- «Qal qalai? Apelliasiiadaǧydai…»
Menıŋ tuǧan bauyrym Azamat Äbıldahanūlyn ötken jyldyŋ qazan aiynda asqan jauyzdyqpen, 45 jerınen pyşaqtap öltırıp kettı. Tergeu qalai bolsa solai jürgızıldı de, ıs sotqa kettı. Almaty qalasynyŋ qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq soty qylmysker – Resei Federasiiasynyŋ azamaty, Qazaqstanda tūraqty tırkeuı, mekenjaiy joq (bomj) Zaharov Anatoliidı nebärı 11 jylǧa bas bostandyǧynan aiyru turaly sudia Q.Qalmaǧambetov ükım şyǧardy.
Men būl ükımmen kelıspei, Almaty qalalyq sotyna apelliasiialyq şaǧym tüsırdım. Būǧan deiın jäbırlenuşınıŋ zaŋdy ökılı retınde sot prosesterıne özım qatysyp, özım «küresken» edım. Bır-ekı ret sot ǧimaratynda belgılı qorǧauşy Abzal Qūspanmen kezdesıp qaldyq. Sodan audandyq sot şeşımımen kelıspeitınımdı, apelliasiialyq şaǧym beretınımdı aityp, Äbekeŋe qorǧauşy retınde apelliasiialyq sot otyrysyna qatysyp beruın ötındım. Ol kelıstı.
– Bızdıŋ advokattar arasynda mynadai qaljyŋ bar: bır-bırımızben amandasqanda «Qal qalai?» degen sūraqqa «Apelliasiiadaǧydai» dep külemız. Iаǧni, «būrynǧydai, eş özgerıssız» degen söz. Sondyqtan bırden aitaiyn, köp eşteŋeden ümıttenbei-aq qoiyŋyz, apelliasiialyq sot audandyq sot şeşımın 95-98 paiyz jaǧdaida özgerıssız qaldyrady, – dedı. Sonda da, «nar täuekel» dep apelliasiialyq sotqa berdık, qatystyq, tergeu o basta qalai bolsa solai jürgızılgenın, ıste köp mäsele basy aşyq küide qalǧanyn däleldep baqtyq, ıstı prokurorǧa kerı qaitaru turaly talap qoidyq, tym bolmasa, qatygezdıkpen öltırgendıkten 11 jyl emes, kemınde 25 jyl beruın talap ettık… talabymyzǧa sot alqasy pysqyrǧan da joq, olar tıptı, ıspen tanyspaǧan da!
Sol prosesten keiın maǧan mynadai oi keldı: apelliasiialyq sot, qalalyq sot degenderıŋ – spektakl eken, olar eşteŋe ıstemeidı de, ıstıŋ aq-qarasyn anyqtamaq tügılı, materialmen tanyspaidy da. Qatal da umnyi roja jasap alyp, qūddy sen jäbırlenuşı emes, saǧan qylmysker siiaqty alaryp qarap, jekıp söilep, sözıŋdı soŋyna deiın tyŋdamai, menıŋ atamnyŋ qoiyn baǧyp otyrǧandai mındetsıne söilep, oqyp tanyspaǧan, sözıŋdı 5 minut tyŋdamaǧan ıstı 15 minutta bıtıre salady.
Senıŋ bauyryŋ ölıp, qaiǧy jamylǧanyŋ, onyŋ artynda üş jetımegı üisız-küisız, asyrauşysyz qalǧany – bärı-bärı olar üşın kök tiyn. Bır kelımsek bomjdyŋ kesırınen bır qazaq äielı jesır qaldy, üş qaraköz qazaq balasy jetım qaldy. Ol jetımder erteŋ qandai adam bolyp qalyptasady? Myna memlekettıŋ basty ärı qūndy kapitaly – şynymen, adam ba? Älde olarǧa qanışer käpırdıŋ qylmysy qūndy ma??? Jalpy, osy ZAŊ degen eŋ qūndy, halyqqa qyzmet etuı tiıs qūjatty kımder jazǧan? Qandai tupoilar jazǧan? Nege balyq aulaǧandar 14 jylǧa sottalady da, qasaqana kısı öltıruşı qasap nebärı 11 jylǧa sottalady? Este joq eskı zamanda jazylǧan essız zaŋdarǧa dūrystap tūryp saraptama jasap, adam, memleket, ūrpaq müddesın eskere otyryp qaita jazatyn sauatty zaŋgerler bar ma? Būl elde qaşan adam qūqyǧy ädılettı qorǧalatyn bolady???
