋırınıŋ ortaǧasyrlyq eskertkışterı- Joşy Ordasy, Şotqara, Aiaqqamyr, Basqamyr, qola zamanynyŋ Üitas-Aidos, Qaraaǧaş qonystarynda jürgızdı. 1997 jyly Jezqazǧan oblysynyŋ tarauyna bailanysty mūrajaidyŋ tarihi-arheologiialyq bolyp özgeruı, ölkemızdıŋ syrǧa toly eskertkışterın jan-jaqty zertteu jūmystarynyŋ jandanuyna sebep boldy. Memlekettık «Mädeni mūra» Baǧdarlamasy aiasynda B.z.d. II myŋjyldyqta meken etken kenşılerdıŋ Taldysai qonysy men Terektı-Äuliedegı tastaǧy taŋbalardy, qola zamanynyŋ Aibas-Darasy, sonymen qatar Qyzylorda oblysyndaǧy saq qorǧany Şırık-Rabatty zertteuge QR Ǧylym Akademiiasynyŋ Ä.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia İnstitutynyŋ ūiymdastyrǧan Ortalyq Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasy qūramynda mūrajai arheologtary da öz ülesterın qosty.
Sütemgen Taqabaiūly ömırınıŋ soŋǧy kezındegı şoqtyǧy biık eŋbegınıŋ bırı Ūly Otan soǧysynan oralmai, maidan dalasynda qaza bolǧandar men habarsyz ketkenderdıŋ esımın mäŋgı este qaldyru maqsatynda jaryq körgen oblystyq «Bozdaqtar» kıtaby.
Köp jylǧy tabysty eŋbegı üşın «Qūrmet Belgısı» ordenımen, «Eren eŋbegı üşın», «Eŋbek ardagerı» medaldarymen, respubliqalyq jäne Jezqazǧan oblystyq memlekettık basqaru oryndary jäne qoǧamdyq ūiymdardyn köptegen gramotalarymen marapattalǧan. 1993 jyly mamyrda ǧylymdy, bılımdı jäne mädeniettı damytu jönındegı Jezqazǧan oblystyq «Paryz» qorynyŋ Ä. Bökeihanov atyndaǧy syilyq iegerı, al 1990 jyly Jezqazǧan qalasynyŋ Qūrmettı azamaty ataǧyna ie boldy. 1996 jyly dünieden ötken. 1997 jyly Rybachii poselkesındegı Prudnaia köşesıne S.Bükırovtıŋ esımı berıldı.
Sütemgen Taqabaiūlynyŋ alǧaşqy basşylyǧymen düniege kelgen oblystyq tarihi-ölketanu muzeiı qazır tarihi-arheologiialyq bolyp atalyp, qazırgı uaqytta qalyptasqan dästürlı jūmystarmen qatar, jaŋa ülgıdegı qyzmetterdı de engızude. Alaşahan, Joşyhan, Dombauyl, Terektı-äulie eskertkışterıne ekskursiialar tūraqty jürgızıledı. «Ekskursovod mektebı» jäne qazaqtyŋ salt-dästürlerın nasihattaityn «Altyn arna» jobasy düniege keldı.
Şolpan TÖLEGENQYZY TÖLEGENOVA
Jezqazǧan tarihi-arheologiialyq muzeiınıŋ ardagerı