Keleşekte «Bızdıŋ zaŋ» taqyrybynda advokat Abzal Qūspanmen kölemdı sūhbat ūiymdastyruǧa kelıstık. «Bızdıŋ zaŋ» — bügınnen bastap «akjunis.kz» saitynyŋ jaŋa aidary. Zaŋger keŋesı, belıgıl bır mäselege zaŋger pıkırı osy aidarda tūraqty türde berılıp otyratyn bolady.
Sol künderı qoǧamda airyqşa talqylanǧan Oǧyz Doǧan jäne «Kazkom» mäselesı turaly da Abzal Qūspannyŋ pıkırın sūraǧan edık. Tıl mäselesı qaşanda özektı bolǧandyqtan, būl äŋgıme älı de öz aktualdyǧyn joiǧan joq. Sondyqtan nazarlaryŋyzǧa ūsynudy jön sanadyq…
- «Myqty bolsaŋ, asyp tüs!»
– Oǧyz Doǧandy qorǧap, «Eir Astanany» jeŋgen advokat Abzal Qūspan ekınşı ret Oǧyz Doǧandy qorǧaudan nege bas tartty?
– «Bas tartty» degen artyqtau. Halyqqa aqparat būrmalanyp jettı… Ötkende «Qazkommen» arada bolǧan jaǧdaiǧa bailanysty özım syilaityn Asyltai degen ǧylym jolynda jürgen azamat maǧan vatsap arqyly: «Sız özıŋızdıŋ bır sūhbatyŋyzda Oǧyz Doǧandy būl joly qorǧamaimyn dep aitypsyz, ekeuıŋızdıŋ araŋyzda jeke bas arazdyǧy bar ma?..» degen baǧytta sūraq qoiypty. Negızı, men bır saitqa sūhbat bergenımde jurnalistıŋ sūraǧyna orai, «būl joly Oǧyz Doǧannyŋ müddesın qorǧai almaimyn, sebebı elımızdıŋ batysynda ülken sot prosesı bastalyp kettı, men sol jaqta bolamyn, fizikalyq tūrǧyda mümkındıgım bolmaidy…» dep, sebebın aşyp tüsındırıp aitqanmyn. Ol sūhbatty jazǧan jurnalist menıŋ tek «qorǧai almaimyn» degen sözımdı jazypty da, ar jaǧyndaǧy sebebın jazbapty. Halyq arasynda «būl ekeuıne ne boldy eken…» degen tüsınıspeuşılık osydan tuyndady dep oilaimyn.
Men tılge qatysty osyndai sauatty ıs-qimyl jasaǧan adamdardy – meilı ol Oǧyz Doǧan bolsyn, meilı basqa bolsyn – ärkez qorǧauǧa daiynmyn. Oǧyz Doǧanmen aramyzda eşqandai jeke bas mäselesı – alauyzdyq, arazdyq tuyndaǧan joq.
– Bızdıŋ qazaq tıl mäselesın ūmytyp, Oǧyz Doǧannyŋ jeke ömırın talqylap kettı…
– İä, ıle-şala paida bolǧan bır aqparat – äsırese orystıldı saittar «jaqsylap» jazyp, köptep taratyp jatyr – ol Oǧyz Doǧannyŋ jeke basyna bailanysty aqparat – «qazaq qyzdarynyŋ namysyn qorlapty, jerge taptapty…» degen baǧytta. Men būl mäselenı jalpy qoǧam bolyp talqylau dūrys emes dep esepteimın. Ol mäselenı tek qana sol – namysy anyq taptalǧan bolsa – sol qyzdyŋ özı ǧana kötere alady. Öitkenı… Men bırınşı kezekte zaŋgermın. Zaŋǧa jügınetın bolsaq, ekı adamnyŋ arasyndaǧy qarym-qatynasqa bailanysty aqparat zaŋmen qorǧalatyn, öte qūpiia aqparattar qataryna jatady. Öitkenı ol – jeke adamnyŋ özderınıŋ arasyndaǧy bailanys, onyŋ ışınde intimdık mäsele, onyŋ qūpiialylyǧyn saqtau zaŋmen bekıtılgen, ony tek qana ekı adamnyŋ bırı ǧana kötere alady, basqa eşkımnıŋ jeke ömırge qol sūǧuǧa qūqyǧy da, qaqysy da joq. Būl – «jeke ömırge qol sūǧuşylyq» dep baǧalanady.
Tıptı, qylmystyq ıs qaralyp jatqannyŋ özınde mysaly, qyz zorlau, taǧy da basqa qylmystyq sanattaǧy ıs qaralyp jatqan kezde sot prosesı jabyq türde ötedı. Osyndai zaŋ talaptary bola tūra, änşeiınde «zaŋ, zaŋ» dep zaŋşyl bola qalatyn, zaŋǧa jügıngış, zaŋdy alǧa tartqyş keletın orystıldı saittar däl osyndai tılge, ūlttyq mäselege qatysty pıkırtalastarda zaŋnyŋ bärın ysyryp qoiyp, Oǧyz Doǧannyŋ ısınıŋ zaŋdy äreket ekenın bıle tūra, «bälen, tülen» dep sözdı köbeitulerınen-aq köp mäselege bızdıŋ közımız jete tüsedı. Menıŋ pıkırım – bızge, qazaq qoǧamyna, Oǧyz Doǧan siiaqty azamattar qajet. Qajet bolǧanda da – ÖTE QAJET! Sebebın aitaiyn.
Orystıldı ortada älı de bolsa orys tılınıŋ bolaşaǧyna degen senım bar, qazaq tılı osylai aitylyp-aitylyp qalady degen senım bar. Sol sebeptı olar özderıne qolaily, qalyptasqan ömır saltyn özgertkısı kelmeidı, qazaq tılın üirengısı kelmeidı. Būlar üşın Oǧyz Doǧan – ürei. Sondyqtan onyŋ jeke basyna tiısedı, «qazaq emes» deidı – qūddy bır qazaq şyqsa sony qoldap ketetındei.., «qaidaǧy bır türık» deidı.., «Türkiiadan kelgen… Türkiiada qandai da bır toptyŋ müşesı eken» deidı.., «Qyrǧyzstanǧa baryp öitken-büitken» deidı… Tılımızdı qalai aman saqtap qalamyz, memlekettık tıldı qalai öz tūǧyryna şyǧaramyz dep jantalasyp jatqan kezde bızdıŋ keibır qazaqtıldı ortanyŋ da osyndai aiǧai-süreŋge qosylyp ketkenı dūrys bolmady. Öz basym, olardy – aldy-artyn bajailai almaityn, strategiialyq maqsat qūra almaityn, sauattylyq deŋgeiı tömen orta dep esepteimın. Qazaq tılı mäselesın qazaqtıldı orta ǧana köteredı, qazaqtıldı orta ǧana qolǧa alady, ol tüsınıktı jaǧdai. Mıne, osy qazaqtıldı ortanyŋ ökılderı – ūl bolsyn, qyz bolsyn – Oǧyz Doǧannyŋ äreketı dūrys emes dep sanasa, onyŋ qazaq tılı üşın jasap jürgen jūmysyn, tıldı nasihattauyn joqqa şyǧarǧysy keletın bolsa, endeşe özderı däl sol Oǧyz Doǧan siiaqty äreket jasasyn, tıptı odan artyq jasasyn, söitıp öz ıs-äreketterımen Oǧyz Doǧandy özderınıŋ köleŋkelerınde qaldyrsyn…
Bıraq äzırge menıŋ baqylauymşa, däl Oǧyz Doǧan siiaqty sauatty, batyl äreket jasaityn bırde-bır azamatty körıp otyrǧan joqpyn. Būl jerde nazar audaruyŋyzdy sūraimyn – SAUATTY ıs-äreket jasaityn… Tüsınesız be – SAUATTY äreket!.. Būl söz men üşın öte maŋyzdy. Soŋǧy «Kazkommen» bolǧan jaǧdaida ol bırde-bır ret zaŋ talaptaryn būzbaidy, zaŋ şeŋberınde äreket etedı, dauysyn kötermeidı, aiǧailaspaidy, zaŋnyŋ şegınen aspaidy, öte mädeniettı türde, sauatty türde batyl ıs-qimyl jasaidy. Būndai talapty qoia bılu üşın de batyldyq kerek. Mıne osyndai qazaqtyŋ qyz-jıgıtterı şyqsa, kım bızge qoi dep jatyr, aityŋyzşy?!. Būl ne – Oǧyz Doǧannyŋ aiaǧynan şalu ma, älde körealmauşylyq pa? Men, tıptı, orystıldı saittarǧa basymdy da auyrtpaimyn, bıraq qazaqtıldı ortadaǧy azamattardyŋ osy mäselede aiǧaiǧa aiǧai qosyp, sözdı basqa baǧytqa, basqa arnaǧa būryp ketkenderıne, tıptı, özım tanityn kei bauyrlardyŋ solardyŋ qatarynan tabylǧanyna qatty qynjyldym. «Sözıŋdı bıreu söilese – tılıŋ qyşyp bara ma?» demekşı, qazaq tılınıŋ – myna bızdıŋ memlekettık tılımızdıŋ, bızdıŋ ana tılımızdıŋ joǧyn joqtap, janaşyrlyq tanytqany üşın de Oǧyz Doǧandy qoldauymyz kerek dep oilaimyn. Qoldai almaisyŋ ba, qoldaǧyŋ kelmei me – tıl üşın – ünsız qal… Bır sözben aitqanda, Oǧyz Doǧan ekeuımızdıŋ aramyzda eşqandai dau-janjal bolǧan emes. Men Oǧyz Doǧandy jäne sol siiaqty belsendı äreket etetınder tabylyp jatsa, qaşanda zaŋger retınde, advokat retınde qoldap, qolpaştap jüretındıgımdı aşyq türde mälımdeimın. Öz basym, ekı apta būryn feisbukten şyǧyp ketuıme bailanysty, däl FBda bolyp jatqan aqparattardan habarym joq, özge saittardan oqyǧan aqparattarǧa orai tüigenım osy.
– Feisbukten mülde kettıŋız be? Älde «taim-aut» aldyŋyz ba?.. «Bır-ekı ai demalamyn» degen sälemıŋızdı Qazybek Qūttymūratūlynyŋ postynan oqydyq…
– Abaidyŋ ekı jol öleŋın keltırsem, artyq etpes: «Qazaqtyŋ özge jūrttan sözı ūzyn, Bırınen bırı şapşaŋ, ūqpas sözın…» deidı. Osy «söz» bızdıŋ qazaqta älı de özektı mäsele qatarynda. Mysaly, men feisbukten ne sebeptı şyqtym? Öitkenı bos söz köp, qūr aiǧai köp, ūranşyldyq basym. Al Oǧyz Doǧan bolsa – iä, onyŋ da sözı bar, ol da sözdıŋ tübın tüsıredı, bıraq eŋ bastysy onyŋ sözı jalaŋ emes, naqty ıspen bekıtılgen. Men qazaqtyŋ azamattarynan osyndai ıs-ärekettı kütem. Feisbukte menıŋ qarnymdy aşyratyn närse – osy sözuarlyq. Bıreu ortaǧa «olai da būlai.., öiteiık te büiteiık…» dep ūrandasa, bärı attandap qosyla ketedı. Is jüzınde bıreuı de joq. Negızı bız köptegen mäselede ter tögıp eŋbek etuımız qajet ekenın köpşılıgımız tüsıne bermeimız. Bız üşın basqa bıreudıŋ ıstegenın qalaimyz. Al jaqsy, sol «basqa bıreu» paida boldy, – Oǧyz Doǧan degen. Endı kep ony jerden alyp, jerge salyp tabalaimyz. Osy äreketımızdı kım qalai tüsındıredı? Şynymen namysşyl adamdar Oǧyz Doǧannan da asyryp ıs qylyp, «au, halaiyq, jalǧyz Oǧyz emes, bız de barmyz» degen sözdı aitu kerek qoi… ıstep bolǧannan keiın, ärine.., ıstemei jatyp emes…
– Öz basym, sondai äreket ete bılgen Oǧyzǧa özım riza boldym ärı taŋǧaldym… «Onyŋ ıstegenın 27 jylda qaisymyz ıstedık?..» dep post ta jazyp tastadym…
– Men de taŋǧalamyn. Oǧyz Doǧannyŋ «Kazkomdaǧy» bolsyn, oǧan deiıngı bolsyn, äreketın alyp qaraiyq, ol qazaq tılı mäselesın kötergen kezde eşqandai qysylyp-qymtyryludy bılmeidı. Nege? Bırınşı jaǧdai – «Eir Astanamen» bolǧan mäselede de osy mınezıne taŋǧalǧanmyn. Ol kezde ony tanymaimyn da… Ekı jaǧdaida da men basa nazar audarǧan jaǧdai – ol adamda qandai da bır psihologiialyq qysylu joq. Onyŋ batyldyǧynyŋ syry nede? Özım būrynnan oilap, saralap jürgen, men üşın aqiqi närse – Oǧyz Doǧannyŋ batyldyǧynyŋ bır ǧana sebebı bar: ol – Osman imperiiasynyŋ ökılı. İmperiialyq psihologiia onyŋ qanynda bar: imperiialyq tärbie alǧan, eşqaşan eşkımge keudesın bastyrmaǧan imperiia ökılı. İmperiialyq ruhta tärbielengen türıktıŋ ūrpaǧy. Al bızdıŋ azamattarymyz, ökınışke qarai, köptegen kedregılerge tap bolǧan, bala kezınen bastap «orys degen – küştı, orys degen – ūly, orys – bızdıŋ ülken aǧamyz.., orys tılın bılmeseŋ aştan qatasyŋ… orys – mädeniettıŋ ordasy… pälen-päştuan…» dep, orystan qorqyp ösken, orystan qaimyǧyp ösken, özın orystan tömen sanap ösken, künı keşege deiın bodan bolǧan, orystan qorqyp, komplekske matalǧan eldıŋ ökılımız. Onyŋ ışınde özım de barmyn. Qarapaiym bır ǧana mysal – eŋ alǧaş 2009 jyldary Oral qalasynda bükıl qoǧamdyq kölıkterdı qazaqşalaimyn dep jalǧyz özım kırıstım. Qarap otyrsam, bälen jyldyq joǧary zaŋgerlık bılımım bar, prokuraturada ıstegen täjıribelı zaŋgermın, solai bola tūra, menıŋ özıme qazaq tılı üşın küresu oŋai bolǧan joq. Ärtürlı psihologiialyq-äkımşılık kedergılerge tap boldym. Eŋ aldymen qoǧamdyq kölıkke otyryp, qazaqşa qyzmet körsetpeitın üş-tört faktı tırkeuım kerek boldy. Sol üşın ekı-üş qoǧamdyq marşrutty taŋdap alyp, solardyŋ qyzmetın tırkemek boldym. (Ol kezde äleumettık jelı degen bolǧan joq, bolsa da, keŋ taraǧan joq, men ol kezde eşqandai jelıde joq edım… telefonǧa tüsıru degen bolǧan joq…) Sodan üstımde kostium, galstuk… kölıgımdı bır aialdamanyŋ janyndaǧy tūraqqa qoidym da, bır avtobusqa mındım. Qarasam, konduktor – bır däu, jalpiǧan orys äiel eken. Onyŋ qazaqşa qyzmet körsetpeitını aidan anyq. Mıne soǧan qazaqşalap, «qazaqşa qyzmet körsetıŋız, äitpese men tölemeimın» dep aitu üşın ülken küş qajet boldy. Bylaişa aitqanda, ekı tızem dırıldep kettı. Al anau äiel baqyryp-şaqyryp jatyr… Ainalyp kelgende, artymda tūrǧan qazaqtar maǧan aiǧailady, «bızdıŋ uaqytymyzdy alyp jatyrsyŋ» dep. Sol kezde men öz-özımnen qysylyp, ıştei öte bır jaisyz küi keşıp, kelesı aialdamadan tüsıp qalǧam. «Men ne ıstep jürmın?..» dep bıraz eseŋgırep otyrdym. Sosyn esımdı jiǧan soŋ, «zaŋger basymmen men zaŋdy ıs qyla almasam, basqalar ne ıstei alady? Kımge ne dep ökpeleimız?..» dep, qaitadan qairatymdy jiyp alyp, qaitadan avtobusqa mınıp, memlekettık tılde qyzmet körsetuden bas tartqan avtobustardy tırkep, avtoparkke sotqa deiıngı talap qoiyp, olar kınäsın moiyndap, qazaqtıldı konduktorlardy jūmysqa alyp… qysqasy osyndai jaǧdailar bolǧan. Sol kezde men qalyptasyp qalǧan qoǧamdyq daǧdymen kürestıŋ oŋai emes ekenın öz basymnan ötkızdım, batyl äreket etıp, dūrys talap qoisaq, maqsatymyzǧa jetetınımızdı de bar jandüniemmen sezındım.
– Iаǧni bız öz qūqyǧymyzdy sauatty, zaŋdy türde talap ete almaimyz ǧoi?
– Köpke topyraq şaşqym kelmeidı, ärtürlı äreketter jasap jürgen, öz qūqyǧyn zaŋdy türde talap etıp jürgen adamdar bar şyǧar, bız bılmeuımız mümkın. Oǧyz Doǧannyŋ äreketı bızge osyndai zaŋdy qūqyǧyŋdy jariia türde talap etseŋ oŋ nätijege qol jetkızetınıŋdı körsetıp berdı. «Jalǧyzdyŋ ünı şyqpas» degendei, är-är jerde bır-bırden qazaq tılınıŋ qūqyǧyn talap etu bır basqa da, köpşılık bolyp ün qosu bır basqa. Iаǧni qazırgı taŋda qazaqtardyŋ Oǧyz Doǧandy qoldap nemese oǧan qarsy şyǧyp, ekıge jarylyp jatqanynyŋ sebebı osy – köpşılıgımız däl sol siiaqty tırlık jasai almaitynymyzdy bılemız, qolymyzdan kelmeitını bılemız, orysqa baryp, nemese orystıldı qazaqqa baryp qazaq tılınde söileu bız üşın ülken küş, tıptı, mümkın emes ekenın keibıreuler aşyq moiyndady, mıne osy jaǧdai olarǧa psihologiialyq jaisyzdyq tudyrady. Ekınşı jaǧynan «jalǧan namysty» alǧa tartyp, qalaida Oǧyz Doǧannyŋ aiaǧynan şaluǧa tyrysady. Al şyndyǧynda Oǧyz – sız ben bızdıŋ «qotyrymyzdy qasyp berıp» otyrǧan, bızdıŋ «jasyryn» auruymyzdy tauyp, betımızge şyǧaryp berıp otyrǧan, «emdeu» jolyn körsetıp berıp otyrǧan adam. Dūrysynda bız ol siiaqty erıktılerdı qoldauymyz kerek. Bız nemene, sol üşın oǧan aqşa tölep otyrmyz ba? Onyŋ sol äreketınen qazaqqa, memleketke, el ekonomikasyna ziian kelıp jatyr ma? Ne ol sodan aqşa tauyp, şylqyp baiudy közdep otyr ma? Iа Oǧyz Doǧannyŋ ısın özımız – ärqaisysymyz qylaiyq, ia oǧan kedergı keltırmeiık. Osy menıŋ tüpkılıktı pıkırım.
Şerhan Mūrtazanyŋ aitqany bar: «Qazaqqa endıgı qauıptısı şovinizm emes, nigilizm bolmaq» degen. Bızdıŋ qoǧamda bügıngı taŋda «ūlttyq nigilizm» beleŋ alyp bara jatyr. Ol degen – ūlttyŋ özın özı mensınbeuı, özıne özı senbeuı, özın özı syilamauy, özın özı joqqa şyǧaru, öz ışınen belsenıp şyqqan adamdardyŋ aiaǧynan şalu. Al būndai qasietsızdık jaqsylyqqa aparmaidy…
Sūhbattasqan
Säule Äbedinova,
Derekköz: akjunis.kz
